Idea narodowa a wojny bałkańskie (1912–1913)

Rewolucja 1908 r. rozbudziła nadzieje mniejszości narodowych na większą ich samodzielność. Wśród działaczy Rewolucji Młodotureckiej byli Albańczycy, Kurdowie i przedstawiciele innych mniejszości. W drugim

230 Przebieg operacji zajęcia Stambułu w: Admiral Sir John de Robeck. Occupation of Constantinople, 16 March 1920, [w:] British Documents on Foreign Affairs, dz. cyt., cz. II, seria B, t. 1: The End of

the War; zob. także: P.C. Helmreich, dz. cyt., s. 277–278.

kongresie ruchu młodotureckiego, który odbył się 27–29 grudnia 1907 r. w Paryżu wzięli udział przedstawiciele ormiańskiej radykalnej organizacji Dasznak. Liczyli oni na to, że cele ich walki o odrodzenie narodowe Or-mian są zbieżne z celami ruchu Młodych Turków232. W Stambule zaraz po decyzji sułtana o przywróceniu konstytucji wyszły na ulice tłumy wiwatu-jących ludzi, wśród których byli Turcy, Arabowie, Grecy, Serbowie, Bułga-rzy i Ormianie. Ludzie gratulowali sobie i ściskali się w poczuciu jedności i braterstwa. Przywrócona konstytucja miała stać się panaceum na wszystkie bolączki życia. Podobnie było w Lewancie. W prowincjach zamieszkałych przez mniejszości etniczno-religijne powstały kluby i stowarzyszenia propa-gujące kulturową tożsamość. Jednym z nieoczekiwanych skutków rewolucji był gwałtowny rozwój prasy. W Iraku w 1911 r. wychodziło już 36 gazet w języku arabskim233.

Jednak młodotureckie władze nie zamierzały spełnić oczekiwań mniej-szości w zakresie autonomii kulturalnej i prowadziły politykę turkizacji. Sprzeciw wobec polityki rządu zrodził się najpierw wśród Ormian. We wschodniej Anatolii doszło do aktów terroru, które były dziełem Dasznaku. Organizacje ormiańskie działające w Europie podjęły antyturecką kampa-nię propagandową, oskarżając Turcję o masakrowanie Ormian. W Macedo-nii akcje terrorystyczne zaczęli prowadzić tamtejsi Grecy. Napięcie społecz-ne na tle aktów terroru osiągnęło szczyt w styczniu 1910 r. po tym, kiedy spłonął Pałac Çirağan, siedziba parlamentu. W rezultacie spłonęły archiwa i dokumenty. Chociaż przyczyną pożaru było spięcie instalacji elektrycz-nej, to w powszechnej opinii za wydarzeniem tym stali terroryści. Równie niespokojnie było w Albanii. Miejscowi narodowcy żądali większej auto-nomii kulturalnej, ale władze w Stambule ignorowały te żądania i liczyły na rozbicie Albańczyków na muzułmanów i chrześcijan. Tymczasem cześć muzułmanów w Albanii poparła żądania narodowców i na wiosnę 1911 r. w kraju wybuchły zamieszki. Bezwzględne kroki, które podjęły władze dla stłumienia niezadowolenia jedynie pogorszyły sytuację. Teraz albańscy narodowcy zaczęli żądać połączenia kilku regionów zamieszkałych przez

232 Organizacja Dasznakcutium, w skrócie Dasznak, czyli Armeński Związek Rewolucyjny po-wstała w 1890 r. w Tbilisi. W 1891 r. partia sięgnęła po terror. W 1892 r. odbył się zjazd partii, na którym utworzono oddziały do działań poza Armenią – por. M. Zakrzewska-Dubasowa, Historia

Armenii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1990, s. 204.

233 S.J. Shaw, E.K. Shaw, dz. cyt., s. 265, 273; T. Wituch, dz. cyt., s. 170; P. Sluglett, The Mandate

System: High Ideals, Illiberal Practices, [w:] Liberal Thought in the Eastern Mediterranean. Late 19th

Albańczyków w jeden kraj z szeroką autonomią polityczną. Radykalizacji nastrojów sprzyjała skomplikowana sytuacją międzynarodowa234.

Słabość militarna Turcji, którą obnażyła wojna z Włochami o Trypoli-tanię, a także złożona sytuacja wewnętrzna wynikająca z rozwiązania przez sułtana parlamentu 5 sierpnia 1912 r. przyspieszyły rozwój wydarzeń na Bałkanach. Już 13 marca 1912 r. zawiązała się pierwsza koalicja antyturecka z udziałem Serbii i Bułgarii. Obydwa państwa postanowiły podzielić między sobą turecką Macedonię. 29 maja 1912 r. Bułgaria podpisała sojusz obronny z Grecją na wypadek ataku ze strony Turcji. Jako ostatnia do paktu antytu-reckiego przyłączyła się Czarnogóra, która najpierw podpisała 27 września porozumienie z Bułgarią, a następnie 6 października – z Serbią. W sytuacji narastania niebezpieczeństwa na Bałkanach władze tureckie poszły na kom-promis z powstańcami w Albanii i zgodziły się 4 września 1912 r. z warunka-mi autonowarunka-mii tego kraju, które postawili albańscy narodowcy. Stambuł mu-siał też uznać stan faktyczny w Trypolitanii i 15 października 1912 r. podpisał w Ouchy pod Lozanną traktat z Włochami, który był wzorowany na traktacie z Austrią w sprawie Bośni i Hercegowiny. Na jego mocy wojska tureckie zo-stały ewakuowane z Trypolitanii i Cyrenajki, a tureckie władze zgodziły się zaprzestać bojkotowania towarów włoskich i przywróciły włoskie kapitula-cje. Na pocieszenie Włochy zgodziły się, aby imię sułtana było wymieniane w czasie piątkowej modlitwy w meczetach Trypolisu i Benghazi oraz obiecały, że pomogą Turcji w uzgodnieniu z mocarstwami europejskimi całkowitego zniesienia systemu kapitulacji235.

W tej sytuacji 8 października 1912 r. rozpoczęła się pierwsza wojna bał-kańska. Działania wojenne rozpoczęła Czarnogóra, wprowadzając swoje od-działy do sandżaku Novi Pazar. Wkrótce do wojny włączyły się Grecja, Buł-garia i Serbia. Flota grecka zajęła kilka wysp na Morzu Egejskim i skutecznie zablokowała garnizony tureckie w Anatolii. Tymczasem wojska bułgarskie rozpoczęły ofensywę na Stambuł. Na początku listopada w rękach Bułgarii znalazła się cała Tracja, a jej wojska przystąpiły do oblężenia Edirne i Stam-bułu. Na zachodzie Serbowie zdobyli północną część Macedonii z Kosowem i połączyli się z Czarnogórcami, którzy zdobyli Prisztinę. Następnie przystą-pili do oblężenia Işkodry. Na południu Grecy posuwali się w głąb Macedo-nii, a 8 listopada zdobyli Saloniki. Inne ich oddziały obległy Janinę. W ten sposób w ciągu dwóch miesięcy od rozpoczęcia działań wojennych Turcy

234 S.J. Shaw, E.K. Shaw, dz. cyt. s. 287–288. 235 Tamże, s. 293.

utracili wszystkie terytoria w Europie poza czteroma miastami, które były oblegane przez przeciwników. W Stambule znalazły się tysiące uciekinierów z terenów zajętych przez państwa bałkańskie. W mieście brakowało żywności, a ludziom brakowało pieniędzy, gdyż rząd przestał wypłacać pracownikom państwowym pensje236.

16 grudnia w Londynie rozpoczęły rozmowy pokojowe z udziałem brytyj-skiego ministra spraw zagranicznych sir Edwarda Greya jako głównego me-diatora. W trakcie rokowań w Londynie w Stambule doszło do zmiany rządu. Komitet Jedności i Postępu uznał, że gabinet Kâmila Paszy jest zbyt ugodowy w sprawie Edirne i zmusił go do podania się do dymisji. Nowy rząd pod kierownictwem Mahmuta Ševketa Paszy, generała wojska, zajął w sprawie Edirne stanowisko bezkompromisowe. W rezultacie konferencja w Londynie została zerwana. Rozejm zakończył się 3 lutego 1913 r. i tego samego dnia wojska bułgarskie wznowiły ostrzał Edirne. W Tracji wojska bułgarskie stoso-wały taktykę spalonej ziemi, co doprowadziło do mordów tureckich chłopów oraz exodusu pozostałych przy życiu Turków w kierunku Stambułu. W tym przypadku chodziło o to, aby dodatkowo skomplikować sytuację w turec-kiej stolicy. Rządowi Mahmuta Ševketa zaczęło brakować pieniędzy na dalsze dozbrajanie wojska i w rezultacie 6 marca 1913 r. Janina poddana została Grekom. Kiedy 22 kwietnia upadła Işkodra, Turcji pozostał na europejskim terytorium tylko Stambuł. 16 kwietnia ogłoszono drugie zawieszenie broni, a 30 maja rozpoczęły się rozmowy pokojowe. 10 dni później podpisany został w Londynie układ pokojowy, na mocy którego Turcja zrezygnowała z Tracji i Edirne. Także Kreta przeszła w ręce wrogów Turcji, a kwestię wysp na Morzu Egejskim oraz granic Albanii miały rozstrzygnąć wielkie mocarstwa237.

Układ podpisany w Londynie nie oznaczał końca wojen na Bałkanach. Nowy konflikt wybuchł w związku z sytuacją w Albanii. Porażki militarne Turcji w 1912 r. rozbudziły nastroje niepodległościowe wśród albańskich na-rodowców. W konsekwencji, 28 listopada 1912 r. Zgromadzenie Narodowe Albanii ogłosiło oderwanie się od Stambułu. Prezydentem nowego państwa został Ismail Kemal Vlora, a ono samo zostało uznane przez Włochy i Austrię. 12 grudnia 1912 r. niepodległość Albanii uznali ambasadorzy wielkich mo-carstw, który spotkali się w Londynie. Ponieważ część terytorium Albanii była

236 Tamże, s. 294; W. Miller, The Ottoman Empire and Its Successors 1801–1927, Frank Cass, Lon-don 1966, s. 501–503. Klasycznym opracowaniem tematu wojen bałkańskich jest: E. Helmreich,

The Diplomacy of the Balkan Wars 1912–1913, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1938.

okupowana przez wojska serbskie i czarnogórskie, układ pokojowy zawarty z Turcją w Londynie 9 czerwca 1913 r. przewidział wycofanie się wojsk oby-dwu tych państw z terytorium albańskiego. Serbia i Czarnogóra wypełniły te zobowiązania, ale konflikt nie został zażegnany. Serbia czuła się pokrzywdzo-na i zażądała oddania jej części Macedonii, która wcześniej została przekazapokrzywdzo-na Bułgarii. Serbów poparli Grecy, dla których Bułgarzy znajdowali się zbyt bli-sko Salonik. W tej sytuacji dyplomacja rosyjska starała się zażegnać konflikt i zaprosiła wszystkie strony na rozmowy pokojowe do Petersburga, ale Bułga-rzy zignorowali to zaproszenie, gdyż uważali, że wnieśli największy wkład do zwycięstwa nad Turcją i mieli moralne prawo do zdobyczy terytorialnych238.

W nocy z 29 na 30 czerwca 1913 r. wojska bułgarskie zaatakowały swoich sojuszników w Macedonii. Jednak Serbię i Grecję poparły Rumunia i Czar-nogóra, w związku z czym Bułgarzy musieli skapitulować. Skorzystała na tym Turcja, której wojska wkroczyły 21 lipca 1913 r. do wschodniej Tracji i rozpoczęły marsz na Edirne. 10 sierpnia 1913 r. podpisany został układ w Bukareszcie, który był niekorzystny dla Bułgarii. Grecja rozszerzyła swoje terytorium na północ od Salonik i przejęła także rejon Janiny, do którego roszczenia zgłaszała Albania. Serbia zajęła tereny tzw. Starej Serbii oraz pół-nocną Macedonię i w ten sposób powiększyła dwukrotnie swoje terytorium. Bułgaria otrzymała tylko skrawek wschodniej Macedonii, ale utrzymała do-stęp do Morza Egejskiego na odcinku ok. 120 km z portem Alexandroupolis. Nowe granice zostały potwierdzone w serii układów dwustronnych zawartych przez Turcję z Bułgarią 29 września 1913 r., z Serbią 14 listopada 1913 r. oraz Grecją 14 marca 1914 r. Na mocy tych układów muzułmańska ludność terenów, które zostały przejęte przez państwa bałkańskie miała zadecydować w ciągu kolejnych 4 lat o tym, czy chce zostać w dotychczasowym miejscu zamieszkania, czy też przenieść się na terytorium tureckie239.