Nowe państwa

Przykładem narodzin nowego państwa w następstwie polityki mocarstw europejskich może być Irak. Trzy prowincje osmańskie w Mezopotamii – Al--Basry, Bagdadu i Mosulu – znalazły się w momencie zakończenia I wojny światowej pod okupacją wojsk brytyjskich167. Wielka Brytania otrzymała je jako terytorium mandatowe od Ligii Narodów 28 kwietnia 1920 r., ale wła-dze w Londynie postanowiły przekazać administrowanie państwem miejsco-wej elicie i utworzyły 23 sierpnia 1921 r. państwo o nazwie Królestwo

Ira-Lebanon 1900-1914, The University of Wisconsin Press, Madison 1976, s. 168.

167 Wybrane prace o Iraku w tym okresie: G. Bell, The Arabian Diaries, 1913–1914, red. R. O’Brien, Syracuse University Press, Syracuse 2000; Lady Bell, The Letters of Gertrude Bell, Ernest Benn Limited, London 1927; A.T. Wilson, Mesopotamia 1917–1920. A Clash of Loyalties, Oxford University Press, London 1931; Report on Iraq Administration, 1928, British Colonial Office, London 1930; Great Britain, Colonial Office, Special Report of His Majesty’s Government

on the Progress of Iraq 1920–1931 for the Permanent Mandate Commission of the League of Na-tions, H.M.S.O., London 1932; E.P. MacCallum, Iraq and the British Treaties, Foreign Policy

Association Information Service, New York 1930; H. Batatu, The Old Social Classes and the

Revolutionary Movements of Iraq. A Study of Iraq’s Old Landed and Commercial Classes and of its Communist, Ba’thists and Free Officers, Princeton University Press, Princeton 1978; S.H.

Lon-grigg, Iraq 1900–1950. A Political, Social and Economic History, Royal Institute of International Affairs, Oxford University Press, London 1953; S.H. Longrigg, Four Centuries of Modern Iraq, Oxford University Press, Oxford 1925; L. Lukitz, A Quest in the Middel East. Gertrude Bell and

the Making of Modern Iraq, I.B. Tauris, London–New York 2006; M. Khadduri, Independent Iraq, 1932–1958, Oxford University Press, New York 1960; Ph. Marr, The Modern History of Iraq, Westview, Boulder, CO, 1985; S.A. Cohen, Mesopotamia in British Strategy, 1903–1914,

„International Journal of Middle East Studies” 1978, t. 9, s. 171–181; P. Sluglett, Britain in Iraq.

Contriving King and Country, I.B. Tauris, London–New York 2007; P.W. Ireland, Iraq. A Study in Political Development, Russel & Russel, New York 1970; w polskiej literaturze o Iraku w tym

okresie traktują prace: H.A. Jamsheer, Współczesna historia Iraku, Dialog, Warszawa 2007; M.M. Dziekan, Historia Iraku, Dialog, Warszawa 2002. O politycznych aspektach sytuacji w Kurdy-stanie irackim w polskiej literaturze zob. K. Lalik, Kurdystan iracki u progu XXI w., Księgarnia Akademicka, Kraków 2009.

ku. U podłoża takiej polityki Londynu była chęć ograniczenia wydatków na utrzymanie brytyjskiej administracji i wojska. Opozycja kilkakrotnie składała interpelacje w Izbie Gmin z pytaniem, czy celowe jest przeznaczanie z kie-szeni podatnika brytyjskiego sum na administrowanie Mezopotamią w bez-pośredni sposób. Obawiano się także wybuchu kolejnego powstania, jak to w 1920 r., co pociągnęłoby za sobą dodatkowe wydatki. Mimo ograniczenia swojego personelu, wydatki rządu brytyjskiego na Irak wynosiły na początku lat 30. pół miliona funtów rocznie168.

W ramach koncepcji rządów pośrednich stopniowo przekazano admini-strację państwową w ręce miejscowych władz. Znalazło to wyraz w układzie brytyjsko-irackim z 1922 r. Jego projekt został przygotowany w Londynie i przekazany do zaakceptowania Fajsalowi, co też nastąpiło 3 października 1922 r. 10 października tego samego roku ratyfikowała go iracka Rada Pań-stwa. Układ miał obowiązywać przez 20 lat i miał formę porozumienia mię-dzy dwoma równorzędnymi państwami. Zawierał jednak kilka postanowień z dokumentów mandatowych, co stawiało Irak na pozycji strony podporząd-kowanej stronie brytyjskiej. Król był w szczególności zobowiązany konsulto-wać się z Wysokim Komisarzem brytyjskim w sprawach polityki zagranicznej oraz finansowej. W ważniejszych instytucjach państwowych mieli być do-radcy brytyjscy. Wydatki na utrzymanie wojska przejmował skarb państwa irackiego, ale szkoleniem armii irackiej mogli zajmować się tylko oficerowie brytyjscy. Wielka Brytania stała się też jedynym dostawcą sprzętu wojskowe-go dla irackich sił zbrojnych169.

Układ z 1922 r. został zmodyfikowany w 1926 r. w związku z decyzją Rady Najwyższej Ligii Narodów z 26 grudnia 1925 r. potwierdzającej, że wilajet Mosulu jest integralną częścią Królestwa Irackiego. W czerwcu 1926 r. nowy rząd brytyjski Labour Party ogłosił, iż poprze dążenia narodowców irackich do przystąpienia do Ligii Narodów, co wiązało się z koniecznością podpisania

168 Ceremonię koronacji opisuje szczegółowo Gertruda Bell w jednym ze swoich listów z 28 sierpnia 1921 r. O okolicznościach podjęcia przez władze brytyjskie decyzji o utworzeniu w Me-zopotamii Królestwa Iraku piszą uczestnicy tych wydarzeń – zob.: Lady Bell, dz. cyt.; P. Gra-ves, The Life of Sir Percy Cox, Hutchinson, London 1941, s. 266–267; A.T. Wilson, dz. cyt., s. 305–306. O finansowych aspektach obecności Brytyjczyków w Iraku zob. D.K. Fieldhouse, dz. cyt., s. 94.

169 Treść układu brytyjsko-irackiego z 10 października 1922 r. podaje: J.C. Hurewitz, dz. cyt., t. 2, s. 310– 311. Liczba doradców nie była nigdy duża. W 1923 r. było ich 569, a w 1931 r. – 260, zob. Great Britain, Colonial Office, Special Report of His Majesty’s Government, dz. cyt., s. 289–292. Szczegółowo o przygotowaniu w Londynie tekstu układu pisze: P.W. Ireland, dz. cyt., s. 341–350.

nowego układu, którego treść świadczyłaby o tym, że Irak jest niepodległym państwem. Negocjacje rozpoczęły się w kwietniu 1930 r. i trwały do końca czerwca. 1 lipca 1930 r. nowy układ został popisany przez premiera Iraku i ambasadora Wielkiej Brytanii w Iraku, a 16 listopada tego samego roku ratyfikował go parlament iracki170.

Nowy układ brytyjsko-iracki rozszerzył zakres samodzielności władz pań-stwa i otworzył drogę do przystąpienia Iraku do Ligii Narodów, co też nastą-piło 3 października 1932 r. Część narodowców uznała jednak, że układ nie gwarantuje Irakowi pełnej niepodległości. Chodziło im głównie o to, że na mocy układu z 1930 r. Wielka Brytania rozmieściła swoje wojska w dwóch bazach – Al-Habbanijji niedaleko Bagdadu i Asz-Szu’ajbie koło Al-Basry. Wielka Brytania zastrzegła sobie również prawa do kontrolowania armii irac-kiej. Układ został podpisany na 25 lat. Wraz z jego ratyfikowaniem brytyjski komisarz stał się brytyjskim ambasadorem, a mandat Ligii Narodów stracił moc prawną171.

W polityce brytyjskiej wobec Iraku chodziło nie tylko o zabezpieczenie brytyjskich połączeń komunikacyjnych do Indii. Drugim czynnikiem, któ-rego znaczenie zaczynało stopniowo wzrastać, była ropa naftowa. Irak po-siadał bogate złoża ropy i władze brytyjskie dążyły do zabezpieczenia sobie dostępu do tego surowca. Ropę iracką wydobywała od 1912 r. spółka Turkish Petroleum Company, która należała do kapitału niemieckiego, duńskiego i brytyjskiego. Na mocy postanowień konferencji w San Remo udziały nie-mieckie przejął kapitał francuski, co było swojego rodzaju rekompensatą za zrezygnowanie przez Francję z roszczeń do kontroli na regionem Mosulu, o czym głosiło porozumienie Sykes-Picot. Nastąpiło to na mocy porozumie-nia Long-Berenger z kwietporozumie-nia 1919 r. i Francja otrzymała wówczas 25% akcji w Turkish Petroleum Company. W marcu 1925 r. król Fajsal, który potrze-bował pilnie pieniędzy na finansowanie planów rozwoju Iraku, podpisał pod naciskiem władz brytyjskich koncesję w sprawie wznowienia wydobycia ropy i udzielił ją Turkish Petroleum Company. Umowa dała koncesjonariuszo-wi prawo prowadzenia wydobycia surowca w kolejnych 75 latach. 15 paź-dziernika 1927 r. z szybu Baba Gurgur koło Kirkuku trysnęła wielka ropa. W 1931 r. rząd iracki podpisał nową koncesję, która umożliwiła spółce (ta

170 Zob. Ph. Marr, dz. cyt., s. 50–51;

171 Tekst układu brytyjsko-irackiego z datą 30 czerwca 1930 r. podaje: J.C. Hurewitz, dz. cyt., t. 2, s. 421–424; O nowym układzie z 1930 r. piszą: P.W. Ireland, dz. cyt., s. 412–418; E.P. Mac-Callum, dz. cyt., s. 233–246; zob. także: E. Rogan, The Arabs, dz. cyt., s. 191; Ph. Marr, dz. cyt., s. 51.

zmieniła tymczasem nazwę na the Iraq Petroleum Company) prowadzenie poszukiwań i wydobycia w rejonie Bagdadu i Mosulu. Do końca lat 30. pro-dukcja wzrosła do 20 mln baryłek rocznie, a wpływy budżetowe z tzw.

royal-ties znacznie wzrosły. Po zbudowaniu w 1934 r. ropociągu z Mosulu do Haify

oraz do portów syryjskich rząd iracki zaczął otrzymywać od spółki rocznie ok. 400 tys. funtów szterlingów172.

Kontrolę nad Syrią przejęli Francuzi i podstawą ich polityki w tym kraju było postanowienie Ligii Narodów z 24 lipca 1922 roku. Decyzja Ligii Naro-dów była właściwie usankcjonowaniem status quo, gdyż Francuzi zajęli Syrię już w 1920 roku. Syria była oddzielną prowincją w czasach osmańskich, ale nigdy nie była państwem. Próbę utworzenia takiego państwa podjął Fajsal, syn szeryfa Mekki, który 8 marca 1920 r. ogłosił się królem nowego państwa o nazwie Królestwo Syrii. Jednak plany Fajsala kłóciły się z planami Francji. Francuskie ministerstwo spraw zagranicznych przy Quai d’Orsay przystąpi-ło do opracowania swojego planu działań w Syrii. W jednym z protokołów z maja 1920 r. czytamy: „Możliwość utworzenia arabskiego królestwa na te-renie zjednoczonej Syrii jest wykluczona. Nie ma natomiast przeciwwska-zań, aby różne grupy etniczne mogły otrzymać autonomię. Największym problemem jest utworzenie politycznej organizacji dla tubylczej ludności, gdyż należy pogodzić deklaracje państw sojuszniczych oraz zasady systemu mandatowego z naszymi interesami na Bliskim Wschodzie”173. Zasady syste-mu mandatowego nakładały na mandatariusza m.in. obowiązek pobudzania rozwoju społecznego w kraju mandatowym174.

Na początku lipca 1920 r. wojska francuskie wyruszyły z syryjskich wy-brzeży Morza Śródziemnego i zajęły pozycje w Zahli oraz pod Aleppo.

Faj-172 Por. S. Longrigg, Oil in the Middle East, Oxford University Press, London 1954, s. 65–70; P. Sluglett, dz. cyt., s. 103–114; E. Penrose, E.F. Penrose, Iraq: International Relations and

Natio-nal Development, Weestview, Boulder, CO, 1978, s. 60–68. Zob. także: Ph. Marr, dz. cyt., s. 42;

E. Rogan, dz. cyt., s. 191. Wydobycie ropy naftowej na skalę przemysłową rozpoczęło się w Iraku w 1923 r. z szybu Naft Chana przez Khanaqin Oil Company, która była odgałęzieniem Anglo--Persian Oil Company – zob. K. McLachlan, Oil in the Persian Gulf Area, [w:] The Persian Gulf

States, red. A.J. Cottrell, The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1980, s. 200.

173 Cyt za: W. Kawtharani, Le Grand-Leban et la project de la Confédération Syrienne d’après des

documents français, [w:] State and Society in Syria and Lebanon, red. Y.M. Choueiri, University of

Exeter Press, Exeter–New York 1993, s. 46–48.

174 O systemie administrowania Syrią i stosunkach władz mandatowych z notablami traktują do-kumenty francuskiego ministerstwa spraw zagranicznych znajdujące się w archiwum w Nantes: Ministère des Affaires étrangères, Centre des archives diplomatiques de Nantes. Zob. dokument „Texte de la déclaration de M. Paul Boncour au sujet de la Syrie”, Genève, le premier septembre 1928, zespół: Beyrouth, Cabinet Politique, 364.

sal próbował wyjaśnić przyczyny tych ruchów i wysłał brytyjskiego oficera łącznikowego do Egiptu do marszałka Edmunda Allenby’ego. 10 lipca Al-lenby telegrafował do lorda Curzona z informacją, że Fajsal spodziewa się ataku wojsk francuskich. Sam Fajsal postanowił wyjechać do Europy, aby tam zabiegać o poparcie dla swojego państwa. 11 lipca 1920 r. do Damaszku z przybył z Bejrutu Nuri as-Sa’id, bliski współpracownik Fajsala, i przeka-zał Fajsalowi ultimatum generała Henriego Gourauda. Ultimatum zawierało pięć punktów, z których pierwszy mówił o bezwarunkowym wprowadzeniu w Syrii przez Francję systemu mandatowego. Armia Fajsala miała się roz-broić, a każda forma sprzeciwu wobec władz francuskich miała być surowo karana. Tymczasem wojska francuskie rozpoczęły marsz na Damaszek i 23 lipca zajęły Aleppo. Fajsal postanowił rozbroić swoje wojsko, ale część jego oficerów chciała walczyć. 24 lipca ok. 2 tys. żołnierzy Fajsala pod wodzą Ju-sufa al-Azmy, ministra obrony w rządzie Fajsala, stawiło czoła armii Gou-rauda w miejscowości Chan Majsalun, ok. 20 km na zachód od Damaszku w kierunku Bejrutu. Przewaga militarna Francuzów była miażdżąca: mieli czołgi, ciężkie działa i aeroplany. W składzie armii francuskiej były oddziały Marokańczyków, Algierczyków i Senegalczyków. Wynik bitwy był łatwy do przewidzenia. Syryjczycy zostali szybko rozbici, a ich dowódca zginął. Razem z nim śmierć poniosło 150 Syryjczyków. Ok. 1500 innych odniosło rany. Straty francuskie wyniosły 42 zabitych i 152 rannych. Majsalun stał się w Sy-rii symbolem walki o wolność175.

Po wydarzeniach 20 lipca 1920 r. i opuszczeniu Damaszku przez Fajsala rządy nad Syrią przeszły w ręce generała Gourauda, który traktował Syrię jako zdobyte terytorium. Na władze poszczególnych miast nałożona została kon-trybucja. Resztki armii syryjskiej zostały przekształcone w siły porządkowe. Wielu notabli zostało skazanych na śmierć. Mimo to ludność Syrii buntowała się przeciwko obecności Francuzów. Od stycznia 1919 r. do kwietnia 1920 r. w Syrii zginęło 150 oficerów i 3432 żołnierzy francuskich176. Liczba powstań-ców zaczęła szybko wzrastać i na jesieni 1920 r. ich oddziały liczyły do 5 tys.

175 Syryjski działacz narodowy z tamtego okresu był świadkiem tych wydarzeń i opisał je we wspomnieniach pt. Jaum Majsalun [Dzień Majsalunu]. Sati al-Husri twierdzi, że dowódca od-działów syryjskich popełnił honorowe samobójstwo (S. al-Husri, Jaum Majsalun, al-Makshuf, Beirut 1945, s. 78). O wydarzeniach 1920 r. w Syrii i bitwie u Chan Majsalunu piszą: A.L. Tiba-wi, A Modern History of Syria including Lebanon and Palestine, Macmillan, London, St. Martin’s Press, New York 1969, s. 327–330; D.K. Fieldhouse, dz. cyt., 263–255; E. Rogan, dz. cyt., s. 162–163; J. Salt, The Unmaking of the Middle East. A History of Western Disorder in Arab Lands, University of California Press, Berkeley–Los Angeles–London 2008, s. 83.

ochotników. Dowództwo francuskie zaczęło szybko przerzucać oddziały w re-jon Aleppo, aby zgnieść powstanie177.

Francuską politykę w Syrii określały względy strategiczne, gospodarcze i religijne. Francja występowała od dawna w roli protektora mniejszości chrześcijańskich na obszarach Żyznego Półksiężyca, a Kościół francuski kiero-wał tu misje dla wypełniania posług religijnych oraz prowadzenia działalności edukacyjnej. Właśnie poczucie krzewienia misji cywilizacyjnej w Lewancie było ważnym elementem nastawienia Francuzów do miejscowej ludności. Władze francuskie poczuwały się do szczególnej odpowiedzialności za losy libańskich chrześcijan, zwłaszcza maronitów178. Z ekonomicznego punktu widzenia mandat na Syrię wiązał się przede wszystkim z wysokimi wydatka-mi. W 1936 r. obliczono, że na utrzymanie Syrii i Libanu przeznaczono od 1919 r. ok. 4 miliardów franków. Korzyści ekonomiczne były niewspółmier-nie niskie. Stanowiły je obroty handlowe producentów jedwabiu z Lyonu, handel niektórych firm z Marsylii, miejsca pracy dla urzędników zatrudnio-nych w administracji w Syrii. Głównie chodziło więc o prestiż i ambicje im-perialne179.

Francuzi nie zamierzali scalać społeczeństwa Syrii w jeden organizm pań-stwowy i przekazać miejscowym elitom ster rządów w państwie. Chcieli sami nim rządzić, wykorzystując istniejące podziały religijne, etniczne i regionalne. Społeczeństwo Syrii było podzielone przede wszystkim ze względu na religię. Ok. 85% mieszkańców wyznawało islam, a pozostali – chrześcijaństwo. 80%

177 Por. Ph.S. Khouri, Syria and the French Mandate: The Politics of the Arab Nationalism 1920–

1945, I.B. Tauris, London 1987, s. 102–108; E. Rogan, dz. cyt., s. 226. Niepokoje społeczne

ujawniły się w 1923 r. w Latakii wśród Alawitów, gdzie pojawił prorok, który głosił, iż odej-ście Francuzów z Syrii jest konieczne, gdyż inaczej nigdy nie przyjdzie Mahdi – zob. dokument „Chef du Service des Renseignements de l’État Alaouites, le Mars 1928, Ministère des Affaires Étrangères, Centre des archives diplomatiques de Nantes, zespół Beyrouth, Cabinet politique 608.

178 O polityce Francji w Syrii w kontekście polityki kolonialnej tego kraju zob.: C.M. Andrew, A.S. Kanya Forstner, dz. cyt.; W.I. Shorrock, dz. cyt.; W. Kawtharani, dz. cyt., s. 46–61; S.H. Lon-grigg, Syria and Lebanon under French Mandate, Oxford University Press, London 1958; P. Seale,

The Struggle for Syria: A Study of Post-war Arab Politics, 1945–1958, Oxford University Press,

London 1965; Ph.S. Khoury, dz. cyt.; A. Hourani, Syria and Lebanon: A Political Essay, Oxford University Press, London 1946; D.K. Fieldhouse, dz. cyt.; ciekawa praca przeglądowa: P. Four-nié, J.-L. Riccioli, La France et le Proche-Orient. 1916-1946. Une chronique photographique de la

présence française en Syrie et au Liban, en Palestine, au Hedjaz et en Cilicie, Casterman, Tournai

1996; M. Provence, «Liberal Colonialism» and Martial Law in French Mandate Syria, [w :]

Libe-ral Thought in the Eastern Mediterranean. Late 19th Century until the 1960s, red. Ch. Schumann,

Brill, Leiden–Boston 2008.

muzułmanów było sunnitami, a pozostali szyitami. Wśród szyitów było przy tym kilka odłamów, z których najbardziej liczebni byli alawici (nusajryci). Stanowili oni ok. 12% całej populacji kraju i mieszkali głównie w regionie Latakii. W początkowym okresie mandatu władze francuskie rozważały roz-członkowanie państwa na osiem jednostek w rodzaju kantonów szwajcar-skich oraz połączenie Bejrutu z Trypolisem na północy, zachodnimi stokami Antylibanu oraz doliną Al-Bikaa i utworzenie oddzielnej jednostki politycz-nej pod nazwą Wielkiego Libanu. Jednostka ta była znacznie większa od sandżaku Libanu z czasów osmańskich. Inną koncepcją, preferowaną przez generała Gourauda, była konfederacja czterech autonomicznych jednostek. W konsekwencji, 1 września 1920 r. utworzono związek Wielkiego Libanu, Damaszku (z Hamą i Humsem), Aleppo i Lataki. W 1921 r. do konfederacji dołączył rejon Dżabal ad-Duruzu. W 1922 r. plan Gourauda został zmodyfi-kowany przez wyłączenie z konfederacji Wielkiego Libanu w celu stworzenia odrębnego państwa dla maronitów. W 1925 r. regiony Damaszku i Aleppo połączono w jedną jednostkę, którą nazwano Państwem Syrii. Latakia i Dża-bal ad-Duruz istniały od tej pory aż do 1942 r. jako regiony niezależnie od Syrii (z wyłączeniem lat 1936–1939). Aleksandretta otrzymała odrębną ad-ministrację180.

Francuzi stworzyli w Syrii rozbudowany aparat administracyjny, na cze-le którego stał wysoki komisarz z siedzibą w Bejrucie. W 1921 r. Francja utrzymywała w Syrii 70-tysięczną armię, która składała się głównie z Maro-kańczyków, Algierczyków, Senegalczyków i Malgaszów. Ze względu na wyso-kie koszty liczebność wojsk francuskich stacjonujących w Syrii zredukowano ostatecznie do 15 tysięcy. Głównym instrumentem kontrolowania kraju były służby bezpieczeństwa Sûreté Générale, które utworzyły z czasem rozgałęzio-ną siatkę agentów w całym państwie181. W 1920 r. otwarta została akademia wojskowa, która miała przygotować syryjskie siły zbrojne do wspomagania działań wojsk francuskich. W połowie lat 30. tzw. Syryjski Legion (Troupes Spéciales) liczył ok. 14 tys. żołnierzy i oficerów182.

180 O koncepcji podziału Syrii na regiony zob. dokument „Note pour le Ministre. Lt. Colonel Arnaud, Directeur du Service des Renseignements du Levant, Beyrouth”, le premier Mars 1928. Ministère des Affaires Étrangères, Centre des archives diplomatiques de Nantes, zespół: Beyrouth, Cabinet Politique 364. Piszą o tym: D.K. Fieldhouse, dz. cyt., s. 257–258; J. Salt, dz. cyt., s. 84. 181 W 1926 r. francuskie służby specjalne miały ok. 316 tys. agentów w całym kraju, z których większość otrzymywała wynagrodzenia – zob. D.K. Fieldhouse, dz. cyt., s. 259.

182 Zob. dokument „La situation politique en Syrie. Note remise Au Haut-Commissaire par M. Bruere, Délégué à Damas, le 28 Déc. 1929”, Ministère des Affaires Étrangères, Centre des archives diplomatiques de Nantes, zespół: Beyrouth, Cabinet Politique 364. O organizacji służb

W pierwszych dwóch latach mandatu ludność niektórych regionów Sy-rii kilkakrotnie wyrażała niezadowolenie z obecności Francuzów, ale wojsko francuskie nie miało najmniejszych trudności w tłumieniu przejawów oporu. Jednak powstanie, które wybuchło w lipcu 1925 r. w Dżabal ad-Duruzie, postawiło władze francuskie w zupełnie innej sytuacji. Powodem wybuchu niezadowolenia tamtejszej ludności były francuskie próby zmiany stosunków politycznych i systemu własności w rolnictwie. Promotorem tych zmian był nowy wysoki komisarz generał Maurice Sarrail. Jego przedstawicielem w Dża-bal ad-Duruzie został kapitan Gabriel Carbillet, który postanowił odebrać ziemię obszarnikom i przekazać ją chłopom. Kiedy notable z Dżabal ad-Du-ruzu przybyli do Sarraila ze skargą na Carbilleta, generał kazał ich aresztować. Wywołało to powszechne oburzenie i stało się iskrą, która spowodowała wy-buch. 18 lipca 1925 r. Druzowie chwycili za broń183.

17 października 1925 r. pod Damaszkiem pojawiły się oddziały druzyj-skie gotowe do walki z Francuzami. 18 października 1925 r. armia francuska zaczęła ostrzeliwać Damaszek z ziemi i z powietrza. Bombardowanie miasta trwało 48 godzin i spowodowało śmierć ok. 1,416 mieszkańców, w tym 336 kobiet i dzieci. Tragedia ludności Damaszku spowodowała, że Sarrail został odwołany 30 października 1925 r., a jego następcą został cywilny komisarz Henri de Jouvenal, dziennikarz i polityk184.

Nowy komisarz postanowił prowadzić w Syrii politykę na wzór brytyj-skiej polityki w Iraku. Oznaczało to wyeliminowanie sił radykalnych, pod-jęcie współpracy z grupami umiarkowanymi i przekazanie im z czasem pełni władzy przy jednoczesnym powiązaniu państwa z Francją odpowiednim trak-tatem. W maju 1926 r. de Jouvenal proklamował powstanie Republiki Li-bańskiej z przedstawicielem miejscowej ludności Charlesem Dabbasem jako prezydentem. Zaproponował stworzenie w Syrii aparatu administracyjnego na czele z Tadż ad-Dinem al-Hasanim, powszechnie szanowanym głównym sędzią Damaszku. Miał on opracować plan działań zmierzających do ogłosze-nia niepodległości Syrii. Komisarz francuski spodziewał się, że zostaną w nim

aministracyjnych w Syrii pisze m.in. D.K. Fieldhouse, dz. cyt., s. 257–260.

183 Zob. E. Rogan, dz. cyt., s. 226–227. O powstaniu Al-Atrasza zob.: A.L. Tibawi, dz. cyt., s. 345–346; D.K. Fieldhouse, dz. cyt., s. 286–288.

184 O powstaniu w Syrii w latach 1925–1927 r. pisze obszernie: M. Provence, The Great Syrian

Revolt and the Rise of Arab Nationalism, University of Texas Press, Austin 2005, s. 95–105. Zob.

także: A.L. Tibawi, dz. cyt., s. 346–347; J. Salt, dz. cyt., s. 85; Ph.S. Khoury, dz. cyt., s. 196–201. O braku jedności w środowisku narodowców syryjskich, a także o narodowcach-islamistach Fau-ziego al-Kawukdżiego w Hamie pisze: E. Rogan, dz. cyt., s. 230.

uwzględnione interesy Francji. Tymczasem Al-Hasani zgłosił propozycje zmian, które okazały się dla Francuzów nie do przyjęcia. Program przewi-dywał przyłączenie do Syrii regionu Latakii i Dżabal ad-Duruzu, przeprowa-dzenie w Libanie referendum na temat ewentualnego połączenia się z Syrią, ewakuację wojsk francuskich, przekazanie Syryjczykom władzy w państwie,