Organizacja państwa

Jeśli w przypadku nomadów i organizmów plemiennych formy instytu-cjonalizacji władzy nie były rozwinięte, a rytuał sprawowania władzy był bar-dzo prosty, to w przypadku państw, które powstawały w ośrodkach miejskich w rezultacie podboju sprawa wyglądała inaczej. System polityczny charakte-ryzował się tu bogatym ceremoniałem dworskim, rozbudowaną biurokracją i hierarchią pozycji społecznych z władcą jako osobą wyjątkową na szczycie struktury władzy. W całym imperialnym świecie muzułmańskim życie dwor-skie było świadectwem wpływów oraz prestiżu władcy. Najbardziej typowe przejawy tego życia rozwijały się od VIII do XI wieku w kalifacie Abbasydów. Pałac był miejscem, z którego emanowała potęga kalifa. Tam toczyło się

ży-41 Zob. R.J. Abisaab, Religion and Power in the Safavid Empire, I.B. Tauris, London–New York 2004, s. 4, 20–22. Pełne imię tego teologa to: Nur ad-Din Abu’l-Hasan ‘Ali b. al-Husajn Ibn ‘Abd al-‘Ali al-Karaki (zm. 940H/1533AD), który był także znany jako Al-Muhakkik as-Sani. 42 Zob. H.J. Kissling, dz. cyt., s. 8, 12; J. Reychman, dz. cyt., s. 306–308.

cie władcy z przyjęciami i ceremoniałem, w otoczeniu dygnitarzy, gwardii przybocznej, skrybów, poetów, uczonych i różnego rodzaju osobliwości, od hodowanych niezwykłych zwierząt, po astronomiczne instrumenty pomia-rowe. Sławny bagdadzki pałac kalifa Al-Mansura (754–775) był dużą me-tropolią i nosił nazwę „kolistego miasta”. Był bowiem otoczony podwójnym systemem kolistych murów i rowów obronnych dochodzących kanałami do Tygrysu i Eufratu. Obok części przeznaczonej na przyjęcia zbudowano część mieszkalną dla kalifa i jego dworzan. Wzniesiono również budynki bibliotek królewskich, z których korzystali uczeni i gdzie pracowali skrybowie kopiują-cy starożytne księgi i polecenia kalifa. O bogactwie „kolistego miasta” krążyły legendy, które docierały także do europejskiego świata zachodniego43.

W Imperium Osmańskim centrum osmańskiego świata stanowił pałac sułtański Topkapı Sarayı. Budowla ta została wzniesiona w 1464 r. i pozo-stawała siedzibą sułtanów do 1839 r., kiedy sułtan Abdülmecid I przeniósł dwór pałacu Dolmabahçe. W okresie najwyższej świetności państwa, którą zamyka panowanie Sulejmana I i rządy wybitnego wezyra Mehmeta Sokollu (zm. w 1579 r.), pałac Topkapı był sercem feudalnej despocji i monarchii absolutnej. Mieszkający w nim sułtan był depozytariuszem władzy, źródłem praw i ich komentatorem oraz najwyższym sędzią. Aparat administracyjny był coraz bardziej rozbudowywany i składał się z kancelarii pełniących rolę ministerstw, instytucji sądowniczych, wojskowych i porządkowych. Na czele administracji stał wielki wezyr (sadrazam lub vezir-i azam), który wraz inny-mi dworzanainny-mi był formalnie wzywany jedynie do konsultacji, gdyż osta-teczna decyzja w każdej sprawie pozostawała w gestii sułtana. Po zdobyciu Konstantynopola w 1453 r. Osmanowie świadomie występowali jako sukce-sorzy imperium rzymsko-bizantyjskiego i według wielu historyków państwo osmańskie przeobraziło się po 1453 r. na sposób bizantyjski. Wśród wielu zwyczajów przejętych od Bizancjum było również oddzielanie się władcy od ludu. Praktyka ta znalazła wyraz w samym rozplanowaniu pałacu Topkapı. Jego czterodziedzińcowy układ miał podkreślać absolutny, wręcz boski cha-rakter władzy sułtana. Już wejście na trzeci dziedziniec było zastrzeżone dla wybranych osób i wymagało specjalnego zezwolenia. Tam znajdowała się sala audiencyjna (tronowa), skarbiec, komnata z relikwiami, kolekcje dzieł sztuki oraz biblioteka. Czwarty dziedziniec był przeznaczony dla rodziny sułtań-skiej, na czele której stała matka panującego władcy. Wśród relikwii

znajdo-43 Zob. J. Sourdel, D. Sourdel, Cywilizacja islamu (VII–XIII w.), przeł. M. Skuratowicz, W. Dembski, PIW, Warszawa 1980, s. 302–316.

wał się płaszcz Proroka Mahometa, który sułtan Selim I odziedziczył po kali-fach umajjadzkich i abbasydzkich. Osmanowie przywdziewali ten płaszcz raz w roku w określony dzień miesiąca ramadan, a towarzysząca temu ceremonia podkreślała religijną legitymizację władzy sułtana. Podobny wydźwięk miało eksponowanie osoby sułtana jako strażnika innych relikwii, w tym mieczy i łuku Mahometa oraz włosów z jego brody i kawałka zęba44.

Jednym z ważnych kroków na rzecz stabilizacji władzy były małżeństwa dy-nastyczne. Po bitwie pod Chaldiranem Ismail przestał liczyć wyłącznie na ki-zilbaszów i zaczął umacniać swoje wpływy na północy państwa wśród ludności tadżyckiej. W 1519 r. Ismail wydał swoją córkę za Sułtana Chalila z Szirwanu, mimo że jego dziadek zabił wcześniej ojca Ismaila, a w 1521 r. wydał drugą córkę za gubernatora Rasztu. Notable pochodzenia tadżyckiego byli wyznacza-ni na najwyższe urzędy w państwie, z wezyrem włączwyznacza-nie. Jednym z najbardziej znanych wezyrów pochodzenia tadżyckiego był Mirza Szach Husajni, który sprawował ten urząd w latach 1514–1523. Jego następca Dżalal ad-Din Mu-hammad Tabrizi był również Tadżykiem, a żaden z nich nie był znany z sym-patii do szyizmu, o czym świadczyło to, że Ismail starał się utrzymać po swojej stronie ludność sunnicką, gdyż stawiał interesy państwa ponad interesami re-ligii. Politykę aliansów małżeńskich kontynuował Tahmasp I (panował w la-tach 1524–1576), syn Ismaila. W 1549 r. Tahmasp pojął za żonę księżniczkę z Szirwanu, która wcześniej była żoną jego zmarłego brata Bahrama. W 1567 r. szach wydał swoją córkę za Dżamszida Chana, gubernatora Gilanu Zachodnie-go, który sam był wnukiem córki Ismaila i Amira Dubbadża z Rasztu. Tahmasp powiązał przez małżeństwa swoją rodzinę z rodami tadżyckimi oraz z notablami z Kaukazu i Gruzji. Spośród znanych żon Tahmaspa I cztery były Gruzinkami, jedna była Czerkieską, a jeszcze jedna – Dagiestanką. W 1549 r. Chudabanda, syn szacha, ożenił się z córką notabla z Gilanu oraz córki sajjida Kadiego Dżaha-na Kazwiniego, który był Tadżykiem i zajmował urząd wezyra. W 1565/1566 r. Chudabanda pojął za żonę kobietę z rodu Maraszich, którzy rządzili prowincją Mazaradan od XIV wieku. Kobieta ta miała na imię Chajr an-Nisa i urodziła syna – przyszłego szacha Abbasa I (panował w latach 1587–1629)45.

Przykłady z historii Bliskiego Wschodu świadczą o tym, że ważnym czyn-nikiem zapewniającym funkcjonowanie państwa była zdolność jego instytucji

44 Por.: J. Reychman, dz. cyt., s. 54–55; S. Shaw, E.K. Shaw, dz. cyt., 85–86, 115–117; E. Boyar, K. Fleet, A Social History of Ottoman Istanbul, Cambridge University Press, Cambridge 2010, rozdz. 2: The palace and the populace.

45 Zob. A.J. Newman, Safavid Iran. Rebirth of a Persian Empire, I.B. Tauris, London–New York 2009, s. 22, 31.

do przyswajania nowinek technicznych oraz umiejętność adaptowania się do nowych warunków prowadzenia wojny. Technologia jest traktowana przez wielu historyków jako podstawowy czynnik procesu historycznego, a w szcze-gólności historii wojskowości. Według niektórych autorów uzbrojenie decy-duje o zwycięstwie aż w 99%, a pozostałe czynniki – strategia, taktyka, dowo-dzenie, logistyka – to zaledwie 1% powodzenia46. Jeśli nawet te proporcje są skrajne, to jest pewne, że nowe sposoby prowadzenia wojny dawały widoczną przewagę nad przeciwnikiem i wielokrotnie decydowały o zwycięstwie. Do-wodem tego są losy wielkich imperiów muzułmańskich w tzw. erze prochu, czyli między rokiem 1400 a ok. 1750. Wiadomo, że armie Czyngis-chana stosowały w 1219 r. materiały zapalne przy obleganiu miast, a w latach 1232– 1293 oddziały mongolskie opanowały sztukę ostrzeliwania fortec z dział47. Wiadomo też, Osmanowie wprowadzili w XIV w. do walki arkebuzy i działa oraz że sprzyjała temu konfrontacja z państwami europejskimi na Bałkanach. Serbia, Republika Raguzy oraz Węgry odegrały rolę przekazicieli nowej tech-nologii do Imperium Osmańskiego. W tym czasie mamelucy egipscy, którzy również wiedzieli o istnieniu broni palnej, uważali, że stosowanie tej broni w walce jest niezgodne z kodeksem rycerskim. W rezultacie, kiedy w 1516 r. doszło do konfrontacji między mamelukami a Osmanami, ci pierwsi nie mo-gli oprzeć się sile artylerii przeciwnika i przegrali. Osmanowie wcześniej roz-bili Safawidów i również w tym przypadku artyleria odegrała decydującą rolę. W wielkiej bitwie pod Chaldiranem 22/23 sierpnia 1514 r. 200 tys. żołnierzy osmańskich było wspomaganych przez armaty, których nie mieli Safawidzi i ich kawalerzyści, dlatego nie byli oni w stanie pokonać przeciwnika. W na-stępnych latach Safawidzi nabyli broń palną od Portugalczyków i w 1528 r. rozgromili Uzbeków, którzy nie zdążyli jeszcze opanować sztuki użycia armat. Oddziały artylerii były konsekwentnie powiększane przez szacha Tahmaspa I, a za panowania Abbasa I (1587–1629) miały na swoim wyposażeniu ok. 500 armat48.

46 Por. K. Roy, Horses, guns and governments: A comparative study of the military transition in the

Manchu, Mughal, Ottoman and Safavid empires, circa 1400 to circa 1750, „International Area

Studies Review” 2012, t. 15, nr 99, s. 100.

47 Zob. M. Haidar, Medieval Central Asia: Polity, Economy and Military Organization, Fourteenth

to Sixteenth Centuries, Manohar, New Delhi 2004, s. 324–329.

48 M. Haidar, Central Asia in the Sixteenth Century, Manohar, New Delhi 2002, s. 131–132; M.G.S. Hodgson, The Venture of Islam: Conscience and History in a World Civilization, t. 3:

The Gunpowder Empires and Modern Times, University of Chicago Press, Chicago 1974, s. 23;

G. Agoston, Guns for the Sultan: Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire, Cambridge University Press, Cambridge 2005, s. 194.

Armie Mogołów zapożyczyły technikę stosowania artylerii od Osmanów i Uzbeków. Zahir ad-Din Muhammad Babur (1483–1530), twórca imperium, wprowadził w 1526 r. do walki specjalne wozy, w których umieszczone były moździerze oraz muszkieterzy. Przeciwnicy nie mieli katapult, za pomocą któ-rych można by było zniszczyć ruchomą artylerię Babura i to zadecydowało o ich porażce. Wcześniej, bo w 1512 r., 5 tys. kawalerzystów Babura przegrało bitwę z ok. 3 tys. Uzbeków z tego powodu, że zostało zaskoczonych nową techniką oskrzydlania przeciwnika przez ruchome kolumny łuczników49. Niemniej, jest zastanawiające, dlaczego z trzech wielkich ówczesnych imperiów – Osmanów, Safawidów i Mogołów – na początku XX wieku istniało tylko pierwsze z nich, a dwa pozostałe upadły i to już znacznie wcześniej, bo w pierwszej połowie XVIII wieku. Jednym z możliwych wyjaśnień, a na pewno jednym z możliwych podejść badawczych jest analiza organizacji militarnej tych państw, która wy-kształciła się i funkcjonowała w powiązaniu ze sposobem zorganizowania społe-czeństw tych państw. Armia osmańska składała się na początku XVI w. z kawa-lerzystów wystawianych przez użytkowników timarów (nadań ziemskich) oraz zaciężnej armii sułtańskiej (kapikulu), której trzon stanowili janczarzy. Ci ostat-ni byli specyficzną formacją wojskową, którą utworzono w drodze devsirme, dosł. poboru, spośród chłopców chrześcijańskich zabieranych siłą lub przekazy-wanych jako daninę władzom osmańskim przez podbitą ludność na Bałkanach. System devsirme został wprowadzony za panowania Murada I (1362–1389) i stale funkcjonował. Poza janczarami ze skarbu państwa utrzymywano ok. 5 tys. kawalerzystów znanych jako sipahi. Byli oni skoszarowani wokół Stam-bułu i innych miast. Timarioci mogli wystawić od 50 do 90 tys. kawalerzystów, a kapikulu liczyło do 15 tys. żołnierzy. Do systemu lennego włączani byli także notable chrześcijańscy z Bałkanów. Po otrzymani timaru, byli oni zobowiązani wystawić oddział konnicy. Wielu sipahi także otrzymywało timary i stawało się lennikami50.

System lenny jako podstawa siły militarnej państwa osmańskiego funkcjo-nował dobrze do pewnego czasu. Teoretycznie timarioci mogli wystawić do 200 tys. kawalerzystów, ale utrzymanie armii nawet 100-tysięcznej przez długi czas okazało się niemożliwie. Faktyczna siła tego pospolitego ruszenia nie prze-kraczała 40 tys. jeźdźców. W czasie wojny z Habsburgami w latach 1593–1603

49 Por. M. Haidar, Central Asia, dz. cyt., s. 145.

50 D.E. Streusand, Islamic Gunpowder Empires: Ottomans, Safavids and Mughals, Westview Press, Boulder, CO, 2011, s. 85; H. Inalcik, Ottoman methods of conquest, „Studia Islamica” 1954, t. 2, s. 107–108.

okazało się, że nie jest on jednak tak skuteczny jak dawniej. Przyczyną była słabość gospodarcza timarów i niskie dochody czerpane z lenna przez lenników. Część timarów była przekazywana przez sułtana urzędnikom i janczarom, co dodatkowo ograniczało zasoby siły wojskowej. W tej sytuacji władze centralne zaczęły odchodzić w XVII w. od koncepcji armii, której rdzeniem była konnica wystawiana przez timariotów na rzecz armii finansowanej przez państwo i skła-dającej się głównie z piechoty. Ta zmiana wymagała wielu działań wspomagają-cych, w tym zmiany systemu podatkowego w państwie, w związku z czym mo-dernizacja sił zbrojnych w Imperium Osmańskim nie nadążała za podobnymi zmianami w Europie. Jednak już samo jej podjęcie jest uważane za jeden z czyn-ników, który zapewnił trwanie państwa. Można się z tym poglądem zgodzić, porównując Imperium Osmańskie z innymi imperiami na muzułmańskim Wschodzie. Okazuje się, że system lenny jako podstawa siły militarnej państwa rozwinięty był także w safawidzkim Iranie i w państwie Wielkich Mogołów, ale władze tych państw albo nie podjęły prób odejścia od tego systemu, albo próby te były nieskuteczne. W Iranie przed panowaniem Abbasa I (1587–1629) armia składała się z kizilbaszów – wojowników pochodzących z plemion tureckich i kierowanych przez swoich chanów. Otrzymywali oni nadania ziemskie i w za-mian byli zobowiązani wystawiać oddziały jeźdźców. Abbas I próbował uzupeł-nić to pospolite ruszenie zaciężnymi oddziałami, które były kompletowane spo-śród ludności pochodzenia kaukaskiego. Żołnierze ci byli utrzymywani przez szacha i byli znani jako ghulamowie – niewolnicy szacha. Szach, aby zdobyć środki na utrzymanie tych oddziałów, odbierał chanom lenna – w miarę swoich możliwości – i przekształcał je w dobra królewskie, które przekazywano w dzier-żawę za opłatą i pod warunkiem płacenia podatków. Jednocześnie, chcąc do-datkowo osłabić siłę niepokornych często chanów, szach Abbas I zaczął tworzyć gwardię królewską (qorchi), którą opłacał z własnej kiesy. Pod koniec XVII w. qorchi liczyło ok. 10 tys. żołnierzy, ale stanowiska wojskowe w tym korpusie sta-ły się bardzo szybko dziedziczne, co osłabiło możliwości kierowania nimi przez władcę. W sumie próby Abbasa I zastąpienia systemu wojskowego opartego na pospolitym ruszeniu lenników nowym systemem wojsk zaciężnych, co dałoby władcy monopol na wojskowe środki utrzymania instytucji państwa okazały się nieudane, gdyż tempo odbierania kizilbaszom lenn pozostawało w tyle za potrzebami finansowania oddziałów ghulamów i qorchi51.

51 Zob.: K. Roy, dz. cyt., s. 114; R.M. Savory, The Safavid administrative system, [w:] The

bridge History of Iran, t. 6: The Timurid and Safavid Periods, red. P. Jackson, L. Lockhardt,