Nacjonalizm arabski

Na przełomie wieków również Syria przeżywała okres pomyślnego roz-woju gospodarczego. Kwitł handel, a wraz z nim rozwijały się miasta. Zwięk-szyła się powierzchnia zasiewów kultur rolnych. Władzom osmańskim udało się zapewnić większe bezpieczeństwo i usprawnić system połączeń regionu z innymi częściami imperium. W 1914 r. ludność prowincji liczyła 4 mln

238 S.J. Shaw, E.K. Shaw, dz. cyt., s. 297. 239 Tamże, s. 297–298.

osób. Duże zmiany nastąpiły w szkolnictwie. Muzułmanie zostali objęci przez nowy system szkół państwowych. Chrześcijanie posyłali swoje dzieci do szkół chrześcijańskich misjonarzy, które były zakładane od lat 20. XIX wieku. W 1914 r. w ok. 500 szkołach francuskich misjonarzy uczyło się łącznie od 50 do 60 tys. dzieci. Równie aktywni na polu edukacji byli misjonarze prote-stanccy, którzy w 1866 r. otworzyli Syryjski College Protestancki, przekształ-cony z czasem w Uniwersytet Amerykański w Bejrucie. Rola szkolnictwa mi-syjnego w przenoszeniu na miejscowy grunt idei europejskich była istotna, ale obejmowała prawie wyłącznie środowisko bliskowschodnich chrześcijan. Muzułmanie traktowali misjonarzy jako obcy element, a posłanie dziecka do szkoły misyjnej było równoznaczne z odstępstwem od wiary240.

Dostępność do szkół, rozwój oświaty i czytelnictwa, pojawienie się ga-zet i dziennikarstwa jako zawodu było bardzo ważnym zjawiskiem, które ukształtowało poczucie arabskości oraz kulturowej odrębności mieszkań-ców Żyznego Półksiężyca i Egiptu od mieszkańmieszkań-ców Anatolii. Dziennikarze oraz literaci pisali po arabsku i język ten stał się na ogromnym obszarze od Jemenu po Maroko uniwersalnym instrumentem przekazywania ludziom wykształconym nowych idei i wartości. Ideę nacji arabskiej rozwijali przede wszystkim syryjscy i egipscy chrześcijanie. Na przełomie XIX i XX wieku w Syrii i Egipcie tworzyli tacy pisarze, jak Brutus al-Bustani (1819–1883), Dżurdzi Zajdan (1861–1914), Salim Takla (1849–1892) i inni. Krzewili oni idee arabskości, domagali się wprowadzenia do szkół w szerokim zakresie pro-gramów nauczania po arabsku, większej autonomii kulturalnej i administra-cyjnej dla ludności. Niektórzy z nich postrzegali Syrię i Liban jako odrębną jednostkę polityczną, a jeszcze inni widzieli przyszłość kraju w ramach libe-ralnego i tolerancyjnego Imperium Osmańskiego. W środowisku muzułma-nów syryjskich narastało niezadowolenie z rządów osmańskich, jakkolwiek zdecydowana większość mieszkańców była lojalna wobec władz imperium, widząc w nich obrońcę wiary i państwa. W kręgach inteligencji żywa była myśl o odrodzeniu kalifatu arabskiego. W Egipcie działali w tym czasie Mu-hammad Abduh, Abd ar-Rahman al-Kawakibi (1849–1903) i MuMu-hammad Raszid Rida (1865–1935), wybitni myśliciele muzułmańscy, którzy wiązali przyszłość Arabów z głębokimi reformami islamu, a przyszłość islamu z

prze-240 Zob.: A.-K. Rafeq, The Syrian University and the French Mandate (1920–1946), [w:] Liberal

Thought, dz. cyt., s. 75–76; A. Hourani, Arabic Thought In the Liberal Age, 1798–1939,

Cam-bridge University Press, CamCam-bridge 2007 [wyd. 1 w 1983 r.], s. 276; Z.N. Zeine, The Emergence

of Arab Nationalism. With a Background Study of Arab-Turkish Relations in the Near East, Caravn

jęciem przez Arabów roli promotora reform społecznych241.

Kształtujące się poczucie odrębności kulturowej Arabów nie znajdowało początkowo odzwierciedlenia w koncepcji odrębności politycznej. Dżurdżie-mu Zajdanowi, Raszidowi Ridzie i innym intelektualistom arabskim chodzi-ło głównie o wolność intelektualną (hurijjat al-fikr lub al-hurijja al-fikrijja). Arabowie i Turcy w większości przypadków byli poddanymi sułtana i braćmi w wierze, a dopiero potem – Arabami i Turkami. W sferze polityki w XIX w. zrodziły się jedynie dwie próby odłączenia części świata arabskiego od Imperium Osmańskiego. Pierwszą był ruch wahabitów w Arabii w latach 1818–1819, a drugą – rządy Muhammada Alego w Egipcie, a zwłaszcza lata 1830–1848, kiedy doszło do konfrontacji militarnej między Kairem a Stam-bułem. Jednak generalnie w XIX w. w stosunkach międzynarodowych nie było jeszcze czegoś, co można byłoby nazwać „problemem arabskim”242.

Ważnym czynnikiem odseparowywania się Arabów od Turków stała się Rewolucja Młodoturecka. W jej następstwie stworzyła została przestrzeń dla rozwijania idei wolności, równości i braterstwa, które łączono z myślami o re-formie i postępie. W sferze społecznej w ramach usuwania przez nowe władze urzędników związanych ze starym reżimem wielu notabli syryjskich straciło stanowiska, co zrodziło zarzuty o dyskryminowanie ludności arabskiej przez Młodych Turków. Niepokój o przyszłość rodził także brak w kierownictwie Komitetu Jedności i Postępu przedstawiciela innej nacji niż turecka. Przeko-nanie o dyskryminacji i niepokój o przyszłość zrodziły w konsekwencji wśród ludności arabskiej nastroje antytureckie i pobudziły działania polityczne. W Syrii zaczęły zawiązywać się stowarzyszenia – jawne, jak i tajne. Jednym z pierwszych było Bejruckie Towarzystwo Reform. Powstało ono w 1912 r. i skupiło zarówno muzułmanów, jak i chrześcijan. Działało oficjalnie i na-wiązywało w swoim programie do liberalnej frakcji w ruchu młodotureckim. Domagało się uznania przez władze języka arabskiego jako oficjalnego języka w Syrii oraz przekazania spraw prowincji w ręce przedstawicieli miejscowej ludności. Podobne stowarzyszenie powstało w Kairze. Programy tajnych sto-warzyszeń były bardziej radykalne. Al-Kahtanijja, założona w 1909 r., doma-gała się generalnej reformy państwa na wzór monarchii austro-węgierskiej, w której Arabowie zajęliby równorzędne miejsce z Turkami. Innym

stowa-241 A. Hourani, dz. cyt., s. 99–102, 224–224, 245–246, 271–273, 277; zob. także: I. Khuri--Makdisi, The Nahda Revisited: Socialism and Radicalism in Beirut and Mount Lebanon, 1900–

–1914, [w:] Liberal Thought, dz. cyt., s. 147–174.

rzyszeniem był Al-Fatat, założony także w 1909 r. w Paryżu przez emigran-tów z Syrii, który przez analogię do ruchu Młodych Turków przedstawiał się jako organizacja Młodych Arabów. Al-Fatat zaczął wkrótce działać w Bejrucie i Damaszku. Między rokiem 1912 a 1914 w armii osmańskiej zaczęła działać organizacja Przymierze (Al-Ahd). Skupiła ona oficerów pochodzenia arab-skiego i głosiła hasła odrębności politycznej Arabów243.

W czerwcu 1913 r. w Paryżu zebrał się Kongres Arabski z udziałem przed-stawicieli wielu organizacji, tym Al-Fatatu. Inicjatorem spotkania był Szu-kri Ghanim, chrześcijanin z Bejrutu, mieszkający na emigracji we Francji. Dyskutanci domagali się dla swojego kraju szerszej autonomii w ramach im-perium, zwiększenia przez władze osmańskie nakładów na rozwój prowincji arabskich oraz większej liczby stanowisk dla przedstawicieli ludności arabskiej w centralnych instytucjach państwa. Chrześcijanie domagali się pewniejszych gwarancji dla mniejszości religijno-etnicznych, ale nikt z nich nie zwrócił się z apelem do Francji o objęcie Syrii protektoratem. Żaden z uczestników nie zgłosił też projektu odłączenia się Syrii od imperium. Na odwrót, zgła-szane były deklaracje, że Arabowie nie chcą odseparować się od Imperium Osmańskiego. Po kongresie władze osmańskie podjęły rozmowy z notablami syryjskimi o wprowadzeniu w szkołach i administracji języka arabskiego oraz o zapewnieniu reprezentantom prowincji odpowiedniej liczby miejsc w cen-tralnych instytucjach państwa. Ustalenia w tych sprawach nie zostały jednak zrealizowane244.

Nacjonalizm arabski był złożonym zjawiskiem. Idea odrębności kulturo-wej Arabów stawała się coraz bardziej powszechna wśród elit syryjskich, ale interesy polityczne zadecydowały o tym, że elity te pozostały do I wojny świa-towej lojalne wobec Imperium Osmańskiego. Jedynie wśród chrześcijan-ka-tolików propagowana była koncepcja istnienia w formie odrębnego państwa pod patronatem Francji. Dla muzułmanów perspektywa rządów francuskich była mniej pociągająca niż status quo, czyli rządy osmańskie. W tym środo-wisku formowane były postulaty autonomii Syrii w ramach imperium, a py-tanie o zakres ewentualnych swobód dzieliło czasami nawet pojedyncze rodzi-ny. Punktem odniesienia dyskusji był głównie dostęp do stanowisk w aparacie państwowym, tworzonych w miarę postępującej centralizacji. Dostęp do

sta-243 A. Hourani, dz. cyt., s. 285; A.-L. Dupont, The Ottoman Revolution of 1908 as Seen by

Al--Hilal and Al-Manar: The Triumph and Diversification of the Reformist Spirit, [w:] Liberal Thought,

dz. cyt., s. 144–146. 244 Tamże, s. 283–284, 286.

nowisk stał się najważniejszym miernikiem prestiżu społecznego, dochodów oraz wpływu i zastąpił w tym względzie tradycyjny miernik prestiżu, jakim przez stulecia było pochodzenie od Proroka Mahometa i pozycja danego rodu w strukturze instytucji religijnych.

W Egipcie po przejęciu w 1882 r. kontroli nad tym krajem przez Bry-tyjczyków dyskryminacja obywateli egipskich w sferze gospodarki, admini-stracji i polityki była coraz bardziej odczuwalna, a poczucie poniżenia coraz silniej wyrażane. Stłumienie pierwszego ruchu niepodległościowego, jakim było powstanie Al-Urabiego Paszy, oddaliło na pewien czas nadzieje pierwsze-go pokolenia egipskich narodowców na uzyskanie niepodległości. W końcu XIX w. w Egipcie obecne były co najmniej trzy kierunki myślenia o kraju i jego przyszłości. Jeden z nich wiązał się z „odkryciem” przez mieszkańców Egiptu przedmuzułmańskiej historii swojego kraju. Okres ten był dotąd trak-towany marginalnie i dopiero wielkie odkrycia archeologiczne, dokonane przez Europejczyków, utrwaliły go w świadomości egipskich elit społecznych. W Egipcie znana stała się także idea europejskiego liberalizmu politycznego i gospodarczego245. Jednak najszerszy rezonans społeczny miały idee głoszące konieczność zreformowania islamu. Ten prąd intelektualny wiąże się z po-stacią Dżamal ad-Dina al-Afghaniego (1838/9–1897), wybitnego myśliciela muzułmańskiego i płodnego publicysty politycznego, który podróżował po większości krajów muzułmańskich, mieszkał we Francji oraz Rosji i wypo-wiadał się o ustroju państwowym, kolonializmie brytyjskim, edukacji, spo-łeczeństwie, tożsamości kulturowej, przyszłości islamu i ówczesnego świata. Al-Afghani postulował zreformowanie islamu jako regulatora stosunków spo-łecznych po to, aby świat muzułmański mógł sprostać potrzebom rozwojo-wym w zmieniającej się rzeczywistości246.

Nowe idee znajdowały oddźwięk społeczny głównie dzięki szybko rozwi-jającej się prasie. W 1879 r. w Egipcie wychodziło 16 gazet, z czego 10 w ję-zyku arabskim. Środowisko dziennikarzy było bardzo zróżnicowane etnicznie i religijne. Działali tu emigranci arabscy z Syrii, egipscy Koptowie i Żydzi. Do pierwszoplanowych postaci należał Abd Allah an-Nadim (1844–1896), wydawca pisma „Tarik” (Droga), w którym autorzy eksponowali rozwar-stwienie społeczeństwa egipskiego, nędzę chłopów, dominację Europejczy-ków. An-Nadim poparł ruch Urabiego Paszy i głosił na łamach swojego pisma

245 Zob. A. Hourani, dz. cyt., s. 103–130. Przebieg obrad kongresu i rekację Stambułu opisuje Z.N. Zeine, dz. cyt., s. 92–98.

konieczność podejmowania działań radykalnych247. Przed 1907 r. w Egipcie powstało kilka partii politycznych opowiadających się za opuszczeniem przez wojska brytyjskie kraju i suwerennością władz. Jedną z nich była Partia Refor-my Konstytucyjnej (Hizb al-Islah ala-l-Mabadi ad-Dustirijja) założona i kie-rowana przez Alego Jusufa, wydawcę poczytnego pisma „Al-Muajjad”. Ali Jusuf należał do ugrupowania związanego z władcą Egiptu, który finansował jego pismo. Ali Jusuf sam pisał liczne artykuły, domagał się w nich ewakuacji wojsk brytyjskich, wprowadzenia powszechnego nauczania w języku arab-skim i wprowadzenia do administracji państwowej większej liczby Egipcjan w miejsce cudzoziemców. Jako założyciel partii politycznej, Ali Jusuf domagał się zreformowania systemu rządzenia pod kątem zwiększenia reprezentatyw-ności parlamentu248.

Inną partią była Partia Ojczyźniana (Hizb al-Watani), założona w 1893 r. przez niepodległościowca Latifa Salima i kierowana przez Mustafę Kamila (1874–1908), wydawcę popularnej gazety „Al-Liwa” (Sztandar). Mustafa Ka-mil, wybitny dziennikarz i orator wychowany w duchu francuskiego oświe-cenia, postulował przede wszystkim bezwarunkowe wyprowadzenie wojsk brytyjskich z Egiptu. Kolejną partią była Partia Narodu (Hizb al-Umma). Skupiała ona zwolenników umiarkowanej modernizacji islamu, o której pisał i za którą opowiadał się Muhammad Abduh, wybitny teolog, uczeń i przy-jaciel Al-Afghaniego. Abduh propagował reformy w sferze prawa i edukacji, a jego działalność przyniosła poważny sukces, jakim było zastąpieniu w 1906 r. sądów szariackich przez sądy państwowe, które mogły odwoływać się do skodyfikowanego prawa religijnego249. Abduh podkreślał witalność islamu jako systemu społecznego oraz eksponował rolę tradycji. Mówił w szczegól-ności o oddawaniu szacunku ideom przodków (dosł. „pobożnym przodkom” – as-salaf as-salih). Z tej racji poglądy Abduha i innych reformatorów islamów określone zostały jako ruch salafijji250. Chodziło o zachowanie i ożywienie

247 Por.: A. Hourani, dz. cyt., s. 196–197, 203; P. Mansfield, dz. cyt., s. 38; J. Berque, Egypt.

Imperialism and Revolution, London, Faber & Faber 1972, s. 209.

248 A. Hourani, dz. cyt., s. 200; Ch.Ph. Harris, dz. cyt. s. 75.

249 A. Hourani, dz. cyt., s. 200; Ch.Ph. Harris, dz. cyt., s. 70; P. Mansfield, dz. cyt., s. 164; sze-rzej na ten temat pisze M.H. Kerr, Islamic Reform: The Political and Legal Theories of Muhammad

Abdou and Rashid Rida, University of California Press, Berkeley 1966, s. 103–152; fragmenty

prac Abduha w języku angielskim dostępne w: M. Abduh, The Necessity of Religious Reform, [w:]

Contemporary Debates in Islam. An Anthology of Modernist and Fundamentalist Thought, red. M.

Moaddel, K. Talattof, St. Martin’s Press, New York 2000, s. 45–69.

250 O ruchu salafijja pisze szerzej w polskiej literaturze J. Danecki, Podstawowe wiadomości o

tradycji oraz o nadanie jej nowej formy w obliczu nowych wyzwań rozwoju. Jednym z najbardziej znanych kontynuatorów myśli politycznej Abdu-ha był Ahmad Lutfi as-Sajjid (1872–1963), wydawca dziennika „Al-Dżari-da” (Gazeta). W jego opinii głównym spoiwem łączącym ludzi w naród był wspólny interes, a nie wyznanie. As-Sajjid był przeciwny budowaniu systemu politycznego opartego na religii i uważał, że najlepszym jest system konsty-tucyjny, tolerujący różnorodność etniczną i wyznaniową. Partia Narodu stała się popularna wśród bogatych posiadaczy ziemskich oraz Koptów251.