Ruch narodowy Żydów

Również Żydzi dążyli do utworzenia własnego państwa, argumentując, że są odrębnym narodem. W swoim dążeniu odnieśli sukces, jakkolwiek i w tym przypadku bardzo ważne okazały się uwarunkowania międzynarodowe. W 1839 r. w Palestynie mieszkało ok. 10 tys. Żydów. W 1882 r. liczba ta wzrosła do 24 tys. W następnych kilkunastu latach pod wpływem pogromów w Rosji liczba ta zaczęła szybko rosnąć i w 1897 r. wyniosła 48 tys. Napływ był teraz

regulo-267 Por. P.S. Rowe, Christian Groups in Lebanon and Egypt, [w:] Nationalism and Minority

Identities…, dz. cyt., s. 86–87.

268 M. Johnson, Class and Client in Beirut. The Sunni Muslim Community and the Lebanese State

wany i pobudzany przez organizację o nazwie Miłość Syjonu (Hibbat Zijjon). Ruch syjonistyczny, będący żydowskim nacjonalizmem, zrodził się w Rosji, gdzie antysemityzm był odczuwalny najbardziej. Za panowania Aleksandra III (1881–1894) i Mikołaja II (1894–1917) doszło za cichym przyzwoleniem władz do licznych pogromów. Miliony Żydów z Europy Wschodniej zaczęły szukać ratunku w emigracji do Stanów Zjednoczonych. Syjonizm zapropono-wał im alternatywę: wyjazd do Palestyny. W 1891 r. Leo Pinsker napisał książkę

Autoemancipation, w której argumentował, że dla Żydów nie ma miejsca w

Eu-ropie ze względu na głęboki antysemityzm ludności europejskiej i że ludność żydowska jeszcze długo nie będzie traktowana na równi z ludności nieżydow-ską, nawet jeśli w danym kraju europejskim będą istniały prawne gwarancje takiej równości. Żydzi mieli w tej sytuacji jedyną możliwość: założyć własne państwo. Do podobnych wniosków doszedł Teodor Herzl (1860–1904), uro-dzony w Budapeszcie wiedeński dziennikarz. W 1896 r. Herzl napisał książkę

Judenstaat, w której wyraził ideologię syjonizmu. Pisał w niej, że Żydzi

two-rzą naród, który nie ma jednak swojego państwa i nie może w związku z tym swobodnie kultywować swojej kultury. Zarówno Herzl, jak i Pinsker kierowali się względami narodowymi, a nie religijnymi i nie wskazywali Palestyny jako miejsca, gdzie miałoby przystać państwa żydowskie.

W 1897 r. Teodor Herzl założył Światową Organizację Syjonistyczną i przekształcił żydowski ruch narodowy z kulturalnego w polityczny. Kongres założycielski nowej organizacji odbył się w Szwajcarii, w Bazylei 27–29 sierp-nia 1897. Wzięło w nim udział 200 delegatów, którzy postanowili, że:

„Celem syjonizmu jest utworzenie dla narodu żydowskiego domu w Pale-stynie chronionego przez prawo. Kongres przewiduje podjęcie następujących kroków dla realizacji tego celu: 1) propagowanie za pomocą odpowiednich środków idei kolonizowania Palestyny przez żydowskich rolników i robotni-ków przemysłowych, 2) organizowanie i integrowanie społeczności żydow-skiej za pomocą stosownych instytucji na poziomie lokalnym i międzynaro-dowym zgodnie z prawem obowiązującym w każdym kraju, 3) umacnianie i rozwijanie świadomości przynależności Żydów do narodu żydowskiego, 4) podjęcie kroków przygotowawczych dla uzyskania w razie potrzeby zgody rządów na realizację celu syjonizmu”269.

Mimo coraz większej liczby zwolenników syjonizmu, Herzl zdawał sobie spra-wę, że nie zdoła osiągnąć głównego celu bez poparcia ze strony któregoś z

ówcze-269 Opr. na podstawie: L. Stein, The Balfour Declaration, Valentine Mitchell, London 1961; D. Vital, The Origin of Zionism, Oxford Univesity Press, Oxford 1975.

snych wielkich mocarstw europejskich oraz bez pomocy finansowej Żydów na Zachodzie. Palestyna była częścią Imperium Osmańskiego, a sułtan Abdülhamid II nie zgadzał się na osadnictwo żydowskie. Dyplomacja państw europejskich nie zamierzała wywierać presji na Wysoką Portę i ryzykować wywołanie konfliktu międzynarodowy z powodu idei syjonistów. Jednak I wojna światowa przyniosła zasadnicze zmiany w tym względzie i nadzieje ruchu syjonistycznego na bardziej korzystne dla siebie rozwiązanie zaczęły nabierać realnych kształtów. Program sy-jonizmu stał się przedmiotem gry między mocarstwami. Utworzenie państwa ży-dowskiego w Palestynie mieściło się w planach podziału Imperium Osmańskiego, a z takimi zamiarami nosiły się Wielka Brytania i Francja od początku wojny. Do tego zmierzało francusko-brytyjskie porozumienie Sykes-Picot i korespondencja szeryfa Mekki Husajna z angielskim komisarzem McMahonem. Samodzielna de-cyzja Wielkiej Brytanii w kwestii żydowskiej wywarłaby poza tym wrażenie na jej sojusznikach i pokazałaby, że Wielka Brytania jest tak silna, że nie musi się z nimi liczyć. Taki właśnie efekt miała deklaracja sekretarza ds. spraw zagranicznych lor-da Arthura Balfoura z 8 listopalor-da 1917 roku.

Na czele ruchu narodowego Żydów stali w czasie wojny tak wybitni przy-wódcy, jak Chaim Weizmann i Nahum Sokolov. W 1917 r. syjoniści zaczęli usilnie zabiegać o poparcie aliantów w sprawie imigracji Żydów do Palestyny. Sokolov otrzymał obiecujące deklaracje we Włoszech, Watykanie i we Francji. Jednak najważniejsze było stanowisko Wielkiej Brytanii. Weizmann pocho-dził z Rosji, a po ukończeniu studiów chemicznych w Niemczech przyjechał w 1904 r. do Wielkiej Brytanii z Rosji. W 1915 r. został doradcą wojskowym ds. produkcji amunicji, dzięki czemu nawiązał kontakty z Davidem Lloyd Georgem, ówczesnym ministrem ds. wojny. W lutym 1917 r. Weizmann sta-nął na czele brytyjskich syjonistów i dzięki szerokim kontaktom przekonał brytyjskie kręgi polityczne, aby poparły cele kierowanego przez niego ruchu. W rezultacie tych zabiegów 2 listopada 1917 r. zrodził się dokument, nazwa-ny Deklaracją Balfoura. Miała ona najpierw charakter listu lorda Arthura Balfoura, ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, do lorda Lionela Rothschilda, znanego działacza ruchu syjonistycznego, a później – formę od-rębnego punktu w protokole z posiedzenia rządu brytyjskiego. Zostało w nim zapisane, że rząd brytyjski dołoży wszelkich starań, aby w Palestynie powstała „siedziba narodowa dla narodu żydowskiego” (a national home for the Jewish

people)270.

270 Na temat tych wydarzeń zob. L. Stein, dz. cyt, s. 110, 416–418 i cały rozdział 4. Do najbar-dziej obszernych opracowań o syjonizmie należą trzy książki D. Vitala: The Origin of Zionism, dz.

Badania nad formowaniem się państwa na Bliskim Wschodzie zaowo-cowały bogatą literaturą i wielowątkową dyskusją. Przedstawiony proces rodzenia się państw potwierdza tezę, formułowaną przez wielu autorów, że organizmy plemienne nie były zdolne z powodu uwarunkowań struktural-nych przekształcać się w bardziej złożone formy organizacji politycznej typu państwa. W rzeczywistości bliskowschodniej istniały faktycznie dwa odrębne systemy polityczne i kulturowe – państwa i plemiona – które funkcjonowały często na tym samym terytorium, walcząc o władzę i legitymizację271.

Powstawanie państw na Bliskim Wschodzie było często rezultatem wojny i podboju. Bliskowschodnie ruchy podboju były najazdami plemion noma-dów na ludność osiadłą, w rezultacie czego powstawały scentralizowane orga-nizmy polityczne zdominowane przez elity najeźdźców – nomadów. Rodzące się dynastie panujące nowych państw miały więc rodowód plemienny. W in-nych przypadkach najeżdżana ludność osiadła, która generalnie prezentowa-ła wyższy od nomadów poziom organizacji politycznej, zachowywaprezentowa-ła swoją organizację państwową, stając się wasalami nomadów. W tym przypadku in-tegracja ludności osiadłej i nomadów była jeszcze bardziej ograniczona. Oby-dwa segmenty struktury społecznej funkcjonowały obok siebie, a stosunki podporządkowania ludności osiadłej nomadom, mimo że czasami miały wy-niszczający charakter (daniny, kontrybucje, rabunek), nie dotykały społecz-nych oraz gospodarczych podstaw społeczeństwa osiadłego i nie stanowiły przesłanek do tworzenia się jednego systemu społeczno-gospodarczego w ta-kim samym stopniu, jak zintegrowany system polityczny. Również plemiona, z wyłączeniem ich elit społecznych, nie integrowały się z ludnością osiadłą.

cyt.; Zionism: The Formative Years, Oxford University Press, Oxford 1982; Zionism. The Crucial

Phase, Oxforf University Press, Oxford 1987. Tekst listu Balfoura przytacza: J.C. Hurewitz, dz.

cyt., t. 2, s. 101–105.

du od narodzin islamu uformowały się co najmniej cztery typy państw ze względu na więź społeczną łączącą ich mieszkańców oraz ideologię państwo-wą narzucaną przez elity władzy. Można więc mówić o istnieniu państwa religijnego, w którym prawo boskie było prawem państwowym, a struktury państwa nawiązywały do zasad religii. Taką strukturą była wspólnota Maho-meta i państwo pierwszych czterech kalifów. Kolejnymi typami były państwa: imperialne, kolonialne i narodowe. Analiza formowania się i funkcjonowania tych państw pozwala wskazać na czynniki, które określiły ich trwanie lub rozpad.