Integracja z rynkiem światowym

Państwa europejskie pacyfikowały kolonie oraz protektoraty i zmieniały ich infrastrukturę gospodarczą. W ten sposób wpływały na stosunki społecz-ne i je kształtowały w podporządkowanych krajach. Powiązania z rynkiem światowym stawały się coraz silniejsze, co oddziaływało na warunki gospoda-rowania i strukturę wytwarzania produktu.

Dominacja gospodarcza Europy uwidaczniała się w miarę tego, jak Bliski Wschód stawał się peryferyjnym obszarem światowego systemu

gospodar-58 Zob. A.M. Abu-Hakima, The Modern History of Kuwait, 1750–1965, Luzac & Co., London 1983, s. 56.

59 Por. J.M. Abun-Nasr, A History of the Maghrib in the Islamic Period, Cambridge University Press, Cambridge 1993, s. 324–328.

czego. Wiek XIX przyniósł niespotykaną dotąd ekspansję handlu. Było to następstwem zniesienia wielu monopoli i barier celnych, szybkiego rozwoju produkcji przemysłowej i rolnej oraz rewolucji w transporcie wodnym i lą-dowym. Jeśli w wieku XVIII wymiana handlowa rosła w tempie 1% rocznie, to w latach 1815–1913 wzrastała rocznie o 3,5%. Jej wartość w bieżących cenach powiększyła się 25 razy, a przy uwzględnieniu siły nabywczej ówcze-snego pieniądza – dwa razy. W ten sposób rodziły się fortuny kupieckie w ta-kich miastach jak Bejrut, Damaszek, Akra, Latakia, Aleksandra, Kair, Stam-buł czy Izmir. Jeszcze do końca XVIII w. Bliski Wschód miał dodatni bilans w handlu z Europą i chroniczny deficyt w handlu z Indiami. Jednocześnie region był włączony w światowy obrót srebrnych i złotych monet z Ameryki, które napływały tu przez Europę i Daleki Wschód. Sytuacja uległa zasadni-czej zmianie po 1815 r., kiedy gwałtowne wręcz zapotrzebowanie na dobra konsumpcyjnie (tekstylia i inne towary przemysłowe oraz kolonialne) zaczę-ło zdecydowanie przewyższać tempo rocznego przyrostu eksportu z regionu. W rezultacie handel regionu charakteryzował się do I wojny światowej stałym deficytem zarówno w przypadku wymiany towarowej, jak przepływu kapita-łu. Do takich krajów jak Algieria, Tunezja, Egipt, Turcja, Syria i Iran napłynął kapitał obcy, co spowodował wzrost cen usług i w rezultacie odpływ gotówki za granicę. Kiedy muzułmański Bliski Wschód został włączony do systemu światowego handlu, jego regiony zaczęły mniej lub bardziej odczuwać ko-rzystny wpływ koniunktury światowej. Tak było w latach 40. i 60. XIX w. Jednak w latach 70. XIX w. państwa i kraje regionu odczuły boleśnie skutki wielkiej recesji światowej, po której handel światowy, w tym także bliskow-schodni, wkroczył w okres umiarkowanego wzrostu60.

Napływ dóbr konsumpcyjnych z Europy miał jednak negatywny wpływ na rzemiosło i drobną wytwórczość. Warsztaty rzemieślnicze i manufaktu-ry nie wytrzymywały konkurencji z towarami europejskimi wytwarzanymi przemysłowo i upadały. Ich właściciele zasilali szeregi proletariatu miejskiego, a dołączali do nich bezrolni chłopi, dla których nie było pracy w wielkich gospodarstwach rolnych nastawionych na produkcję kultur eksportowych i mechanizację pracy. Z drugiej strony na początku lat 90. XIX zaczął rodzić się rodzimy przemysł i proces ten trwał nieprzerwanie do II wojny świato-wej, a po 1945 r. nabrał jeszcze przyspieszenia. Jednak dopiero w latach 20. i 30. XX w. liczba zatrudnionych w nowych zakładach przemysłowych zaczęła

60 Ch. Issawi, An Economic History of the Middle East and North Africa, Columbia University Press, New York 1982, s. 25–24.

przewyższać liczbę tych, którzy tracili pracę z powodu wysokiej konkuren-cyjności towarów importowanych z Europy. Rzemieślnicy europejscy byli zorganizowani w cechy, stosowali proste narzędzia pracy i nie mieli dostępu do kapitału, aby modernizować wytwarzanie towarów. Zresztą rzemiosło bli-skowschodnie znajdowało się w stanie upadku już od czasów średniowiecza, a w XVIII w. boleśnie odczuło konkurencję tekstyliów indyjskich. Mecha-nizm wymiany towarowej stawał się coraz mniej korzystny dla kupców z Bli-skiego Wschodu. Zamiast droższych towarów przetworzonych mogli teraz sprzedawać za granicę tańsze surowce. W ten sposób pod koniec XVIII w. zanikł wywóz wyrobów jedwabnych wytwarzanych do tej pory w Bursie. Jed-nocześnie wzrastał wywóz przędzy jedwabnej. Kiedy do najdalszych zakątków Imperium Osmańskiego zaczęły docierać koleje żelazne, upadek miejscowego rzemiosła nabrał rozmiarów katastrofalnych. W tych zakładach rzemieślni-czych, które utrzymały się przy życiu poziom płac stał się niesłychanie niski61.

Początki industrializacji na Bliskim Wschodzie odnosi się do lat 20. XIX w. i reform Muhammada Alego w Egipcie. W 1838 r. inwestycje w za-kłady przemysłowe wyniosły w tym kraju ok. 12 mln funtów szterlingów, a nowa warstwa robotników przemysłowych liczyła ok. 30 tys. osób przy ok. czteromilionowej populacji kraju. Uprzemysłowienie obejmowało produkcję przędzy bawełnianej, wyrobów z wełny i jedwabiu, tekstyliów, chemikaliów, broni i amunicji, budowę okrętów. Rozwój przemysłu doprowadził do ruiny zakłady rzemieślnicze, ale proces ten został zahamowany po klęsce Muham-mada Alego w wojskowej konfrontacji z Anglią i Francją w 1841 roku. Próby budowy rodzimego przemysłu rodziły się wówczas w Turcji, Iranie, Tunezji, a w latach 80. XIX – w Maroku. Po prawie pięćdziesięcioletnim zastoju nowa fala industrializacji nastąpiła pod koniec XIX wieku. Budowano wówczas cukrownie, zakłady tytoniowe, odzieżowe, przetwórstwa żywności, cemen-townie. Inwestorami byli przede wszystkim przedsiębiorcy zagraniczni, gdyż kapitał rodzimy nie był dostatecznie duży. W rezultacie przemysł rozwijał się powoli. W Egipcie w 1916 r. w nowoczesnych zakładach przemysłowych pracowało ok. 35 tys. osób, a w Iranie w 1913 r. niecałe 2 tys. pracowni-ków. W Turcji uprzemysłowienie zaczęło się w latach 60. XIX w. od budowy młynów parowych w Stambule. W dalszej kolejności rozwinął się przemysł tekstylny i produkcja oliwy z oliwek. W 1913 r. w zakładach przemysłowych

61 Por.: Ch. Issawi, The Decline of Middle Eastern Trade, [w:] Ch. Issawi, The Arab World’s Legacy:

Essays, Darwin Press, Princeton 1985; A. Raymond, Artisans et commerçants au Caire au XVIIIe

Stambułu i Izmiru pracowało zaledwie ok. 17 tys. robotników przemysło-wych. Jeszcze słabsze było tempo industrializacji w Afryce Północnej. Przed pierwszą wojną światową w Algierii, Maroku i Tunezji działały jedynie poje-dyncze młyny parowe i tłocznie oliwy. Wszystkie one należały do Europejczy-ków. Nieco szybciej rozwijało się górnictwo: węgla, rud ołowiu i miedzi oraz chromu w Turcji, ropy i ochry w Iranie, ropy i fosfatów w Egipcie, fosfatów, rudy żelaza, cynku, ołowiu oraz rudy żelaza w Afryce Północnej62.

Charles Issawi wskazuje na przyczyny niskiego tempa uprzemysłowienia Bliskiego Wschodu. Chodziło o to, że rynek odbiorców było stosunkowo wą-ski, a warunki produkcji mniej korzystne niż w Europie i Afryce Północnej. W rezultacie bardziej opłacało się sprowadzać towary z zagranicy niż wytwa-rzać je na miejscu. Ponadto rządy lokalne nie chciały lub nie mogły pomagać w finansowaniu inwestycji, a towary zagraniczne stawały się modne i bardziej atrakcyjne od rodzimej produkcji. Brakowało źródeł taniej energii. Jedynie w Turcji były złoża węgla kamiennego. Złoża innych minerałów były skąpe, a produkty rolne jak wełna – drogie. Ponadto brak rozbudowanej sieci dro-gowej i kolejowej utrudniał transport maszyn i surowców do fabryk. Rodzimi przemysłowcy nie mieli odpowiedniego zaplecza politycznego, aby realizować swoje pomysły63.

Pewne ożywienie na polu industrializacji nastąpiło w czasie I wojny świa-towej w związku z odcięciem Bliskiego Wschodu od rynku światowego. Ten-dencja wzrostowa utrzymała się po zakończeniu wojny. W Egipcie w 1922 r. powstał Bank Misr, pierwszy bank zarządzany przez Egipcjan. W 1922 r. utworzono w Egipcie Federację Przemysłową, która skupiła ok. 90 zakładów przemysłowych zatrudniających prawie 150 tys. pracowników. Główną ga-łęzią był przemysł włókienniczy z kombinatem w Mahalla al-Kubra na cze-le. Kombinat ten rozpoczął produkcję w 1927 r., a w 1938 r. oddano do użytku zakłady włókiennicze w Kafr ad-Dauwar. Jednak bardziej widoczne

62 J. Beinin, Workers and Peasants in the Modern Middle East, Cambridge University Press, Cam-bridge 2001, s. 40–41; M. Fahmy, La révolution de l’industrie en Egypte, Brill, Leiden 1954, passim; G. Baer, Egyptian Guilds in Modern Times, The Israel Oriental Society, Jerusalem 1964, s. 136–137; E.C. Clark, The Ottoman Industrial Revolution, „International Journal of Middle Eastern Studies” 1974, t. 5, s. 65–76; J. Bharier, Economic Development of Iran, Oxford Uni-versity Press, London 1971, s. 169–171; A. Ashref, H. Hekmat, Merchants and Artisans in the

Development Process of Nineteenth-Century Iran, [w:] The Islamic Middle East, 700–1900, red.

A. Udovitch, Darwin Press, Princeton 1981, s. 547–591; L.C. Brown, The Tunisia of Ahmad

Bey, Princeton University Press, Princeton 1974, s. 295–299; J.-L. Miège, Le Maroc et l’Europe (1830–1894), t. 4, Presses universitaires de France, Paris 1961, s. 336–339; J. Caillé, La ville de Rabat jusqu’au Protectorat, t. 1, Vanoest, Paris 1949, s. 348–349.

procesy industrializacji nastąpiły dopiero w latach 30. XX w. W Turcji, Iranie i państwach arabskich podjęto wówczas kroki na rzecz ochrony rodzimego przemysłu przed konkurencją z zagranicy, a rządy zaczęły prowadzić politykę uprzemysławiania swoich gospodarek. W Algierii, dla przykładu, w latach 1918–1939 liczba pracowników przemysłu wzrosła z 25 tys. do 70 tysięcy. W Iranie w 1940 r. funkcjonowało ok. 150 zakładów przemysłowych zatrud-niających co najmniej po 10 osób, a ogólna liczba zatrudnionych w przemyśle wyniosła 35 tysięcy. W Turcji w 1934 r. przyjęto pięcioletni plan rozwoju przemysłu i rok później oddane zostały do użytku wielkie zakłady włókienni-cze w Kayseri, a w 1938 r. stalownia. W pierwszym przypadku Turcja otrzy-mała pomoc techniczną od Związku Radzieckiego, a w drugim – kredyt od Wielkiej Brytanii. Niemniej udział przemysłu w wytwarzaniu dochodu na-rodowego był ciągle niski i w 1939 r. wyniósł 8% w Egipcie, 12% w Turcji i 20% w żydowskiej części Palestyny64.

II wojna światowa miała skutek podobny jak pierwsza. Odcięcie Bliskiego Wschodu od dostaw z zagranicy, przy jednoczesnej obecności sił aliantów w krajach arabskich i Iranie, pobudziło rozwój lokalnego przemysłu. W za-kładach przemysłowych wytwarzających na potrzeby armii aliantów znalazło zatrudnienie ogółem ponad 300 tys. osób, w tym 90 tys. robotników wy-kwalifikowanych i ok. 20 tys. niewywy-kwalifikowanych. Produkcja przemysło-wa Egiptu wzrosła w 1946 r. o 50%, a w latach 1946–1953 podwoiła się. W latach 1950–1959 produkcja przemysłowa na Bliskim Wschodzie (poza Afryką Północną) wzrastała w tempie 13,5% rocznie, a w latach 1960–1973 – 10,6% rocznie. W Afryce Północnej wskaźnik ten był niższy. W okresach tych widoczny był wzrost nakładów na rozwój przemysłu przetwórczego, gór-nictwa i wytwarzanie energii. Mimo to udział przemysłu w strukturze zatrud-nienia był ciągle niższy niż w rolnictwie oraz usługach i wyniósł w 1970 r.: 6% w Sudanie, 10% w Arabii Saudyjskiej, 12% w Turcji, 15% w Maroku, 16% w Libii, Algierii i Egipcie, 18% w Iraku, 19% w Tunezji, 20% w Syrii, 24% w Iranie i Libanie, 26% w Jordanii, 34% w Izraelu i Kuwejcie.

Przyczy-64 Z.Y. Hershlag, Turkey: The Challenge of Growth, E.J. Brill, Leiden 1968, s. 52–57, 65–67, 115– 117; R. Mabro, S. Radwan, The Industrialization of Egypt: Policy and Performance, Clarendon, Oxford 1976, s. 50–62; S. Himadeh, Economic Organization of Palestine, American Universi-ty Press, Beirut 1938, s. 230–238, 254–258, 432–439; J. Bharier, dz. cyt., s. 172–181; Centre d’études de politique étrangères, L’Industrialisation de l’Afrique du Nord, A. Colin, Paris 1952, s. 21–27; J. Blottière, L’Algérie, Société d’éditions géographiques, Paris 1948, s. 178–187; Ç. Keyder,

State and Class in Turkey: A Study in Capitalist Development, Verso, London 1987, s. 110; J. Beinin,

Z. Lockman, Workers on the Nile: Nationalism, Communism, Islam, and the Egyptian Working Class,

ny słabego tempa industrializacji były ciągle te same: zależność od importu maszyn, surowców, a w przypadku niektórych krajów także energii, nadmier-na koncentracja przemysłu w stolicach, niedostatek wykwalifikowanej siły roboczej, niska wydajność pracy, „nadopiekuńczość” władz państwowych nad rodzimym przemysłem, prowadząca do niskiej konkurencyjności towarów rodzimych w zderzeniu z zagranicznymi, trudności transportowe oraz rozbu-dowana i nieprzyjazna wobec inwestorów biurokracja65.