Turkizm

W Anatolii w latach 1878–1914 nastąpiło widoczne ożywienie gospodar-cze. Ludność regionu wzrosła o połowę i liczyła w 1914 r. ok. 17,5 mln osób. Ożywienie widoczne było przede wszystkim w rolnictwie, a korzystały na tym głównie północna i zachodnia części półwyspu. Anatolia zajęła w tym okre-sie miejsce Rosji i Bułgarii jako głównego dostawcy ziarna dla ogromnego rynku stambulskiego. Wzrosła także produkcja tytoniu, bawełny i rodzynek. Stało się to możliwe dzięki mechanizacji, nowym odmianom kultur rolnych, a nade wszystko – inwestycjom. Ponieważ dochody z rolnictwa Anatolii były wyłączone z obsługi Osmańskiego Długu Publicznego, rząd popierał roz-wój rolnictwa w regionie, krzewiąc postęp rolniczy i system kredytowania produkcji rolnej. Za panowania Abdülhamida II z kredytów państwowych skorzystało w Anatolii ponad 800 tys. rolników. Innym czynnikiem pobu-dzającym rozwój regionu była budowa linii kolejowych. Właśnie po otwarciu połączenia między Adaną a Mersinem w 1886 r. w regionie Adany zaczęły powstawać wielkie plantacje bawełny. Koleje umożliwiały też wywóz z regio-nu minerałów: chromu, żelaza, miedzi, ołowiu, srebra i węgla. Wschodnia Anatolia rozwijała się znacznie wolniej w dużym stopniu ze względu na brak połączeń komunikacyjnych między poszczególnymi jej regionami220.

Rozwój gospodarczy wpłynął na nastroje polityczne. Posłowie do parla-mentu z Anatolii zaczęli domagać się większej reprezentacji, proporcjonalnej do liczby ludności regionu oraz jego znaczenia gospodarczego. W tym

cza-217 Ph.S. Khoury, Urban Notables and Arab Nationalism. The Politics of Damascus 1860–1920, Cambridge University Press, Cambridge 1983, s. 23.

218 Por. A. Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age 1798–1939, Cambridge University Press, Cambridge 2007, s. 279; G. Krämer, Moving Out of Place, dz. cyt., s. 220.

219 Zob. A.L. Tibawi, dz. cyt., s. 159.

sie narodziła się ideologia turkizmu. Jej eksponenci podkreślali, że Anatolia jest regionem rdzennie tureckim, a jego muzułmańscy mieszkańcy, zwłaszcza tureccy chłopi z ich tureckim językiem są uosobieniem wszelkich cnót oby-watelskich i wzorem do naśladowania. Główni ideolodzy turkizmu – Yusuf Akçura i Ziya Gökalp podkreślali, że zarówno mniejszości religijne, jak i sami muzułmanie odrzucili ideę osmanizmu, głoszącą że wszyscy poddani sułtana są Osmanami. O porażce tej idei miały świadczyć antyosmańskie wystąpienia Arabów i Albańczyków. W ten sytuacji turkizm miał być najlepszym spoiwem ideologicznym dla imperium, zapewniając przy tym supremację ludów turec-kich nad nietureckimi. Ludy te musiały podporządkować się tej supremacji i powinny zostać sturkizowane. W odpowiedzi na tę ideologię w państwie doszło do protestów. Najpoważniejsze miały miejsce w Albanii, a na czele protestujących stanęli m.in. Ibrahim Temo i Ahmad Niyazi. Obydwaj opo-wiadali się za swobodą używania języka albańskiego w Albanii oraz polityką samorządności w prowincjach. Inny Albańczyk – Ismail Kemal Vlore wszedł do nowego parlamentu i na jego forum głosił podobne poglądy221.

Reżim Abdülhamida został obalony w lipcu 1908 r., a sam sułtan zre-zygnował z tronu dziewięć miesięcy później w kwietniu 1909 roku. Wyda-rzenia te, nazwane Rewolucją Młodoturecką, byłem dziełem niższych rangą oficerów wojska oraz urzędników średniego szczebla. Spiskowcy mieli na celu uratowanie imperium i przywrócenie konstytucji z 1876 r., a zwłaszcza tego jej punktu, który mówił o parlamencie222.

Jednym z charakterystycznych kierunków myślenia w ruchu młodotu-reckim była wiara w edukację jako drogę reformowania społeczeństwa oraz odrzucenie walki zbrojnej jako środka przejęcia władzy. Takie myślenie repre-zentował m.in. Ahmed Riza (1859–1930), wysoki rangą urzędnik tureckiego systemu oświaty, który w 1889 r. wyemigrował do Paryża i zaczął tam wyda-wać pismo „Meshveret” [Konsultacja]. Nawoływał w nim do przywrócenia konstytucji z 1876 r. i propagował pozytywistyczne hasła pracy od podstaw w sferze edukacji na rzecz krzewienia reform i postępu. Część opozycjoni-stów była przejęta myślą o konieczności pogodzenia reform, wzorowanych na europejskich, z muzułmańską tożsamością imperium. Takie myślenie

wła-221 S.J. Shaw, E.K. Shaw, dz. cyt., s. 287–288. O życiu i poglądach Gökalpa pisze szeroko T. Wituch, Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878–1923, PWN, Warszawa 1980, s. 174–180; także A. Black, The History of Islamic Political Thought, Edinburgh University Press, Edinburgh 2001, s. 312–313.

222 S.J. Shaw, E.K. Shaw, dz. cyt., s. 250. Tamże, s. 219, 259–260; E.E. Ramsaur, Jr., The Young

ściwe było grupie skupionej wokół Murada Beja (1853–1912), który opuścił w 1895 r. Stambuł i udał się do Kairu. Tam głosił idee przywrócenia konsty-tucji i reformowania państwa przez właściwą edukację223.

Okoliczności wybuchu rewolucji 1908 r. są do tej pory mało poznane ze względu na brak literatury wspomnieniowej uczestników wydarzeń i bardzo skąpe raporty tajnej policji, która nie zdołała zapobiec spiskowi. Szerokim echem odbiło się w Turcji zwycięstwo Japonii w wojnie z Rosją, ocenione jako przykład tego, co może osiągnąć w konfrontacji z europejską dzierżawą państwo azjatyckie, które wkroczyło na drogę liberalnych przemian. Rewolu-cja rosyjska 1905 r. była widziana przede wszystkim jako zwycięstwo liberal-nych reformatorów nad autokratyczną władzą224. Wiadomo że w 1889 r. stu-denci Wyższej Szkoły Medycznej w Stambule założyli organizację pod nazwą Związek Osmański. Stała się ona zalążkiem innego tajnego stowarzyszenia o nazwie Związek i Postęp, które nawiązywało do poglądów Namika Kemala (1840–1888), zwolennika konstytucji i reform, a jednocześnie muzułmań-skiego patrioty. W pierwszych latach XIX w. w armii działało kilka tajnych stowarzyszeń podobnego typu co Związek i Postęp. Najbardziej znane było Osmańskie Stowarzyszenie Wolności (Osmali Hürriyet Cemiyeti), które zosta-ło zazosta-łożone w Salonikach w 1907 r. Skupiazosta-ło ono zarówno oficerów wojska, jak i cywilów. Czołowym działaczem tego stowarzyszenia był Talât Pasza, pra-cownik pocztowy. We wrześniu 1907 r. Osmańskie Towarzystwo Wolności nawiązało kontakty z grupą Ahmeda Rizy z Genewy i przyjęło nazwę Ittihad

ve Rerakki Ceniyeti [„Komitet Jedności i Postępu” – KJP] 225.

Przewrót 1908 r. miał charakter pojedynczych, nieskoordynowanych wystąpień antyrządowych, z których pierwsze nastąpiło po tym, jak władze zarządziły śledztwo w III Armii w celu zdemaskowania spiskowców. Aresz-towania i prześladowania spiskowców jedynie zaostrzyły sytuację. Doszło do zabójstw oficerów śledczych, kolejnych dezercji i ucieczek w góry, odmowy strzelania do dezerterów przez oddziały rządowe. W tej atmosferze Abdül-hamid zdecydował się zmienić politykę i w nocy z 23 na 24 lipca 1908 r. przygotowany został dekret przywracający konstytucję226.

223 Por. M. Şükrü Hanioğlu, Preparation for a Revolution: the Young Turks, 1902–1908, Oxford University Press, Oxford 2012, s. 136–141; E.E. Ramsaur, Jr., dz. cyt.

224 Por. M. Şükrü Hanioğlu, dz. cyt., s. 136–141; E.E. Ramsaur, Jr., dz. cyt.

225 S.J. Shaw, E.K. Shaw, dz. cyt., 264–265; M. Şükrü Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, Oxford University Press, Oxford 1995, s. 74, 86. E.E. Ramsaur, Jr., dz. cyt., s. 122.

226 Zob.: S.J. Shaw, E.K. Shaw, dz. cyt., s. 267; E. Ramsaur Jr., dz. cyt.; E.J. Zürcher, Turkey.

Następnym krokiem stały się wybory do parlamentu. Komitet Jedno-ści i Postępu, w którym widziano główną siłę polityczną wydarzeń z lipca 1908 r., zajął w parlamencie większość miejsc. Po kwietniu 1909 r. wprowa-dzono do konstytucji poprawki, które rozszerzyły uprawnienia parlamen-tu kosztem kompetencji sułtana. Tym samym ograniczone zostały wpływy warstwy biurokracji i jej związek z dworem, a na pierwszy plan wysunęło się teraz wojsko227. Zaburzenia wewnętrzne oznaczały osłabienie Turcji na arenie międzynarodowej, co wykorzystali sąsiedzi i inne państwa europej-skie. Bułgaria ogłosiła niepodległość. Austria zaanektowała Bośnię, a Grecja – Kretę. W 1911 r. Turcja zmuszona była wypowiedzieć wojnę Włochom po tym, jak te zajęły Trypolis w Libii. W październiku 1912 r. Turcja została zaatakowana przez koalicję państw bałkańskich i straciła prawie wszystkie terytoria w Europie. Część tych terytoriów, a mianowicie wschodnią część Tracji z Edirne udało się Turcji odzyskać latem 1913 r. w rezultacie drugiej wojny bałkańskiej. Zawieruchy wojenne lat 1909–1913 nie sprzyjały re-formowaniu państwa. Sprzyjały bardziej rządom twardej ręki, a potencjał państwa skierowany były na utrzymanie integralności terytorialnej. Obrona Edirne ożywiła w widoczny sposób patriotyzm turecki. W tej atmosferze Komitet Jedności i Postępu przejął 23 stycznia 1913 r. pełną władzę w pań-stwie228.

Program Młodych Turków nawiązywał do reform Tanzymatu i zakładał centralizację, budowę silnej armii i administracji państwowej, unowocześnie-nie sądownictwa oraz wprowadzeunowocześnie-nie systemu świeckiej oświaty. Nowym ele-mentem był nacisk na rozwój gospodarczy. Komitet Jedności i Postępu konse-kwentnie realizował swój program. Armia turecka, która w latach 1911–1913 doznała samych porażek, została gruntownie zmodernizowana przy pomocy niemieckich specjalistów i w latach 1914–1916 r. odniosła wiele zwycięstw. W 1913 r. uchwalona została nowa ustawa o szkolnictwie, wprowadzająca obowiązkową i bezpłatną sześcioletnią szkołę podstawową. Szkolnictwo śred-nie zostało otwarte dla dziewcząt. Po 1911 r. Komitet zaczął prowadzić pań-stwową politykę gospodarczą. Popierano zwłaszcza rozwój przemysłu i tych jego działów, które mogły wytwarzać dobra dotychczas importowane z zagra-nicy. Wdrażano w życie nową politykę gospodarczą, polegającą na promowa-niu różnych działów gospodarki przez państwo. W czasie I wojny światowej

227 Zob.: S.J. Shaw, E.K. Shaw, dz. cyt., s. 267; E. Ramsaur Jr., dz. cyt.; E.J. Zürcher, dz. cyt., s. 90.

zakres kontroli państwa nad gospodarką znacznie się rozszerzył – objął nie tylko wytwarzanie, ale ceny i dystrybucję dóbr.

Nastroje narodowe wśród Turków rozbudzone zostały jeszcze bardziej po I wojnie światowej w związku z planami Ententy dotyczącymi rozczłonkowania Turcji na mniejsze jednostki. Opór przeciwko Entencie narastał zwłaszcza we wschodniej Anatolii, gdzie znajdowały się resztki armii tureckiej. Na przeło-mie lipca–sierpnia 1919 r. w Erzurum odbył się kongres sił narodowych, na którym zaapelowano o obronę wschodnich prowincji. Kongres podjął dziesię-ciopunktową uchwałę. Podobne zjazdy odbyły się w innych częściach Anatolii, a we wrześniu 1919 r. w Sivas doszło do ogólnokrajowego zjazdu, na którym proklamowano powstanie Stowarzyszenia Obrony Praw Narodowych Anatolii i Rumelii (Snadolu ve Rumeli Müdafaa-i Huku-i Milliye Cemiyeti). Stowarzysze-nie przyjęło Pakt Narodowy (Misak-i Millï), w którym zawarto postulaty kon-gresu z Erzurum. Mówiły one o tym, że terytoria zamieszkałe przez większość muzułmańską w momencie podpisania w Mudros zawieszenia broni powinny pozostać w granicach tureckiego państwa. Pakt Narodowy wyrażał w ten spo-sób sprzeciw wobec planów rozbioru Imperium Osmańskiego. Na czele naro-dowców stał Mustafa Kemal. 22 października 1919 r. rząd w Stambule i ruch Mustafy Kemala podpisały w Amasyi porozumienie przewidujące przeprowa-dzenie wyborów do parlamentu. W ich rezultacie większość mandatów zdobyli narodowcy i nowy parlament przyjął w styczniu 1920 r. Pakt Narodowy229.

Pakt Narodowy odzwierciedlał niepokoje patriotów tureckich o przyszłość ich państwa w związku z planami Ententy podziału Imperium Osmańskiego. Plany te wprawdzie upadły w listopadzie 1919 r., ale jeszcze na początku tego roku zakładano, ze Anatolia i Tracja zostaną podzielone na terytoria manda-towe kontrolowane przez Francję, Włochy, Grecję i Stany Zjednoczone. Na-stępnie rozważano utworzenie w Anatolii francuskiej i włoskiej stref wpływów. Cieśniny Tureckie, które były zajęte przez wojska Ententy, miały zostać przeka-zane pod kontrolę komisji międzynarodowej. Grecja miała otrzymać całą Trację (poza niewielkim skrawkiem w rejonie Cieśnin) oraz Izmir. To ostatnie tery-torium Grecja miała otrzymać na 5 lat, po czym planowano przeprowadzenie wśród ludności referendum na temat jej przyszłości. Powszechnie uważano, że w ramach przygotowań do referendum Grecja będzie wysiedlać z Izmiru lud-ność muzułmańską i zasiedlać teren Grekami. Równie niepokojące dla turec-kich narodowców były zapowiedzi rozstrzygnięcia problemu ormiańskiego. Po

229 Tekst Paktu Narodowego z 28 stycznia 1920 r. podaje: J.C. Hurewitz, dz. cyt., t. 2, s. 209– –210. Zob. także: E.J. Zürcher, dz. cyt., s. 138–139.

długich dyskusjach alianci przyjęli projekt prezydenta Wilsona przewidujący oddanie Ormianom dużego terytorium z miastami Erzurum i Trapezuntem nad Morzem Czarnym. Wprawdzie los terenów zamieszkałych przez Kurdów rozstrzygnięty został przez traktat z Sèvres na korzyść Turcji, ale już same roz-mowy na ten temat budziły zaniepokojenie Mustafy Kemala i jego zwolenni-ków. Trzy warianty, które rozpatrywano zakładały bądź przekazanie Kurdysta-nu Stanom Zjednoczonym Ameryki Północnej jako terytorium mandatowego, bądź utworzenie na tym obszarze kondominium francusko-brytyjskiego, bądź też utworzenie niepodległego państwa. Ostatecznie Kurdystan pozostał częścią Turcji, ale jego ludność otrzymała prawo zwrócenia się w ciągu roku do Ligii Narodów z petycją o przeprowadzenie referendum na temat samookreślenia, co czyniło rozstrzygnięcie tymczasowym. Poza stratami terytorialnymi, Turcja zobowiązana została na mocy traktatu pokojowego z Sèvres do ograniczenia liczebności swojej armii do zaledwie 15 tys. żołnierzy. Jej siły porządkowe nie mogły przekroczyć liczby 35 tys. ludzi. Jej finanse przechodziły pod kontrolę aliantów. Państwa Ententy, narzucając Turcji twarde warunki, liczyły się z ko-niecznością wyegzekwowania tych warunków za pomocą siły. W tym celu 16 marca 1920 r. wojska alianckie zajęły Stambuł230.

Okupacja Stambułu w marcu 1920 r. przekreśliła nadzieje na kompro-mis między umiarkowaną częścią kręgów dworskich oraz tymi narodowcami, którzy byli skłonni działać w ramach ogólnych założeń traktatu z Sèvres. Ro-zejście się dróg między tymi dwoma ugrupowaniami było kluczowym wyda-rzeniem dla powojennego Bliskiego Wschodu. Narodowcy ciągle deklarowa-li lojalność sułtanowi, ale zaczędeklarowa-li wypracowywać inną argumentację swoich działań. Zwołane przez nich w Ankarze Wielkie Zgromadzenie Narodowe (Büyük Millet Meclisi) rozpoczęło 23 kwietnia 1920 r. obrady i w styczniu 1921 r. ogłosiło się reprezentantem narodu. Idea narodowa określiła w ten sposób kształt nowego państwa – Republiki Tureckiej231.