Elity plemienne

Europejskie badania nad plemionami Bliskiego Wschodu znajdowały się pod dużym wpływem koncepcji Ibn Chalduna35. Koncepcję tego uczone-go charakteryzuje psychologizm, mówiący o tym, że u podłoża stosunków władzy leży charakter natury ludzkiej. Człowieka, który zajmuje określone miejsce w świecie przyrody w związku z określonym procesem powstawania świata, różni od świata zwierząt zdolność do myślenia, ale jednocześnie łączy z tym światem skłonność do agresji. Powstrzymywanie wrodzonej ludziom agresji to główna funkcja organizacji politycznej, a ponieważ funkcjonowa-nie organizacji politycznej trudno wyobrazić sobie bez przywódcy, ludzie są

33 R. Tapper, dz. cyt., s. 47. 34 Tamże, s. 6, 9.

35 O inspiracjach Ernesta Gellnera koncepcją Ibn Chalduna, interpretującą stosunki władzy z punktu widzenia psychologii społecznej, zob. S.C. Caton, Anthropological Theories of Tribe and

State Formation in the Middle East: Ideology and the Semiotics of Power, [w:] Tribes and State Forma-tion in the Middle East, red. Ph.S. Khoury, J. Kostiner, University of California Press, Berkeley–Los

skłonni zaakceptować na pewnym etapie rozwoju ich społeczności istnienie kogoś, kto im przewodzi. Jest to początek formowania się stosunków władzy, której podstawą jest, według Ibn Chalduna, asabijja – więź cementująca gru-pę wokół jej przywódcy opierająca się początkowo na ideologii pokrewień-stwa, a następnie – świadomości konieczności pozostawania w organizacji hierarchicznej z pozycją przywódcy na czele36.

Funkcja przewodzenia jest przesłanką formowania się rządów dynastycz-nych, co z kolei może prowadzić do powstania bardziej złożonego organizmu politycznego typu państwa. Ibn Chaldun wskazuje na dwie drogi formowania się dynastii. Pierwsza polega na przejęciu kontroli nad oddalonymi od centrum prowincjami przez gubernatorów tych prowincji i zachowaniu przez nich wła-dzy dla osób z kręgu swojej rodziny. W ten sposób powstała dynastia Abbasydów i w ten sam sposób Samanidzi przejęli kontrolę nad Transoksanią, Hamdanidzi nad Mosulem, a Tulunidzi nad Egiptem. Druga droga formowania się rządów dynastycznych związana była z rebeliami przeciwko dynastii już panującej. Ibn Chaldun rysuje mechanizm rodzenia się tych rebelii i uważa, że u ich podłoża tkwią zawsze zjawiska natury psychologicznej, a mianowicie przekonanie pew-nych ludzi, że są zdolni do określopew-nych działań i osiągnięcia pewpew-nych celów. Ludzie ci przekonują do tego innych i stopniowo wokół nich skupiają się duże grupy. Wówczas zgłaszają oni aspiracje do władzy królewskiej, a ich zwolennicy popierają ich aspiracje, ponieważ są przekonani o wyższości swoich przywód-ców nad dynastią rządzącą. W efekcie następuje zmiana dynastii, a przykładem takiego zjawiska może być chociażby historia Seldżuków37.

36 „Agresja, którą żywią do siebie nawzajem ludzie mieszkający w miastach i osadach jest po-wstrzymywana przez władze i rządy. Utrzymują one masy pod kontrolą dla zapobieżenia aktom wzajemnej agresji. […] W przypadku beduińskich plemion powstrzymujący wpływ mają szejko-wie i wodzoszejko-wie tych plemion. Wynika to z szejko-wielkiej czci i szacunku, jaki mają ci ludzie. Obozowi-ska beduinów są chronione przed zewnętrzną agresją ze strony wrogów […]. Obrona i ochrona są skuteczne tylko wtedy, kiedy objęte nimi zbiorowości są ściśle zespolone przez asabijję” – pisze Ibn Chaldun (Ibn Chaldun, Tarich al-Allama, wyd. 3, t. 1–4, Maktabat al-Madrasa wa Dar al-Ki-tab al-Lubnani li-t-Tiba wa-n-Naszr, Bejrut, 1967, t. 1, s. 224. Szerzej o koncepcji asabijja piszę w: Znaczenie kategorii ‘asabiyya. Uwagi do polemiki wokół teorii władzy Ibn Chalduna, [w:] Z Mekki

do Poznania, red. H. Jankowski, Materiały 5. Ogólnopolskiej Konferencji Arabistycznej, Poznań

9–10.06.1997, UAM, Poznań 1998, s. 285–290.

37 Ibn Chaldun, dz. cyt., s. 530–531. Michel Abitbol wskazuje, że teoria Ibn Chalduna nie wy-jaśnia późniejszych przypadków powstawania w Afryce Północnej państw, jakim był na przykład osmański podbój Algierii i Tunezji, a więc podbój tych organizmów państwowych, które rodziły się poza ramami plemiennymi pod wpływem czynników zewnętrznych. Teoria Ibn Chalduna jest mało przydatna również w przypadkach rodzenia się państwa poza strukturami plemiennymi pod presją czynników wewnętrznych, jak na przykład zjawisko marabutyzmu w XV-wiecznym Maroku. Mimo że państwa te nie były na tyle silne, aby przejąć kontrolę nad znaczącymi

terena-Europejska antropologia zajmująca się elitami plemiennymi zwraca uwagę – w odróżnieniu od psychologizmu Ibn Chalduna – głównie na pogłębiające się nierówności społeczne oraz hierarchiczność pozycji społecznych w plemie-niu, prowadzącą do formowania się nierówności w sferze stosunków władzy. Przykładem są badania Jean-Pierra Digarda nad irańskimi plemionami Bah-tiarów. Autor ten zwraca uwagę na ekologiczne uwarunkowania funkcjono-wania nomadów i uważa, że podział pracy zarówno w ramach plemienia, jak i między nomadami a ludnością osiadłą kształtował nierówności w dostępie do zasobów materialnych, głównie do ziemi38. To kształtowało z kolei piramidal-ną formę struktury władzy z ilchanami, wodzami, na szczycie. Ograniczoność zasobów ziemi była źródłem stałych konfliktów w plemieniu, które okresowo stawały się tak ostre, że zagrażały równowadze całego systemu społecznego. W takich sytuacjach rola ilchanów jako pośredników i rozjemców stawała się szczególnie ważna. Rozwiązywanie konfliktów oznaczało narzucanie czasami arbitralnych decyzji, a nawet stosowanie przymusu z przyzwoleniem (lub bez niego) całej grupy. Umacnianiu się funkcji rozjemczych ilchanów towarzy-szyło tworzenie się prywatnej ich własności na ziemiach zarówno w obrębie terenów plemienia, jak i poza nimi. Podział pracy prowadził więc do formo-wania się struktury klasowej, elity politycznej i instytucjonalizacji władzy39.

Kwestię formowania się elity politycznej plemienia w kontekście przejmo-wania przez pewne grupy funkcji mediatorów i pośredników akcentuje Talal Asad w swoich badaniach nad sudańskimi Kababiszami i irańskimi Bahtia-rami. Grupy te z biegiem czasu zaczynały monopolizować środki produkcji, stając się wyzyskiwaczami zwykłych członków plemienia. W przypadku Ka-babiszów, którzy stanowili konfederację plemion, nierówności były wyraźne także w odniesieniu do poszczególnych segmentów całości – niektóre

ple-mi w Maghrebie, to istniały na przestrzeni stosunkowo długiego okresu, wypełniając polityczną lukę między bilad as-siba a bilad al-machzan (M. Abitbol, Maraboutism and State Formation in

Southern Morocco, [w:] The Early State in African Perspective. Culture, Power and Division of Labor,

red. S.N. Eisenstadt, M. Abitbol, N. Chazan, E.J. Brill, Leiden–New York– København–Koln 1988, s. 134).

38 Wskazuje na to także Adam Rybiński w odniesieniu do Tuaregów, których wodzowie

(ihag-garen) rozdzielali ziemię w użytkowanie „hołdownikom”, a w niektórych przypadkach

wydzier-żawiali w zamian za suszone mięso tereny plemienia dla polowań – zob. A. Rybiński, Pasterze

ko-czownicy a środowisko przyrodnicze. Elementy świadomości ekologicznej u Tuaregów, „Etnografia Polska”

1990, t. 34, z. 1–2, s. 123, 127.

39 J.-P. Digard, Histoire et anthropologie des sociétés nomades: les cas d’une tribu d’Iran, „Annales. Economies, Sociétés, Civilisations” 1973, t. 28, nr 6, s.1423–1435; Tenże, On the Bakhtiari:

Comments on “Tribes, Confederation and the State”, [w:] The Conflict of Tribe and State in Iran and Afghanistan, red. R. Tapper, Croom Helm, London–Canberra, St. Martin’s Press, New York 1983.

miona zajmowały bardziej uprzywilejowaną pozycję od innych w korzystaniu z materialnych zasobów konfederacji. Asad zwraca uwagę na podstawy legity-mizacji nierówności. Były one nie tyle wynikiem zgody członków plemienia na uprzywilejowaną pozycję mediatorów, co postrzeganiem nierówności jako immanentnej cechy strukturalnej plemienia i konfederacji40.

Zagadnienia nierówności majątkowych w plemieniu były przedmiotem zainteresowania także Fredrika Bartha, który od lat 50. XX wieku prowadził badania terenowe wśród plemion południowego Iraku, Iranu, Afganistanu i Pakistanu. Jego prace wywarły duży wpływ na badania struktur plemien-nych Bliskiego Wschodu oraz na ogólną teorię antropologii. Na badanym przez Bartha obszarze południowego Iraku podstawą gospodarki była uprawa zbóż i hodowla bydła. Strukturę posiadania i użytkowania ziemi cechowało istnienie dwóch grup rolników – tych, którzy ją uprawiali i byli jej właścicielami oraz tych, którzy ją uprawiali i dzierżawili od właścicieli mieszkających w miastach. Ci ostatni byli szejkami i stali na czele formalnej organizacji politycznej, która oparta była na ideologii pochodzenia i obejmowała pierwszą grupę rolników – tych, którzy posiadali uprawianą ziemię. Ta formalna organizacja polityczna, której zasady funkcjonowania pokrywały się z zasadami istnienia grupy pocho-dzeniowej przeplatała się z siatką nieformalnych powiązań łączących szejków plemiennych jako posiadaczy ziemi oraz dzierżawców ziemi spoza plemienia. Stosunek do pracy oraz posiadania (lub nieposiadania) środków produkcji po-zwala mówić, według Bartha, o zróżnicowaniu klasowym i klasach ekonomicz-nych41.

Zróżnicowanie społeczne cechowało także plemiona koczownicze zajmujące się wypasem bydła. Badane przez Bartha grupy Dżaufów rozpadały się w czasie wypasu bydła na obozowiska były bardzo zróżnicowane majątkowo. Jedne oso-by posiadały po 2 tys., podczas gdy inne – tylko po 50 sztuk. Barth wskazuje

40 T. Asad, The Kababish Arabs. Power, Authority and Consent in a Nomadic Tribe, C. Hurst and Co., New York 1970; Tenże, Political Inequality in the Kababish Tribe, [w:] Essays in Sudan

Ethnography, red. I. Cunnison, W. James, C. Hurst and Co., London 1972, s. 126–148; Tenże, Market model, class structure and consent: a reconsideration of Swat political organisation, „Man.

The Journal of the Royal Anthropological Institute” 1972, t. 7, nr 1, s. 74–94.

41 F. Barth, Principles of Social Organization of Southern Kurdistan, Brodrene Jorgensen A/S – Boktrykkeri, Oslo 1953, s. 24. Inne prace Bartha: Features of Persons and Society in Swat. Collected

Essays on Pathans, Routledge and Kegan, London 1981; Indus and Swat Kohistan, an Ethnographic Survey, Forenede Trykkerier, Oslo 1956; Nomads of South Persia. The Basseri Tribe of the Khamseh Confederacy, Oslo University Press, Oslo, George Allen and Unwin, London 1961; Political Le-adership among Swat Pathans, The Athlone Press, London 1959; Segmentary opposition and the theory of games: a study of Pathan organization, „Journal of the Royal Anthropological Institute” 1959, t.

na różne formy wyzysku istniejące nawet w ramach tak niedużej grupy jaką było obozowisko. Bardziej zamożni wynajmowali do wypasania swoich stad biedniejszych kuzynów lub osoby spoza danego segmentu lineażu, jakim było obozowisko42.

Zasadnicze pytanie wysuwane przez krytyków koncepcji elit plemiennych dotyczy tego, czy istnienie jakichkolwiek nierówności w ogóle, bez uwzględ-nienia kontekstu społeczno-historycznego, pozwala mówić o istnieniu struk-tury klasowej i hierarchicznej strukstruk-tury politycznej z utrwalonym przywódz-twem. Bardziej szczegółowe pytania dotyczą tego, czy nie należy uwzględniać faktu, iż grupy, które nawet jeśli zajmują bardziej uprzywilejowaną pozycję z punktu widzenia posiadania środków produkcji, to same również uczest-niczą w procesie wytwarzania oraz tego, czy rzeczywiście jest tak, że grupy znajdujące się w lepszej sytuacji materialnej wyzyskują ekonomicznie inne grupy43. Ponadto z wielu badań terenowych wynika, że w „normalnych” wa-runkach funkcjonowania plemienia władza amgharów opierała się wyłącznie na autorytecie osobistym i że nie posiadali oni fizycznych możliwości egze-kwowania swych decyzji44. Lois Beck wyraziła w związku z tym stanowisko, że plemienną strukturę polityczną należy rozpatrywać w ogóle na dwóch po-ziomach: 1) obozowiska, 2) starszyzny plemiennej, rezydującej często w mia-stach i pełniącej funkcję pośrednika między plemieniem a państwem. Każdy z tym poziomów bazował na odmiennym sposobie gospodarowania45.

42 F. Barth, Principles, dz. cyt., s. 39–40.

43 P.C. Salzman uważa, że Asad jest co najmniej nieostrożny, gdy używa terminu opressive w od-niesieniu do organizacji społeczno-politycznej nomadów i przecenia znaczenie kontaktów elity plemiennej z władzami państwa jako źródła generującego nierówności polityczne – zob.: P.C. Salzman, Does Complementary Opposition Exist? „American Anthropologist” 1978, t. 80, nr 1, s. 53–69; Tenże, The Proto-State in Iranian Baluchistan, [w:] Origins of the State, dz. cyt., s. 125–140; Tenże, Why Tribes Have Chiefs: a Case from Baluchistan, [w:] The Conflict of Tribe and State in Iran

and Afghanistan, dz. cyt., s. 262–283.

44 Taki wniosek formułuje na przykład Ryszard Vorbrich w odniesieniu do plemion Maroka – zob. R. Vorbrich, Od społeczeństwa plemiennego do społeczeństwa chłopskiego i narodowego.

Góra-le Atlasu wobec państwa marokańskiego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace

Etnograficzne” 1994, z. 33: Przymus i przemoc. Władza i społeczeństwo krajów muzułmańskich

w opiniach polskich etnologów, red. L. Dzięgiel, s. 11.

45 Zob. L. Beck, Iran and the Qashqai Tribal Confederacy, [w:] The Conflict of Tribe and State in

Iran and Afghanistan, dz. cyt., s. 284–313; Tenże, The Qashqa’i of Iran, Yale University Press, New