Przywództwo religijne

Jeśli chodzi o przewodzenie, to można wyróżnić religijne i wojskowe. O znaczeniu tego pierwszego świadczy historia Afryki Północnej, gdzie pod-bój odegrał decydującą rolę w formowaniu się państw w pierwszych wiekach islamu. Tutejsze wojownicze struktury nastawione na podbój zespalała więź religijna, a nie idea pochodzenia od wspólnego przodka94. Utrwalone od wieków wśród Berberów koncepcje pokrewieństwa, lineażu i tożsamości ple-miennej nie stały się podstawą ruchów społecznych prowadzących do uformo-wania się państwa i dopiero podbój arabski, arabskie elity oraz muzułmańskie koncepcje władzy i ideologia zadecydowały o pierwszej fali berberyjskiego

state formation na terenie dzisiejszej południowej Tunezji, Algierii i Maroka.

Charydżyzm w przypadku Rustamidów, szyizm w odniesieniu do Idrisydów i Fatymidów, reformatorski islam w przypadku do Almorawidów i Almoha-dów i sufizm w przypadku Saadytów i Alawitów okazały się siłą zdolną do zintegrowania rozczłonkowanej ludności i pomogły w uformowaniu się jed-nostek polityczno-terytorialnych. Znaczenie czynnika religijnego w organizo-waniu państwotwórczego podboju ilustruje dobitnie przypadek Almohadów. Podstawą legitymizacji władzy przywódcy była religijna poprawność. Abu Abdallah Muhammad Ibn Tumart, ogłaszając swoje pochodzenie od Proroka i twierdząc, że jest zapowiadanym mahdim, naśladował przypadek Proroka i upodabniał swoje życie do życia Mahometa. Głosił konieczność powrotu do prawdziwego islamu – islamu opartego na Koranie, hadisach i wypowie-dziach Towarzyszy Proroka. Potwierdzał i utwierdzał obraz jedynego Boga, bronił teologicznej pozycji aszaryzmu jako opozycji wobec poglądów antro-pomorficznych, nawoływał do wyższego standardu moralności muzułmań-skiej i dokładnego stosowania muzułmańskiego prawa. Ibn Tumart znalazł sojuszników wśród osiadłych Berberów Masmuda. Utworzyli oni grupę tol-bów, czyli nauczycieli (kaznodziejów) oraz grupę huffazów, czyli uczniów. Do Ibn Tumarta dołączyła także ludności Tinmalu, miasta-stolicy, która nie była grupą plemienną, ale zróżnicowaną ludnością osiadłą, pochodzącą z różnych stron kraju. Siły nowego ruchu składały się również z grup zorganizowanych na bazie pochodzenia od wspólnego przodka. Taką była grupa krewniacza Hargha – rodzima grupa Ibn Tumarta oraz grupy rodowe wpływowych ple-mion Hintata, Gadmiwa i Sauda z regionu Atlasu. Później do ruchu dołączyli

Formation in the Middle East, dz. cyt., s. 25–47. Zagadnienie transformacji struktur

nastawio-nych na podbój w państwa zostanie omówione w podrozdziale „Kalifat-sułtanat” w rozdziale II. 94 I.M. Lapidus, Tribes and State Formation in Islamic History, dz. cyt., s. 31.

Berberowie Sanhadża i Zenata. Ruch Almohadów był więc, podobnie jak ko-alicja Proroka Mahometa, bardziej połączeniem tożsamości plemiennych, re-ligijnych i politycznych niż zbiorowością zorganizowaną wokół genealogii95.

Innym przykładem podboju pobudzanego przez religię, który doprowa-dził do powstania państwa są dzieje Kalifatu Fatymidów. W 969 r. armie faty-midzkie zdobyły Egipt, będący celem ich ataków od 909 r. Zdobycie Egiptu stało się możliwe dzięki korzystnym dla Fatymidów czynnikom: władze ka-lifatu abbasydzkiego nie miały wówczas dostatecznych sił, aby bronić Egip-tu, a rządząca tym państwem lokalna dynastia Ichsziszidów była rozdzierana walką różnych linii rodowych o władzę. Sami Fatymidzi rządzili wówczas Tu-nezją i kraj ten przeżywał pod ich panowaniem okres rozkwitu. Dzięki temu możliwości materialne władz państwa fatymidzkiego były większe niż elity rządzącej Egiptem. Nie bez znaczenia był też czynnik ideologiczny. Fatymidzi głosili ismailizm, który wyrażał przekonanie części szyitów, iż jedynym wła-ściwym przywódcą wspólnoty muzułmańskiej powinien być Ismail, syn ima-ma Dżaafara as-Sadika, który zima-marł w 765 r. Isima-mail był wyznaczony do prze-wodzenia wspólnocie jeszcze za życia swojego ojca, ale przedwcześnie zmarł. Ismailici nie wierzyli w jego śmierć i uznawali go za imama ukrytego, który powróci jako mesjasz (mahdi lub ka’im). Propaganda ismailizmu prowadzona była na długo przed zdobyciem Egiptu i Fatymidom udało się przeciągnąć na swoją stronę niektórych wpływowych mieszkańców Fustatu, ówczesnej sto-licy Egiptu. Podbój nastąpił w toku krwawych walk i miał gwałtowny prze-bieg. Szczególnym zagrożeniem okazali się przy tym karmaci – ideologiczni pobratymcy ismailitów. Mimo że zarówno jedni, jak i drudzy byli szyitami, to różnice doktrynalne były między nimi tak silne, że obydwie wspólnoty zaczę-ły się nawzajem zwalczać. Karmaci dwukrotnie starli się z Fatymidami, naj-pierw w Syrii w 971 r., gdzie odnieśli zwycięstwo, a później w 974 r. najechali na Egipt. Pod Kairem doszło do niezwykle zaciętej bitwy, która okazała się zwycięska dla Fatymidów. O wzajemnej nienawiści świadczy to, że Fatymidzi zabili z zimną krwią ok. 1,5 tys. karmatów wziętych do niewoli pod Kairem96.

95 Na temat Almohadów zob.: J.F.P. Hopkins, The Almohade Hierarchy, „Bulletin of the School of Oriental and African Studies” 1954, t. 16, s. 93–112; R. Le Tourneau, Sur la disparition de

la doctrine Almohade, „Studia Islamica” 1970, t. 23, s. 193–201; W.M. Watt, The Decline of the Almohads, „History of Religions”1964, t. 4, s. 23–29; N. Levzion, Abd Allah b.Yasin and the Almoravids, [w:] Studies in West African Islamic History, dz. cyt., s. 78–112; H.T. Norris, New evidence on the life of ‘Abdullah B. Yasin and the origins of the Almoravid movement, „Journal of

African History” 1971, t. 12, nr 2, s. 255–268.

96 Zob.: Y. Lev, The Fatimids and Egypt, 301–358/914–969, „Arabica” 1988, t. 35, s. 195–196; B. Lewis, The Origins of Isma’ilism, W. Heffer & Sons, Cambridge, 1940, rozdz. III.

Trzon armii fatymidzkiej stanowiły plemiona berberyjskie Kutama, które jako pierwsze w Tunezji przyjęły wiarę ismailicką, głoszoną przez ismalickich misjonarzy. Ten fakt określił specjalne stosunki między dynastią fatymidzką a Kutamami. Kiedy Dżauhar podbił Egipt w 969 r., większość wojowników jego armii pochodziła z Kutamów. Plemiona te były zwolnione od płacenia podatków, a ich przywódcy zajmowali eksponowane stanowiska w armii. Ku-tamowie nazywani byli aulija, czyli przyjaciółmi, a władcy fatymidzcy ota-czali szczególną troską młodych członków tych plemion, z których wyrastali wojownicy bez granic oddani dynastii97.

Siła oręża była więc podstawą zwycięstwa Fatymidów i podbicia przez nich Egiptu. Zwycięstwo zapewniło możliwość utworzenia państwa, ale sama siła militarna okazała się niewystarczająca do utrzymania władzy nad podbitym krajem. Liczne bunty miejscowej ludności oraz stałe zagrożenie ze strony Ab-basydów i karmatów skłoniło nowych władców do podjęcia kroków na rzecz pozyskania sobie elity społecznej podbitego kraju. Fatymidzi bronili zdobyte terytorium za pomocą środków militarnych przez cztery lata, po czym prze-szli do innych – pokojowych metod budowania swojego państwa. Kalifowie fatymidzcy Dżauhar i Al-Mu’izz pozyskali do współpracy czołowych przed-stawicieli miejscowej elity społecznej, włączając w to jednego z wezyrów po-przedniej dynastii Ichszididów oraz głównego sędziego Fustatu, którzy stali się w ten sposób pośrednikami między nowymi władcami i społeczeństwem. Fatymidzi szczególnie troszczyli się w tym okresie o pozyskanie przychylności sunnickich kręgów religijnych. Chodziło w tym przypadku nie tylko uznanie nowych władz przez społeczeństwo egipskie, ale także przez religijne kręgi w Mekce i Medynie. Wielu sunnickich alimów w Egipcie było szarifami, a więc wywodziło swoje pochodzenie od Proroka Mahometa. Byli oni rodzin-nie powiązani z szarifami mieszkającymi w Mekce i Medyrodzin-nie, którzy mogli kształtować w świętych miastach pozytywny obraz Fatymidów. O tym jak ważne było przeciągnięcie na swoją stronę egipskich szarifów pokazały wy-darzenia w Syrii, która także została podbita przez Fatymidów. Szarifowie Damaszku nie pogodzili się jednak z tym faktem i stanęli na czele ruchu oporu w mieście przeciwko zdobywcom, których traktowali jako heretyków. W rezultacie władza Fatymidów nad Damaszkiem opierała się głównie na sile i miała charakter administracji wojskowej98.

97 Por. H.R. Idris, La berbérie orientale sous les Zirides Xè–XIIè siècles, Institut d’Études Orientales

de la Faculté des Lettres et Sciences Humaines d’Alger, Paris 1962, t. 1, s. 125.

Drugim czynnikiem zapewniającym stabilizację nowego państwa była ide-ologia. Fatymidzi głosili ismailizm, ale ludność Egiptu była sunnicka. Nowi władcy przystąpili do ismailizacji państwa, lecz czynili to ostrożnie i stop-niowo. Tak było przynajmniej za panowania dwóch pierwszych kalifów fa-tymidzkich Dżauhara i Al-Mu’izza. Przedmiotem ismailizacji była głównie przestrzeń miejska – z rozkazów kalifów powstawały nowe budowle użytecz-ności publicznej i kultu, w których obchodzono szyickie święta. Następnie ismailizacją objęta została jurysprudencja, do której wprowadzono fatymidz-ką wykładnię prawa. Czyniono to stopniowo: najpierw wprowadzono zasadę, że orzekanie w sprawach, w których stroną byli ismailici miało się odbywać na podstawie prawa ismailickiego i powierzono je miejscowym wpływowym sędziom malikickiej szkoły prawa. Później wyznaczono do tego sędziów isma-ilickich, a przełomowym momentem w tej kwestii była nominacja w 976 r. ismailickiego sędziego na głównego sędziego Egiptu. Ismalicką wykładnią prawa objęto przede wszystkim sprawy rozwodowe i kwestie dziedziczenia własności. Narzucono też szyicką obrzędowość przy obchodzeniu święta za-kończenia ramadanu. Niemniej sunniccy juryści nadal orzekali w sądach, a sunnicka szkoła prawa była nadal rozwijana. Zapewniało to w dużym stop-niu pokój społeczny i tworzyło odpowiednie przesłanki do budowania pań-stwa99.

Upadek Kalifatu Fatymidów w Egipcie i Syrii w XII wieku to z kolei przykład rozpadu państwa w następstwie kryzysu gospodarczego, zagrożeń zewnętrznych oraz pęknięć w elicie władzy. Kalifat miał charakter państwa religijnego i był kierowany przez ismailickich imamów z kalifem na czele. Z czasem w siłę urosła elita wojskowa, której bazą ekonomiczną były nadania wojskowe zwane na Bliskim Wschodzie ikta. Stanowiły one podstawę całego systemu społecznego w regionie od czasów Seldżuków w X wieku i wyrażały się w tym, że dowódcy wojskowi i zwykli żołnierze otrzymywali ziemię w użyt-kowanie w zamian za co musieli wystawiać drużynę wojskową lub stawiać się pojedynczo do służby wojskowej na wypadek wojny. Fatymidzi początkowo opłacali swoją armię, ale później zaadoptowali system nadań wojskowych. Wprowadzony przez nich system dawał użytkownikowi szerokie możliwości ściągania od bezpośrednich producentów produktu dodatkowego i okazał się niszczący dla produkcji rolnej. W rezultacie następowała pauperyzacja miesz-kańców wsi i spadek dochodów skarbu państwa. W latach 1024–1025 doszło

Oriental Studies” 1979, t. 9, s. 323–326.

do poważnego kryzysu. Skarbiec był pusty i żołnierze nie otrzymali żołdu. W rezultacie w Kairze i na prowincji doszło do buntów i zamieszek. Ta sy-tuacja zrodziła poważne tarcia wewnątrz elity władzy, co okazało się drugim czynnikiem pobudzającym procesy upadku Kalifatu. Po 1024 r. państwem zaczęły rządzić wojskowe kliki, a w 1062 r. doszło do wojny domowej100.

Historia Safawidów w Iranie jest także przykładem państwotwórczego podboju uformowanego na bazie więzi religijnej. W VII w. Iran został pod-bity przez Arabów i stał się częścią Kalifatu arabskiego. Zdobywcy przynieśli ze sobą islam, który wkrótce został zaakceptowany przez miejscową ludność. Irańska cywilizacja, której początki sięgały starożytności, nie utraciła jednak swojej tożsamości i skutecznie asymilowała komponenty obcych kultur. Od-nosiło się to zwłaszcza do kultury ludów turecko-mongolskich, które zaczęły falami napływać z Azji Środkowej na tereny Iranu od XI wieku. Najeźdźcy podporządkowali sobie politycznie Iran, a ich dominacja utrzymała się do śmierci Timura w 1405 roku. Inwazje turecko-mongolskie były niezwykle destruktywne – doprowadziły do upadku systemów miejskich oraz załamania się systemu ochrony ludności przez struktury państwa. Najeźdźcom turecko--mongolskim nie udało się zintegrować prowincji irańskich w jeden organizm państwowy i defragmentacja polityczna stała się trwałym zjawiskiem w kolej-nych stuleciach. Po śmierci Timura podziały polityczne pogłębiły się: prak-tycznie każde większe miasto stało się samodzielnym ośrodkiem politycznym. Takimi ośrodkami były Herat, Tabriz, Szirwan, Balch, Semnan, Jazd, Sistan oraz miasta Tabaristanu. W Mezopotamii i w zachodnio-północnym Iranie uformowały się dwa państwa tureckich konfederacji plemiennych, znane jako Królestwa Czarnej i Białej Owcy (Kara Kojunlu i Ak Kojunlu). Właśnie na dworze Uzuna Hasana (rządził w latach 1453–1478), władcy Królestwa Bia-łej Owcy, narodził się ruch polityczny, który doprowadził do zjednoczenia ziem irańskich i powstania nowego państwa. Ruch ten miał podłoże religij-ne i wiązał się z postacią szejka Dżunajda z Arbilu (zm. w 1460 r.), który był muzułmańskim mistykiem i przywódcą duchowym (pir lub murszid) sufickiego bractwa religijnego. Historia tego bractwa sięgała drugiej połowy XIII w. i związana była z postacią Safi ad-Dina Ishaka (1252–1334), który był mistrzem bractwa i stał się protoplastą safawidzkiego bractwa mistycznego, rodu oraz dynastii. Członkowie bractwa safawijja byli bezgranicznie oddani

100 Zob.: S.N. Makrem, The Political Doctrines of the Isma’ilis, Caravan Books, New York 1977, s. 11–18; S.M. Stern, The Succession to the Fatimid Imam al-Amir, „Oriens” 1951, t. 4, nr 2, s. 193–194.

swojemu mistrzowi, co czyniło ich potencjalnie ważną siłą polityczną, ale dopiero szejk Dżunajd podjął próbę wykorzystania swoich uczniów do celów politycznych. Jego syn Hajdar wyszkolił członków bractwa tak, że stanowili oddziały dobrze przygotowane do walki na bitewnym polu. Hajdar ożenił się z córką Uzuna Hasana, co umocniło jego pozycję w kręgach dworskich, ale najważniejszy dla legitymizacji jego władzy był autorytet, jakim cieszy-ła się jego rodzina w związku z powszechnym przekonaniem, że pochodzicieszy-ła od samego Imama Alego, brata stryjecznego Proroka Mahometa. Przodkiem Hajdara i jego rodziny miał być w szczególności siódmy imam Musa al-Ka-zim, jeden z dwunastu imamów szyickich, co było o tyle ważne, że rodzina Safawidów odeszła w XV w. od sunnizmu i zaczęła praktykować szyizm101.

Uczniowie szejka Dżunajda i jego syna Hajdara przejęli przewodzenie w organizowaniu ludności zachodniej Anatolii, Syrii, północno-zachodniego Iranu oraz północnej Mezopotamii i wysunęli roszczenia do władzy świec-kiej opartej na ezoterycznej wiedzy religijnej, przekazywanej przez objawienie lub interpretację tekstów świętych. Głosili przy tym konieczność powrotu do wiary muzułmańskiej w pierwotnej postaci i odrzucali obce interpretacje świętych tekstów. Ci nauczyciele suficcy przyczynili się do odrodzenia kul-tu świętych i zorganizowali khanaqi, ośrodki religijne, w których nauczano szyizmu i szkolono członków bractwa do walki. Wojowników tych zwano kizilbaszami, dosł. ‘czerwonogłowymi’, ze względu na charakterystyczne na-krycia głowy. Oddziały te rekrutowano spośród członków bractwa safawijja z Anatolii, Syrii, Mezopotamii i Iranu. Z etnicznego punktu widzenia była to ludność pochodzenia tureckiego należąca do kilku klanów. Sami kizilbasze mówili o sobie, że są: Ramlu (Anatolijczycy), Szamlu (Syryjczycy), Kadżar,

Karamanlu (Cylijczycy), Zu-l-Kadr (Tauryjczycy), Afszar (z Azerbejdżanu), Ustadżlu i Tekkelü (z Anatolii). Po raz pierwszy do walki wprowadził ich

jesz-cze szejk Dżunajd, kiedy władca Królestwa Czarnej Owcy nakazał mu opu-ścić rodzinny Arbil. Dżunajd schronił się wówczas na dworze władcy Króle-stwa Białej Owcy, skąd wyprowadzał ataki na Szirwan na południu Kaukazu, gdzie też i zginął. W tym samym miejscu i w podobnych okolicznościach zginął w 1488 r. szejk Hajdar102.

101 O pochodzeniu Safawidów zob.: R. Savory, Safavid Persia, [w:] The Cambridge History of

Islam, red. A.K.S. Lambton, P.M. Holt, B. Lewis, Cambridge University Press, Cambridge 1977,

s. 393–395; F. Daftary, Intellectual Traditions in Islam, I.B. Tauris, London 2001, s. 147; B. Skła-danek, Historia Persji, t. 3: Od Safawidów do II wojny światowej, Dialog, Warszawa 2007, s. 13–28.

Po śmierci Hajdara władzę nad bractwem przejęli jego synowie, z których największą charyzmą cieszył się Ismail (1487–1524). Kiedy stanął w 1499 r. na czele bractwa, miał zaledwie 12 lat. Jednak kiedy zaczęto mówić o nim, że jest potomkiem siódmego imama, do Arbilu zaczęły przybywać rzesze człon-ków bractwa z Syrii, Anatolii i Mezopotamii. Z Iranu przybyli tureccy i kur-dyjscy nomadzi, rolnicy osiadli, rzemieślnicy oraz grupy plemienne powstałe ad hoc jako polityczne grupy zadaniowe wywodzące się z jednego lineażu. Wszyscy oni przyłączali się do szejka Ismaila w proteście przeciwko uciskowi lokalnych władców. Dodatkowo Safawidzi zawierali małżeństwa z kobietami z rodzin lokalnych władców, aby tworzyć sojusze militarne i rekrutować na sze-roką skalę dla swoich działań plemiona z Azji Środkowej i północnego Iranu zorganizowane w konfederacje zwane ujmakami. Kizilbasze ubóstwiali Ismaila jako wcielenie ukrytego imama szyickiego i byli mu bezgranicznie oddani. Relacje między szachem i kizilbaszami stanowiły oś stosunków władzy. Pod-stawą legitymizacji rządów była religia, a punktem odniesienia religijności był szyizm z koncepcją dwunastu imamów. Przedstawianie safawidzkiego szacha jako „doskonałego człowieka” (al-insan al-kamil) otwierało przestrzeń dla mistycyzmu i formowania się bractw mistycznych. Ponieważ kizilbasze byli pochodzenia tureckiego i wywodzili się z różnych grup etnicznych oraz regio-nów, stosunki społeczne w państwie zdeterminowane zostały przez podziały plemienne i etniczne103.

W 1500 r. Ismail podjął pierwszą ekspedycję zbrojną i podbił tereny Szirwanu między Baku i Darbandem. Następnie kontynuował podboje i w 1503  r. podporządkował sobie Hamdan. Do 1510 r. podbite zostały: Sziraz, Kerman, Isfahan, Dijarbakir, Nadżaf, Karbala, Van, Bagdad, Herat i znaczną część Chorasanu. W 1511 r. plemiona uzbeckie zostały wyparte za rzekę Oksus. W ten sposób religijny ruch Safawidów zjednoczył jednostki, grupy klientów i ujmaki w jednolitą siłę, która podbiła Iran i utworzyła nowe państwo104.

Empires, trans. and adapt. by F.R.C. Bagley, E.J. Brill, Leiden 1969, s. 183; A.J. Newman, Safa-vid Iran. Rebirth of a Persian Empire, I.B. Tauris, London–New York 2009, s. 11, 13–14.

103 Por. C.P. Mitchell, The Practice of Politics in Safawid Iran. Power, Religion and Rhetoric, I.B. Tauris, London–New York 2009, s. 5.

104 Z niezwykle bogatej literatury na temat Safawidów można wskazać: G.S. Hodgson, The Venture

of Islam, University of Chicago Press, Chicago, 1974, t. 2, s. 493–500; J. Aubin, Etudes Safavi-des, „Journal of the Economic and Social History of the Orient” 1959, t. 2, s. 37–81; A. Bausani, Religion under the Mongols, [w:] Cambridge History of Iran, red. A. Boyle, Cambridge University

Press, Cambridge 1968, t. 5, s. 538–549; R. Savory, Iran under the Safawids, Cambridge University Press, Cambridge 1980; M. Mazzaoui, The Origins of the Safawids, Franz Steiner, Weisbaden 1972;

W czasach nowożytnych podbój doprowadził do powstania pierwszego emiratu wahabitów (1774–1818) w Nadżdzie w centralnej Arabii. W poło-wie XVII w. w rodzie Muradów w osadzie Ad-Dirijja uformowały się dpoło-wie linie rodowe: Mukrinów i Watbanów. Podczas gdy pierwsi dominowali w Ad--Dirijii, to drudzy skupili się w Ghasibie na drugim brzegu doliny Hanifa. Do początków XVIII w. przewodzenie rodowi Muradów sprawowali szejkowie z linii rodowej Watbanów. Około 1720 r. przewodzenie przeszło w ręce Su’u-da Ibn MuhammaSu’u-da z linii rodowej Mukrinów. Stał się on protoplastą rodu Su’udów. W 1725 r. syn Su’uda Muhammad zmusił Watbanów do opuszcze-nia Nadżdu. Udali się oni do Az-Zubajru koło Al-Basry, gdzie już w latach 30. wieku XVII osiedlili się migranci z Nadżdu. Po pozbyciu się konkurującej linii rodowej Mukrini mieli w Wadi Hanifie jednego przeciwnika. Była nim osada Al-Ujajna. Rządzący nim Mu’ammarowie rozszerzyli swoje wpływy na północ Nadżdu w kierunku osad Hurajmila i Malham. W rywalizacji z Ad--Dirijją emirowie Ujajny byli wspierani przez ród Banu Chalidów z Al--Ahsy. W czasach kiedy rozpoczął swoja działalność Muhammad Ibn Abd al-Wahhab, ich osada była głównym ośrodkiem regionu105.

Muhammad Ibn Abd al-Wahhab urodził się w osadzie Al-Ujajna w rodzi-nie alima, znawcy hanbalickiej szkoły prawa muzułmańskiego, prawdopo-dobnie ok. roku 1703 lub 1705106. W Al-Basrze, dokąd pojechał po naukę teologii, wystąpił z krytyką stanu moralnego muzułmańskiego społeczeństwa oraz ze swoją nauką o jedynobóstwie (i’alan at-tauhid). Nauka ta była rezulta-tem swego rodzaju nawrócenia na monoteizm, którego Muhammad Ibn Abd al-Wahhab doświadczył po tym, jak doszedł do przekonania, że sposób prak-tykowania przez muzułmanów wiary ma więcej wspólnego z politeizmem niż z wiarą w jednego Boga107. W 1740 r. Muhammad Ibn Abd al-Wahhab osiadł

H. Sohrwede, Der Zeig der Safevidin ein Persian, „Der Islam” 1965, nr 41, s. 95–213; V. Minorsky,

The Poetry of Shah Isma’il, „Bulletin of the School of Oriental and African Studies” 1942, t. 10,

s. 1006A–1053A; H.R. Roemer, The Safavid Period, [w:] The Cambridge History of Iran, t. 6: The

Timurid and Safavid Periods, Cambridge University Press, Cambridge 1986, s. 189–350.

105 Zob. Usman Ibn Abad Allah Ibn Biszr, Unwan al-madżd fir tarich Nadżd, cz. 1–2, Wizarat al-Ma’arif as-Su’udijja, Bejrut 1387 A.H., cz. 1, s. 156, 230–231 (dalej jako Ibn Biszr). Szersze omówienie w: M. Al-Juhany, dz. cyt., s. 188–194.

106 Zob.: Husajn Ibn Ghunnam, Tarich Nadżd al-musamma „raudat al-afkar wa-l-afham, cz. 1–3, Matba al-Muduni al-Mu’assa as-Su’udijja bi-n-Naszr, Ar-Rijad 1961, cz. 2, s. 75 (dalej jako Ibn Ghunnam); F. Mengin, Histoire de l’Égypt sous le gouvernement de Mohammed-Aly on recit des

événements politiques et militaires qui ont en lieu depuis le depart des Français jusqu’en 1823, t. 1–2,