Bezprawność transakcji z powodów zewnętrznych jest najważniej- najważniej-szym ograniczeniem, ale może i szansą islamskich instytucji finansowych

Mo-wa przede wszystkim o zakazie riba, gharar i maysir. Niewątpliwie najistotniej-szy jest zakaz riba. Ma on podłoże głównie religijne, ale stosunkowo łatwo można znaleźć uzasadnienie ekonomiczne dla takiego ograniczenia⁶.

Konsekwencje zakazu riba są dla finansów islamskich zasadnicze. Można powiedzieć, że chęć uniknięcia riba jest swego rodzaju obsesją podmiotów dzia-łających na islamskim rynku finansowym. Procent, mimo swych wad, jest bo-wiem bardzo wygodny dla wszystkich zainteresowanych stron i ułatwia kon-strukcję wielu instrumentów. Tymczasem zgodnie z nakazami Koranu pośrednik finansowy musi opierać się na udziale w zysku. Zysk z kolei może być wynikiem wielu działań, stanowiących podstawę konstrukcji instrumentów islamskich.

Handel jest najprostszym sposobem osiągania zysku⁷. Pośrednik finansowy może zatem kupić towar taniej i sprzedać go drożej, a zrealizowanym zyskiem podzielić się z podmiotami dokonującymi wkładów. Wkłady mają bardzo różny

5 Theory and practice…, op. cit., s. 12.

6 Por np. J. Karwowski: Uwagi na temat bankowości islamskiej. „Bank i Kredyt” 2005, nr 9, s. 67-68.

7 W końcu sam Mahomet był kupcem...

Jacek Karwowski 94

charakter, podobnie jak transakcje handlowe. Umowa „przechowania” (wadiya) nie upoważnia do udziału w zyskach, ale dobrą praktyką na przykład banku jest wypłata klientom powierzającym wkłady części zrealizowanego zysku jako pre-zentu. Z kolei w transakcji handlowej z (najczęściej krótkoterminowym) odro-czeniem płatności (murabaha) pośrednik angażuje środki finansowe, by kupić towary dla klienta, pozwalając temu ostatniemu zapłacić uzgodnioną kwotę za te towary (co do zasady wyższą, co jest źródłem zysków dla pośrednika i podmiotu powierzającego mu kapitał) w terminie późniejszym, na przykład kiedy zakupione surowce przyniosą przychody. Dopuszczalny jest też zakup towaru (o charakterze inwestycyjnym) przez na przykład bank i sprzedaż go klientowi z uzgodnio-nymi płatnościami rozłożouzgodnio-nymi na długi okres (al-bai bithaman ajil, BBA) albo udostępnienie go klientowi w formie leasingu (ijara), po spełnieniu sze-regu warunków.

Aby dług (leasing) mógł być uprawnionym sposobem finansowania zgod-nym z szariatem, muszą być spełnione cztery warunki: a) aktywo będące przed-miotem handlu (lub leasingu) musi faktycznie istnieć; b) sprzedawca (leasingo-dawca) musi być właścicielem aktywa oraz nim faktycznie dysponować, tzn.

ponosić ryzyko związane z własnością i posiadaniem; c) transakcja musi mieć charakter rzeczywisty, to jest obie strony muszą mieć intencję dostarczenia i odebrania towaru; d) nie wolno handlować długiem, tak więc nie można po-zbyć się ryzyka związanego z finansowaniem. Według zwolenników tych ogra-niczeń nie powinny one mieć negatywnego wpływu na gospodarkę, gdyż wszystkie transakcje spekulacyjne i pochodne są tylko grą o zerowej sumie zy-sków i strat⁸.

Aby zrozumieć, jak wiele wysiłków musi podjąć na przykład bank islamski, by ulokować wolne środki zgodnie z szariatem, przyjrzyjmy się transakcji gieł-dowej oferowanej przez islamską Bursa Suq Al-Sila (część Bursa Malaysia w Kuala Lumpur w Malezji). Bank A (pragnący zainwestować płynne środki) za pośrednictwem brokera giełdowego kupuje towar (obecnie tylko olej palmowy albo żywicę syntetyczną), płacąc natychmiast. Giełda zapewnia dostawę towaru do banku, jeśli ten sobie tego życzy. Następnie bank A sprzedaje towar bankowi B (pragnącemu pozyskać kapitał) po cenie wyższej i z odroczonym terminem płatności. Bank B sprzedaje towar za pośrednictwem giełdy podmiotom (w prak-tyce kilku) w zamian za natychmiastową płatność.

Inny przykład pokazuje, jak można skonstruować islamską walutową trans-akcję swapową. Bank A kupuje za 1,3 mln USD towar, po czym sprzedaje go bankowi B po wyższej cenie 1,339 mln USD z odroczonym terminem płatności (rok). Bank B sprzedaje towar po cenie rynkowej, to jest za 1,3 mln USD, po

8 M.K. Hassan, R.N. Kayed: The global financial crisis, risk management and social justice in Islamic finance. „ISRA International Journal of Islamic Finance” 2009, December, s. 39-40.

Zakazy i nakazy w finansach islamskich 95

czym wymienia tę kwotę na rynku kasowym, otrzymując 1 mln EUR. Za euro kupuje towar i sprzedaje go bankowi A, oczekując zapłaty za rok. Cena wynosi 1,03 mln EUR. Bank A natychmiast sprzedaje towar na rynku kasowym, otrzymując 1 mln EUR. Efekt tych operacji jest następujący: bank A wymie-nia 1,3 mln USD na 1 mln EUR z bankiem B, a po roku płaci 1,03 mln EUR, otrzymując od niego 1,339 mln USD. Zwolennicy takich transakcji podkreślają, że opierają się one na zasadach szariatu oraz co do zasady mogą być stosowane wyłącznie do zabezpieczenia, nigdy spekulacji⁹. Można mieć wątpliwości odno-śnie do zgodności z szariatem powiązanych ze sobą nieco sztucznych transakcji handlowych, a zwłaszcza cen towarów z odroczonym terminem płatności, które dziwnym trafem odpowiadają oprocentowaniu obu walut na tradycyjnych ryn-kach międzybankowych.

Handlowy charakter transakcji bazowej rodzi następujące wątpliwości związane z kształtem transakcji finansowej: a) instytucja typowo finansowa, na przykład bank, spełnia funkcje kupca, co nie jest zgodne z jego charakterem i wymaga delegowania zadań „kupieckich” do innych podmiotów, niekiedy sa-mych klientów; b) trudne jest przypisanie zysków z transakcji handlowych do różnych depozytów klientów; c) występuje asymetria informacyjna między po-średnikiem finansowym a deponentem oszczędności; ten ostatni nie posiada da-nych dotyczących kosztów pośrednika i metod podziału zysku, co samo w sobie jest faktycznie trudne i niejednoznaczne; d) sztuczką prawną jest występowanie w transakcji BBA tylko dwóch podmiotów: podmiotu sprzedającego bankowi dobro za gotówkę, by za chwilę odkupić je po wyższej cenie, tyle że z odroczo-nym terminem płatności; dlatego metoda ta jest niedozwolona w niektórych kra-jach, zwłaszcza nad Zatoką Perską.

Spółka jest najbardziej „islamską”, jeśli można tak powiedzieć, formą pro-wadzenia działalności gospodarczej. Niektórzy autorzy uważają, że w związku z tym instrumenty oparte na długu powinny być stosowane w ograniczonym za-kresie¹⁰. Inni, na przykład Ayub¹¹, twierdzą, że handel jest tak samo godny poparcia jak tworzenie spółek, byle zachowane były zasady szariatu (w skrócie: podmiot kupujący towar płaci zań, wchodzi w jego posiadanie, ponosi ryzyko z nim zwią-zane, ewentualnie przetwarza/przewozi towar i w końcu sprzedaje z zyskiem).

Spółka wiąże się z inwestowaniem kapitału, podejmowaniem ryzyka, osią-ganiem zysków, ale i ryzykiem strat¹². Dla pośredników finansowych oznacza to

9 A.W. Dusuki: Shariah parameters on the foreign exchange swap as a hedging mechanism in Islamic finance. „ISRA International Journal of Islamic Finance” 2009, December, s. 79-97.

10 Theory and practice…, op. cit., s. 41.

11 M. Ayub: Understanding Islamic finance. John Wiley and Sons Ltd., Chichester 2007, s. 442-443.

12 Prawa i obowiązki stron umowy są różne w mudaraba i musharaka, podobnie jak zasady podziału zysków i strat. Są one dobrze opisane w literaturze (por. np. M. Ayub: Op. cit., rozdz. 12).

Jacek Karwowski 96

konieczność przyjmowania wkładów przeznaczanych na inwestycje w różne przedsięwzięcia. Bank na przykład musi dogłębnie zbadać nie tyle zdolność kre-dytową klienta (na tę w tradycyjnej bankowości w nadzwyczajny sposób wpły-wają zabezpieczenia), co szanse osiągnięcia zysków i ryzyko strat. Bank staje się w tej koncepcji swego rodzaju funduszem venture capital/private equity. Tego typu rozwiązanie ma wiele zalet, ale i wad: a) bank znowu wychodzi ze swojej tradycyjnej funkcji podmiotu finansowego i musi zajmować się dokładnym ba-daniem działalności finansowanych podmiotów, gdyż będzie ich współwłaści-cielem; b) podobnie jak w poporzednim przypadku trudno jest jednoznacznie policzyć czyste zyski z takiej działalności i przypisać je deponentom; w konse-kwencji c) nie jest łatwo sporządzić umowy zawierające zasady podziału zysku i je wystandaryzować; d) wkłady inwestorów stają się bardziej certyfikatami zamkniętego funduszu inwestycyjnego niż lokatami terminowymi z możliwością zerwania umowy; e) terminy lokat są z natury rzeczy długoterminowe, co nie każdemu musi odpowiadać.

Zakazy gharar i maysir są ograniczeniem powodującym, że finanse islam-skie cechuje większa prostota konstrukcji instrumentów. Nadmierna niepewność i spekulacja są niedopuszczalne w islamie. Dlatego nie można mówić o „islam-skich funduszach hedgingowych”, skoro takie fundusze z natury są spekulacyj-ne. Podobnie trudno sobie wyobrazić islamskie finansowe transakcje futures, choć bada się warunki dopuszczalności towarowych transakcji futures¹³. Mimo prób imitacji derywatów nie należy się spodziewać zaakceptowania przez uczo-nych muzułmańskich instrumentów, w których naturze leży gharar i maysir.

Podkreśla się jednak, że w pewnym zakresie potrzeby hedgingu zaspokajają ta-kie akceptowane transakcje, jak salam (zapłata całości kwoty z góry, dostawa – najczęściej płodów rolnych – w ustalonym terminie w przyszłości), istisna’a (produkcja na zamówienie z przedpłatą), urbun (wpłata zaliczki na poczet zaku-pu towaru, przepadającej, gdyby potencjany kupiec wycofał się z transakcji¹⁴), wa’d (jednostronne zobowiązanie na przykład do zakupu waluty przez importera po ustalonej cenie w przyszłości, dla zaspokojenia faktycznego zapotrzebowania na walutę), by wymienić tylko kilka¹⁵. Nie można więc powiedzieć, że szariat uniemożliwia dokonywanie transakcji finansowych. Raczej nakłada pewne ograniczenia, których skutkiem jest brak spekulacji i niezawieranie transakcji oderwanych od realnej gospodarki. Z drugiej strony jest prawdą, że zakaz gha-rar i maysir, w powiązaniu z zakazem riba, powoduje, iż instytucje finansowe mają problem z zarządzaniem ryzykiem stopy procentowej, kursowym, ryzy-kiem płynności itd.

13 M. al-Bashir, M. al-Amine: Risk management in Islamic finance. Brill, Leiden, Boston 2008, rozdz. 5.

14 Przypomina to zapłatę premii opcyjnej.

15 S. Kunhibava: Derivatives in Islamic finance. „ISRA Research Paper” 2010, No. 7, s. 47.

Zakazy i nakazy w finansach islamskich 97

C. Zakaz niewłaściwego wykonania umowy jest dość oczywisty i chyba