Rola systemu finansowego w kryzysie 2007 plus nie jest jednoznaczna.
Część ekonomistów winą za kryzys obarcza instytucje finansowe (głównie ame-rykańskie) i międzynarodowe agencje ratingowe. Uważają, że kryzys ujawnił się na amerykańskim rynku finansowym, a następnie przeniósł się na rynki finan-sowe innych krajów i całą gospodarkę światową, prowadząc do kilkuletniej rece-sji. Zagroził także Unii Europejskiej i strefie euro. Wielu ekonomistów postawiło tezę, że to przyczyny wywodzące się z systemu finansowego zdecydowały o po-wstaniu obecnego kryzysu. Jednakże uważna analiza przyczyn kryzysu pozwala sformułować wniosek, że kryzys 2007 plus ma swoje istotne źródła również poza systemem finansowym. Najogólniej przyczyny kryzysu 2007 plus można zestawić w podziale na globalne i na poziomie gospodarek poszczególnych krajów12.
Przyczyny globalne to na przykład globalne nierównowagi na świecie, nie-kontrolowana globalizacja rynków finansowych w warunkach braku globalnej demokracji, globalnych regulacji, globalnej sieci bezpieczeństwa finansowego, oderwanie sfery finansów od sfery realnej13, na przykład wartość wyemitowa-nych na świecie derywatów to prawie 1000% PKB, deregulacja i liberalizacja przepływów kapitałowych i wiele innych14, czy przyczyny psychologiczne, takie jak ludzka chciwość, „zachowania kasynowe” jednostek, powszechna utrata za-ufania, która pojawiła się po pierwszych oznakach kryzysu i spotęgowała pro-blemy z płynnością rynków finansowych.
11 H. Żukowska: Op. cit., s. 101.
12 Szerzej na temat przyczyn kryzysu: H. Żukowska: Kontrowersje wokół przyczyn kryzysów fi-nansowych. Roczniki Ekonomii i Zarządzania KUL, tom 3 (39), Lublin 2011, s. 6-23.
13 P. Bożyk: Neoliberalizm wobec kryzysu finansowego. Wystąpienie na konferencji. Warszawa, 19.12.2008.
14 A. Smirnow: Kreditnyj „puzyr” i pierkolacija finansowogo rynka. „Woprosy ekonomiki” 2008, nr 10, s. 21.
Helena Żukowska 160
Przyczyny na poziomie gospodarek poszczególnych krajów należy po-dzielić na:
a) przyczyny makroekonomiczne, b) przyczyny mikroekonomiczne, c) przyczyny z systemu finansowego.
Przyczyny makroekonomiczne to na przykład nierównowagi makroekono-miczne na poziomie krajowym, wysoki dług publiczny i problemy z jego obsłu-gą, błędy w koordynacji polityki gospodarczej, niedostateczny popyt.
Przyczyny szczebla mikroekonomicznego to na przykład złe zarządzanie, nieumiejętność przewidywania i zarządzania ryzykiem na poziomie podmiotów, chciwość, nieodpowiedni nadzór właścicielski, powszechny brak zaufania, za-chowania „kasynowe”.
Duża grupa przyczyn kryzysu 2007 plus pochodzi z systemu finansowego.
Najważniejsze z nich to:
− prowadzona polityka pieniężna,
− problemy z kontrolowaniem agregatów pieniężnych i kreowaniem podaży pieniądza przez banki centralne,
− niedostosowanie rozwoju sieci bezpieczeństwa finansowego do zakresu działalności podmiotów rynku finansowego (rynek finansowy globalny a sieć bezpieczeństwa lokalna),
− regulacje prawne niedostosowane do poziomu rozwoju rynku finansowego,
− słabości nadzoru nad rynkiem finansowym, na przykład w zakresie regulacji ostrożnościowych nad rynkiem instrumentów pochodnych,
− nieumiejętność zarządzania ryzykiem na poziomie systemu finansowego, lekceważenie ryzyka i podejmowanie go, potem przerzucanie go na innych, a następnie ukrywanie jego skutków,
− udział w budowaniu „bąbli spekulacyjnych” na rynku aktywów finansowych i surowców,
− niedoskonałości rynku finansowego – pokusa nadużycia, negatywna selekcja i asymetria informacji,
− skomplikowane innowacje na rynku finansowym (finansowe instrumenty pochodne, sekurytyzacja) i problemy z opanowaniem ich wpływu na rynek finansowy,
− powszechny „efekt zarażenia” (ang. contagion) w warunkach globalizacji rynków finansowych,
− łatwy dostęp do kredytów bankowych niezależnie od zdolności do ich spłaty,
− chciwość i dążenie do maksymalizowania zysków menedżerów i korporacji (nie tylko finansowych),
− obowiązujący system wyceny oraz ujawniania w sprawozdaniach finanso-wych „złych aktywów”, które wyceniane według metody wartości rynkowej
System finansowy – źródło czy katalizator kryzysu 2007 plus 161
w warunkach kryzysu spowodowały obniżenie wartości księgowej majątku i kapitałów własnych instytucji finansowych,
− zjawisko „pokusy nadużycia”, które stworzyło szansę na uzyskanie pomocy publicznej na wykup złych aktywów i okresową nacjonalizację instytucji fi-nansowych.
Przytoczone przykłady przyczyn kryzysu 2007 plus związane z systemem finansowym nie wyczerpują katalogu czynników sprawczych obecnego kryzysu.
Poziom złożoności przyczyn obecnego kryzysu utrudnia zarządzanie tym kryzy-sem i profilaktykę antykryzysową. Powraca więc pytanie o rolę systemu finan-sowego w kryzysie 2007 plus. Czy kryzys został zainicjowany w gospodarce na skutek błędów w polityce pieniężnej (niskie stopy procentowe i brak kontroli podaży pieniądza, potem „bańka spekulacyjna” na amerykańskim rynku nieru-chomości), a następnie przeniesienie „efektem zarażenia” na rynki finansowe ca-łego świata czy też odwrotnie? Może rynek finansowy, generując skomplikowa-ne instrumenty finansowe, doprowadził do zakłóceń na rynku finansowym, którego problemy zdeterminowały wystąpienie recesji i kryzysu gospodarczego?
Wydaje się, że z analizy przyczyn kryzysu 2007 plus wyłania się wiele ról sys-temu finansowego. Był on ofiarą globalnych procesów zachodzących w go-spodarce światowej, był też po części sprawcą, generując ryzyko dla systemu finansowego (gospodarczego), był też beneficjentem, na przykład korzystając z pomocy publicznej w najostrzejszej fazie kryzysu.
Wydaje się jednak, że z kryzysu 2007 plus wyniesiono niewiele nauk. Po-nad 4 lata po ujawnieniu się pierwszego załamania na rynkach finansowych, zarządzanie kryzysem ograniczyło się jedynie do usuwania skutków, a nie przyczyn kryzysu. Walka z kryzysem ograniczyła się do niewielkiego zakresu działań, głównie pomocy finansowej dla sektora finansowego ze środków pu-blicznych. Wystąpił typowy przejaw zjawiska „nacjonalizacji strat” instytucji systemu finansowego ze środków publicznych w warunkach permanentnej
„prywatyzacji zysków” sektora finansowego. Jednakże ta pomoc publiczna dla instytucji dotkniętych kryzysem nasiliła problem zadłużenia i powiększyła istot-nie dług publiczny w wielu krajach, w tym najbardziej rozwiniętych. Takie dzia-łania antykryzysowe mogą oznaczać początek następnego kryzysu związanego z niewypłacalnością państw.
Niewielki natomiast zakres działań podjęto w celu usunięcia przyczyn kry-zysu, w tym nieprawidłowości w obrębie systemów finansowych. Zmiany, które powinny nastąpić w systemach finansowych w celu ograniczenia zagrożenia na-stępnym kryzysem, to szeroko zakrojone zmiany w regulacjach prawnych w celu:
− rozdzielenia bankowości depozytowo-kredytowej i inwestycyjnej,
− oddzielenia bankowości regulowanej od nieregulowanej,
− nałożenia ograniczeń na rozwój konglomeratów finansowych i banków trans-granicznych,
Helena Żukowska 162
− opracowania standardów dla pochodnych instrumentów finansowych,
− dostosowania regulacji nadzorczych do poziomu rozwoju rynku finansowego,
− określenia zakresu wsparcia finansowego ze środków publicznych w przy-szłości,
− zwiększenia przejrzystości nowych instrumentów i rynków finansowych.
Podsumowując rozważania na temat roli systemu finansowego w kryzysie 2007 plus, jednego możemy być pewni – kolejny kryzys na pewno będzie, a sys-tem finansowy odegra w nim istotną rolę. Szansa na odkrycie sprawcy wystę-powania kryzysów finansowych jest ciągle przed nami, a stan dzisiejszej wiedzy nie pozwala na jego ujawnienie. W tej dziedzinie prawdziwe jest stwierdzenie Paula Krugmana: „prawdziwa rzadkość w naszym świecie, to rzadkość nie zaso-bów, ani nawet ich efektywności, lecz rozumu”15.
Literatura
Allen F.: Banking crisis resolution: Lessons learnt. 2005.
Bożyk P.: Neoliberalizm wobec kryzysu finansowego. Wystąpienie na konferencji. War-szawa, 19.12.2008.
Dębski W., Maciejczyk I.: Analiza ekonometryczna wzajemnych zależności pomiędzy wzrostem gospodarczym i rozwojem rynku finansowego w Polsce. W: Globalizacja i integracja regionalna a wzrost gospodarczy. Red. S. Bukowski, W. Dębski, I. Maciejczyk. Cedewu, Warszawa 2010.
Krugman P.: Wracają problemy kryzysu gospodarczego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Levine R.: Finance and growth: Theory and evidence. NBER Working Paper 2004, No. 10766, September.
Ludwig von Mises: The theory of money and credit. Yale University Press, New Haven 1953.
Owsiak S.: Podstawy nauki finansów. PWE, Warszawa 2002.
Schwartz A.J., Friedman M.: A monetary history of the United States 1867-1960. Prince-ton 1963.
Smirnow A.: Kreditnyj „puzyr” i pierkolacija finansowogo rynka. „Woprosy ekonomi-ki” 2008, nr 10.
System finansowy w Polsce. Red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
System finansowy w Polsce. Red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Żukowska H.: Kontrowersje wokół przyczyn kryzysów finansowych. Roczniki Ekonomii i Zarządzania KUL, tom 3 (39), Lublin 2011.
Żukowska H.: Stabilność i czynniki destabilizujące system bankowy (przykład Rosji po 1990 roku). Lublin 2007.
15 P. Krugman: Wracają problemy kryzysu gospodarczego. Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa 2001.
System finansowy – źródło czy katalizator kryzysu 2007 plus 163
FINANCIAL SYSTEM – THE SOURCE OR THE CATALYST OF 2007 PLUS CRISES
Summary
The crisis which started in the American market in 2007, in a short period of time has appeared in the financial markets of developed European countries and threatened bankruptcy of the largest financial institutions in the world, that recovered financial stability after obtaining financial assistance from public funds. The effects of the crisis in 2007 plus are felt to date worldwide, and its complex causes are the subject of analysis and use of preventive anti-crisis. This article is an attempt to determine the role of the financial system in crisis 2007 plus.