Bilansowe źródła finansowania dopłat

Odniesienie się do bilansowych źródeł finansowania dopłat wymaga wskazania, że ustawa o rachunkowości rozróżnia dwie metody księgowego rozliczania połączenia. Są to: metoda nabycia oraz metoda łączenia udziałów. Pierwsza z nich ma znaczenie podstawowe i może znaleźć zastosowanie w przypadku każdego połączenia. Metoda łączenia udziałów może znaleźć opcjonalnie zastosowanie w stanach faktycznych określonych przez ustawę.

W przypadku metody nabycia, z art. 44 b ust. 5 pkt 4 i 5 ustawy o rachunkowości wynika, że kwota dopłat uiszczonych wspólnikom powinna być uwzględniona w cenie przejęcia (odpowiednio ją zwiększając). Z kolei, zgodnie z art. 44 b ust. 6 ustawy o rachunkowości nadwyżka ceny przejęcia nad wartość godziwą aktywów netto spółki przejętej wykazywana jest w aktywach spółki przejmującej jako wartość firmy (ang.

goodwill). Tym samym, kwota dopłat uiszczanych wspólnikom nie jest finansowana

z żadnego z kapitałów spółki przejmującej, ale może wpływać na wartość firmy ujawnianą w księgach spółki przejmującej w wyniku połączenia¹⁰⁷. W przypadku rozliczania połączenia metodą nabycia nie ma zatem możliwości rozliczenia połączenia w sposób zgodny z ustawą o rachunkowości, przy zachowaniu treści art. 492 § 2 zd. 2 KSH. Opierając się na założeniu racjonalnego ustawodawcy należy przyjąć, że art. 492 § 2 zd. 2 KSH nie znajduje zastosowania w przypadku rozliczania połączenia metodą nabycia. Przepis ten powinien być natomiast stosowany w przypadku rozliczania połączenia metodą łączenia udziałów. W tym przypadku ustawa o rachunkowości nie reguluje bowiem sposobu bilansowego traktowania dopłat. Wszystkie poniższe uwagi w niniejszym punkcie

107 Z uwagi na fakt, że art. 44 b ust. 10 ustawy o rachunkowości nakazuje dokonywać odpisów amortyzacyjnych od wartości firmy i zaliczać je do pozostałych kosztów operacyjnych, kwota dopłat uiszczonych na rzecz wspólników zmniejszy odpowiednio zysk spółki przejmującej w przyszłości, a tym samym zmniejszy kwotę możliwą do wypłaty wspólnikom w postaci dywidendy.

rozprawy należy odnosić zatem tylko do przypadku rozliczania połączenia metodą łączenia udziałów.

Wskazana w art. 492 § 2 zd. 2 KSH możliwość przeznaczenia zysku na wypłatę dopłat nie budzi wątpliwości i nie narusza w żaden sposób interesów wierzycieli. Zarówno zysk za ostatni rok obrotowy, jak i zysk niepodzielony z lat ubiegłych stanowią wartość, która może być przeznaczona przez wspólników na wypłatę dywidendy (art. 192 i art. 348 § 1 KSH). Skoro zatem zgodnie z prawem majątek spółki może być w tym zakresie uszczuplony na rzecz wspólników poprzez wypłatę dywidendy, jego zmniejszenie w tych samych granicach w związku z przyznaniem dopłat nie rodzi żadnych zagrożeń. Skutkiem wypłaty dopłat będzie odpowiednie zmniejszenie zysku, który może być przeznaczony na dywidendę w przyszłości.

Odmiennie przedstawia się zagadnienie możliwości przeznaczenia na dopłaty kapitału zapasowego spółki. W przypadku wypłaty dywidendy, art. 192 i art. 348 § 1 KSH wyraźnie ograniczają możliwość przeznaczenia środków z kapitału zapasowego tylko do tej jego części, która została utworzona z zysku. Tym samym wykluczone jest przeznaczenie na dywidendę tej części kapitału zapasowego, która powstała w wyniku obejmowania udziałów powyżej ich wartości nominalnej (agio) lub też wniesienia dopłat przez wspólników (art. 177 § 1 i art. 396 § 3 KSH). Podobnego ograniczenia nie zawiera art. 492 § 2 KSH. W konsekwencji za dopuszczalne należy uznać przeznaczenie na wypłatę dopłat wartości zgromadzonych na kapitale zapasowym w wyniku obejmowania udziałów z agio lub wniesienia dopłat na podstawie art. 177 § 1 lub art. 396 § 3 KSH. Taka sytuacja nie jest zaś obojętna z punktu widzenia wierzycieli. Dochodzi bowiem do pomniejszenia majątku spółki o kwoty, które nigdy nie mogłyby zostać przekazane wspólnikom w zwykłym toku jej działalności (t.j. bez obniżania kapitału zakładowego poprzedzonego postępowaniem konwokacyjnym). Uszczuplenie majątku spółki przejmującej może nastąpić nawet w sytuacji, gdy zarówno ona, jak i spółka przejmowana od lat wykazują straty finansowe.

Jeszcze większe niebezpieczeństwo pojawiłoby się po stronie wierzycieli, gdyby uznać za słuszny przedstawiony w doktrynie pogląd, że źródła finansowania dopłat wymienione w art. 492 § 2 zd. 2 KSH nie tworzą katalogu zamkniętego¹⁰⁸. Tym samym możliwe byłoby finansowanie dopłat z kapitału utworzonego z aktualizacji wyceny aktywów, a

108

nawet kapitału zakładowego¹⁰⁹. Uzasadnienie tego poglądu może wskazywać jednak, że przedstawiona teza oparta jest na pewnym nieporozumieniu. W celu wyjaśnienia tej kwestii niezbędne jest odwołanie się do zasad rachunkowości.

Uiszczenie przez spółkę przejmującą dopłat na rzecz wspólników spółki przejmowanej powoduje konieczność zaksięgowania odpowiedniego zmniejszenia aktywów. Wartość, o którą zostaną zmniejszone aktywa jest równa kwocie, która przypada do wypłaty wspólnikom. Zgodnie z zasadą równowagi bilansowej, zmniejszenie aktywów musi spowodować takie samo zmniejszenie pasywów. Tym samym, należy pomniejszyć jedną z kategorii bilansowych znajdujących się po prawej stronie bilansu.

Pozostając na dużym stopniu ogólności rozważań i posługując się terminologią rachunkowości należy wskazać, że po stronie pasywów znajdują się trzy kategorie bilansowe. Są to: (i) kapitał podstawowy, (ii) zobowiązania i rezerwy na zobowiązania¹¹⁰ oraz (iii) wynik finansowy. Z oczywistych względów zmniejszeniu nie może podlegać kategoria druga¹¹¹. Źródłem finansowania dopłat nie mogą być przecież długi wobec osób trzecich. Z pewnością natomiast można posłużyć się w tym celu dodatnim wynikiem finansowym. Jeśli wykazuje on natomiast wartość ujemną lub jest niewystarczający do pokrycia całej kwoty dopłat, można rozważyć odpowiednie zmniejszenie kapitału podstawowego. Pod tym ostatnim pojęciem kryje się kilka bardziej szczegółowych pozycji. Są to przede wszystkim: (i) kapitał zakładowy, (ii) kapitał zapasowy, (iii) kapitał z aktualizacji wyceny, (iv) niepodzielone zyski z lat ubiegłych¹¹². Problem zamkniętego katalogu źródeł finansowania dopłat polega zatem w istocie na udzieleniu odpowiedzi na pytanie, czy wszystkie pozycje w ramach kategorii kapitału podstawowego mogą zostać użyte we wskazanym celu. Wbrew tezie A. Szumańskiego nie chodzi tutaj o to, z jakiego

109 Przeciwko możliwości wykorzystania kapitału zakładowego na sfinansowanie dopłat opowiada się K. Oplustil, /w:/ Kodeks spółek handlowych. Komentarz, J. Bieniak, M. Bieniak, G. Nita-Jagielski, K. Oplustil, R. Pabis, A. Rachwał, M. Spyra, G. Suliński, M. Tofel, R. Zawłocki, Warszawa 2014, s. 1090. Swój wniosek opiera na treści art. 189 § 2 KSH.

110 Z punktu widzenia precyzyjnego określenia prawnego są to długi oraz rezerwy na długi (rezerwy związane są z już zaistniałymi zdarzeniami, które z dużym prawdopodobieństwem spowodują powstanie długu w przyszłości).

111

Przedstawiony tutaj model księgowania ma charakter uproszczony. W rzeczywistości z chwilą rejestracji połączenia powinno nastąpić księgowanie tylko po stronie pasywów, polegające na odpowiednim zmniejszeniu wyniku finansowego lub kapitału podstawowego i zaksięgowaniu zobowiązania do uiszczenia dopłat na rzecz wspólników. Z punktu widzenia celu prowadzonych rozważań można jednak schemat uprościć przyjmując, że w dniu połączenia od razu wypłacane są dopłaty i opisane księgowanie nie występuje.

112 Oczywiście, spółka w ramach zasad rachunkowości może tworzyć także inne pozycje w ramach kapitału podstawowego, nazywając je w różny sposób.

źródła spółka pozyska środki pieniężne na wypłatę dopłat¹¹³. W braku środków pieniężnych zgromadzonych na koncie bankowym, spółka może oczywiście wcześniej zaciągnąć kredyt¹¹⁴. Wydaje się, że wskazane nieporozumienie wynika z braku rozróżnienia dwóch kwestii. Pierwsza odnosi się do kategorii bilansowych, które mogą posłużyć jako źródło sfinansowania dopłat – jest ona przedmiotem regulacji art. 492 § 2 zd. 2 KSH. Druga natomiast dotyczy pozyskania środków pieniężnych na wypłatę dopłat – tej kwestii Kodeks spółek handlowych w ogóle nie reguluje¹¹⁵.

Rozstrzygnięcie problemu, które z pozycji kapitału podstawowego mogą zostać przeznaczone na wypłatę dopłat, wymaga krótkiego odniesienia się do każdej z nich. Z całą pewnością wykluczyć należy możliwość posłużenia się w tym celu kapitałem zakładowym. Wysokość kapitału zakładowego wynika z umowy spółki lub statutu i nie może ona ulec zmianie w związku z koniecznością wypłaty dopłat¹¹⁶. Wątpliwości budziłoby także posłużenie się kapitałem z aktualizacji wyceny aktywów. Ustawa o rachunkowości nakazuje tworzenie tej odrębnej pozycji bilansu ze względu na generalną niepewność korzyści ekonomicznej uzyskanej przez spółkę. Z tego też względu kwoty z aktualizacji wyceny nigdy nie mogą być przeznaczone na wypłatę dywidendy. To z kolei prowadzi do wniosku, że wskazanie w art. 492 § 2 zd. 2 KSH tylko kapitału zapasowego i zysku, jako źródeł finansowania dopłat nie jest przypadkowe. Wbrew niektórym tezom doktryny należy przyjąć, że katalog ten ma, co do zasady, charakter zamknięty¹¹⁷. Należy

113

Zob. uwagi A. Szumańskiego, /w:/ Kodeks…, t. IV, s. 74, który w kontekście art. 492 § 2 zd. 2 KSH rozważa kwestię dopuszczalności zaciągnięcia przez spółkę kredytu na wypłatę dopłat.

114 Podobnie T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz, /w:/ Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. IV, pod red. T. Siemiątkowskiego, R. Potrzeszcza, Warszawa 2011, s. 42.

115

Podobnie wygląda kwestia wskazania źródła finansowania dywidend. Trudno byłoby twierdzić, że katalogi art. 192 i art. 348 § 1 KSH mają charakter otwarty i w celu sfinansowania dywidendy można wykorzystać na przykład kapitał zapasowy utworzony z agio. Nie oznacza to jednak, że spółka nie może zaciągnąć kredytu w celu pozyskania środków pieniężnych na wypłatę dywidendy. W niektórych spółkach jest to zresztą powszechna praktyka. Zob. np. sprawozdania finansowe i raporty bieżące KGHM Polska Miedź S.A. dotyczące wypłaty dywidendy.

116 Tylko częściowo zasadne jest odnoszenie się w tym kontekście przez K. Oplustila, op. cit., s. 1090 do art. 189 § 2 KSH. Przepis ten dotyczy bowiem tylko kwestii pokrycia kapitału zakładowego aktywami spółki. W przypadku finansowania dopłat z kapitału zakładowego musiałoby zaś dojść do obniżenia jego wysokości, a nie tylko zmniejszenia jego pokrycia aktywami.

117 Nie można zgodzić się z poglądem A. Opalskiego, op. cit., s. 418, że spółki powinny mieć możliwość uiszczenia dopłat, nawet jeśli żadna z nich nie posiada kapitału zapasowego ani zysków. Wskazany autor nie dostrzega, że w niektórych przypadkach (w zależności od ustalonego parytetu wymiany udziałów) prowadziłoby to do sytuacji, w której wynikająca z bilansu wysokość kapitału zakładowego musiałaby być mniejsza niż wynikająca z umowy spółki. Alternatywnie, dążąc do zachowania takiej samej wartości kapitału zakładowego w bilansie i umowie spółki, trzeba byłoby wypłatę dopłat ująć w rachunku zysków i strat, co byłoby jednak sprzeczne z ustawą o rachunkowości. Nadużyciem jest także stwierdzenie A. Opalskiego, że w braku zysków i kapitału zapasowego, spółki traciłyby zdolność łączeniową. Oczywiście, spółki posiadałyby ją nadal, ale połączenie mogłoby zostać przeprowadzone dopiero po uprzednim obniżeniu kapitału zakładowego przynajmniej jednej ze spółek bez wypłaty wkładów wspólnikom albo po wcześniejszej zmianie liczby udziałów lub akcji, na które dzieli się ich kapitał zakładowy tak, aby nie

jednak przyjąć odpowiednie rozumienie wskazanych kategorii. Analiza tych kwestii prowadzi bowiem do wniosku, że sformułowanie użyte przez ustawodawcę jest dalekie od precyzji.

Artykuł 492 § 2 zd. 2 KSH wymienia zysk w źródłach finansowania dopłat. Właściwe rozumienie tego pojęcia nakazywałoby odnoszenie go tylko do wyniku finansowego aktualnego roku obrotowego. Nie obejmowałby natomiast niepodzielonych zysków z lat ubiegłych. Gdyby taka była jednak intencja ustawodawcy, nie wskazywałby on także drugiego źródła finansowania dopłat w postaci kapitału zapasowego. Niewątpliwie zamieszczenie w treści art. 492 § 2 zd. 2 KSH tych dwóch kategorii wskazuje, że ustawodawca chciał dopuścić możliwość sfinansowania dopłat, przynajmniej w części, także z kategorii, które nie mogą być przeznaczone na wypłatę dywidendy. W tej sytuacji byłoby brak racjonalnego uzasadnienia dla dopuszczenia wypłat z kapitału zapasowego, a wykluczenia wypłat z zysku z lat ubiegłych, z których można wypłacać dywidendę. Prowadzi to w konsekwencji do wniosku, że pod pojęciem zysku użytym w art. 492 § 2 zd. 2 KSH należy rozumieć zarówno wynik finansowy aktualnego roku obrotowego, jak i niepodzielone zyski z lat ubiegłych¹¹⁸.

Przechodząc do kategorii kapitału zapasowego, należy zauważyć, że spółka – zgodnie z zasadami rachunkowości, a także przepisami Kodeksu spółek handlowych (art. 396 § 4 KSH) – może tworzyć różne inne kapitały. Powszechnie spotykane są zwłaszcza rozmaite kapitały rezerwowe, ale o tym czy mogą one być przeznaczone na wypłatę dopłat, nie powinna decydować nazwa nadana im przez spółkę, ale to z czego zostały utworzone. Wydaje się, że pod pojęciem kapitału zapasowego użytego w treści art. 492 § 2 zd. 2 KSH należy rozumieć nie tylko pozycję o tej nazwie w bilansie spółki. Obejmuje ona także inne kapitały, jeśli znajdują się na nich kwoty, które zgodnie z zasadami rachunkowości i KSH mogłyby znaleźć się na kapitale zapasowym. Decydujące powinno mieć zatem źródło powstania danej pozycji kapitału podstawowego, a nie jego nazwa.

Należy zgodzić się z prezentowanym w doktrynie poglądem, że w spółce akcyjnej na wypłatę akcjonariuszom dopłat nie może być użyty kapitał zapasowy w wysokości 1/3 kapitału zakładowego, utworzony na podstawie art. 396 § 1 KSH¹¹⁹. Wniosek ten wynika z treści art. 396 § 5 KSH, który wskazuje, że ta część kapitału zapasowego może zostać użyta jedynie na pokrycie straty wykazanej w sprawozdaniu finansowym.

powstała konieczność uiszczania dopłat. W konsekwencji stwierdzenie A. Opalskiego, że art. 492 § 2 zd. 2 KSH stanowi ustawowe superfluum należy uznać za błędne.

118 Tak również M. Rodzynkiewicz, Kodeks…, s. 1053 i K. Oplustil, op. cit., s. 1089-1091. 119

W omawianym kontekście należy zwrócić uwagę na niewątpliwy brak ostrożności ustawodawcy w formułowaniu treści art. 492 § 2 zd. 2 KSH. O ile można uznać argumenty przemawiające za dopuszczeniem możliwości wypłaty dopłat z całości kapitału zapasowego, to trudno zaakceptować brak wskazania hierarchii, w jakiej dopłaty powinny być finansowane z poszczególnych kategorii bilansowych. Ochrona interesów wierzycieli wymagałaby wskazania przynajmniej, że dopłaty powinny być w pierwszej kolejności wypłacane z zysku bądź z różnych kapitałów, które w poprzednich latach zostały utworzone z zysku. Dopiero w przypadku braku takich funduszy powinna być możliwa wypłata dopłat z kapitałów, które w normalnym toku działalności nie mogą być wypłacane wspólnikom. Tymczasem w obecnym stanie prawnym dopłaty mogą być sfinansowane w całości na przykład z tej części kapitału zakładowego, która została utworzona w związku z obejmowaniem udziałów lub akcji powyżej ich wartości nominalnej. Następnie zaś spółka może przeznaczyć całość zysku na wypłatę dywidendy. Jest to niewątpliwie niepotrzebne zwiększenie ponad miarę ryzyka po stronie wierzycieli.