Dług inny aniżeli wynikający z papierów wartościowych

Jak zostało to już we wcześniejszych częściach pracy wyjaśnione, z konstrukcji sukcesji uniwersalnej wynika, że wstąpienie w długi poprzednika prawnego nie wymaga

307

zgody wierzyciela. Tym samym w sytuacji łączenia się spółek nie będą miały żadnego znaczenia zastrzeżenia umowne, zgodnie z którymi przejście obowiązków wymaga zgody wierzyciela. Podobnie nie będzie miało wpływu na zakres sukcesji zastrzeżenie, że wynikające z umowy obowiązki mogą zostać przeniesione tylko na podmioty posiadające określone cechy, w sytuacji gdy spółka przejmująca cech tych nie posiada. Oczywiście, możliwe jest zawarcie w umowie postanowienia, zgodnie z którym w przypadku połączenia dłużnika z innym podmiotem umowa ulega rozwiązaniu albo po stronie wierzyciela powstaje uprawnienie do jej wypowiedzenia. Jest to już jednak zupełnie inna konstrukcja prawna. Takie zastrzeżenia wywołają zamierzony skutek prawny, gdyż nie ograniczają one przenaszalności określonych obowiązków w drodze sukcesji uniwersalnej. Z reguły będą one tylko wiązać powstanie pewnych uprawnień po stronie wierzyciela z nastąpieniem konkretnego zdarzenia prawnego, jakim jest połączenie.

2.2.2.1 Dług jako przedmiot następstwa prawnego

Należy przyjąć, że sukcesja uniwersalna w zakresie obejmującym długi, analogicznie jak przejęcie długu na podstawie art. 519 KC, nie prowadzi do naruszenia treści stosunku zobowiązaniowego. Jedynym jej skutkiem jest zmiana w osobie dłużnika³⁰⁸. Następstwo prawne pod tytułem ogólnym nie ma zatem wpływu na zastrzeżony warunek, termin lub ewentualnie wadliwości długu, takie jak na przykład bezskuteczność względna³⁰⁹.

Na tle art. 494 § 1 KSH nie ulega także wątpliwości, że przedmiotem następstwa jest zarówno obowiązek główny spełnienia świadczenia, jak i wszelkie obowiązki uboczne mające wpływ na należyte wykonanie zobowiązania. W przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przed dniem połączenia, przedmiotem sukcesji jest obowiązek odszkodowawczy. Z kolei w przypadku wystąpienia następczej niemożliwości świadczenia, na spółce przejmującej będzie spoczywał obowiązek wydania wierzycielowi surogatów świadczenia³¹⁰.

2.2.2.2 Dług obejmujący non facere albo pati. Obowiązek złożenia oświadczenia woli o określonej treści

W przypadku zobowiązań ze świadczeniem polegającym na non facere albo pati, wierzyciel posiada interes w powstrzymaniu się od określonych działań albo ich znoszeniu nie przez jakiegokolwiek dłużnika, ale tego konkretnego, z którym zawarł umowę. Świadczenie jest zatem w stanie spełnić tylko ten podmiot, który był pierwotną stroną

308 J. Gwiazdomorski, op. cit., s. 5. 309 P. Drapała, op. cit., s. 142. 310

stosunku zobowiązaniowego. Dobrze ilustruje to przykład umowy o zakazie konkurencji, której zawarcie jest w pewnych przypadkach możliwe i zgodne z prawem antymonopolowym. Żaden inny podmiot nie jest w stanie spełnić tego świadczenia, gdyż tylko pierwotny dłużnik posiada odpowiednie know-how i możliwość podjęcia działalności konkurencyjnej, która mogłaby zagrozić wierzycielowi. Z tego względu wyrażono w doktrynie pogląd, że zwalniające przejęcie długu na podstawie art. 519 KC nie jest w takich przypadkach możliwe ze względu na treść świadczenia dłużnika. Z podobnych względów wykluczono dopuszczalność przejęcia obowiązku złożenia oświadczenia woli o określonej treści³¹¹.

Wskazane argumenty są przekonujące i należy je uznać za słuszne na gruncie sukcesji singularnej. Wypada jednak rozważyć, czy mogą one przemawiać także za wyłączeniem możliwości przejęcia takich długów w ramach następstwa prawnego pod tytułem ogólnym. Zastrzeżenie obowiązków obejmujących non facere ma, co do zasady, sens tylko wówczas, gdy dłużnik dysponuje majątkiem, posiada doświadczenie lub kompetencje zagrażające interesom wierzyciela. Chodzi zatem o dysponowanie przez dłużnika zasobami, które umożliwiają prowadzenie działalności niezgodnej z interesem wierzyciela. Podobnie w przypadku obowiązków obejmujących pati, ich zastrzeżenie jest celowe, gdy czynności podejmowane przez wierzyciela dotykają w pewien sposób zobowiązanego. Z tych względów sprzeczne z istotą obowiązku polegającego na non facere lub pati byłoby przenoszenie go na podmiot, który nie dysponuje niezbędnym majątkiem, doświadczeniem lub kompetencjami. Jednocześnie jednak, jeśli te zasoby przechodzą na inny podmiot, to interes wierzyciela obejmujący określone zachowanie dotychczasowego dłużnika, co do zasady, wygaśnie. Interes wierzyciela będzie od tej chwili związany z zachowaniem podmiotu, który przejął te składniki niematerialne i materialne. Można na przykład zaryzykować stwierdzenie, że zakaz konkurencji jest ściślej związany z przedsiębiorstwem dłużnika niż z samym dłużnikiem. Ten ostatni bez odpowiednich aktywów najczęściej nie będzie w stanie podjąć działalności konkurencyjnej zagrażającej interesom wierzyciela.

W przypadku łączenia się spółek dochodzi do zespolenia w jednej osobie prawnej nie tylko majątków uczestniczących w tym procesie podmiotów, ale także ich interesów, kompetencji i doświadczeń. Interes wierzyciela obejmujący non facere lub pati będzie zatem przechodził na spółkę przejmującą wraz z przeniesieniem aktywów i pasywów spółki przejmowanej. Z tego względu zasadne wydaje się uznanie, że sukcesja uniwersalna

311

obejmuje także długi polegające na non facere lub pati. W konsekwencji należy stwierdzić, że sukcesja uniwersalna w zakresie długów ma szerszy zakres aniżeli dopuszczane przez doktrynę następstwo prawne pod tytułem szczególnym.

Warto jednocześnie zwrócić uwagę, że w przypadku wykluczenia możliwości przejęcia tego rodzaju długów łączącej się spółki, trzeba byłoby przyjąć ich wygaśnięcie z dniem połączenia. Jeżeli bowiem podmiot będący dłużnikiem traci byt prawny, a dług nie przechodzi, to musi on wygasnąć. Wydaje się, że taki pogląd umożliwiłby łatwe pozbywanie się przez dłużników niechcianych obowiązków (w postaci na przykład zakazu konkurencji) poprzez ich przejęcie przez uprzednio założoną z tym zamiarem spółkę celową. Jednocześnie, w przypadku tego typu obowiązków, wierzycielowi trudno byłoby dochodzić zwrotu świadczenia wzajemnego. Wynika to z faktu, że takie obowiązki mają często charakter uboczny i stanowią tylko dodatkowe zastrzeżenie w zobowiązaniu, którego świadczenie główne ma zupełnie inny przedmiot. Tak jest na przykład w zakazie konkurencji zastrzeganym w umowie sprzedaży udziałów lub akcji w spółce handlowej.

2.2.2.3 Dług związany z cechami osobistymi dłużnika

Cechy osobiste dłużnika mogą odgrywać ważną rolę również przy spełnianiu świadczenia w zobowiązaniach typu facere. Dotyczy to tych typów stosunków obligacyjnych, w których za szczególnie istotne uważa się istnienie wzajemnego zaufania między stronami. Cechy osobiste mają podstawowe znaczenie także wówczas, gdy spełnienie świadczenia typu facere jest uwarunkowane posiadaniem określonych umiejętności, zdolności organizacyjnych lub wiedzy naukowej.

W odniesieniu do opisanej powyżej kategorii długów dominuje w doktrynie polskiej pogląd wyłączający możliwość ich zwalniającego przejęcia w drodze następstwa prawnego pod tytułem szczególnym. W opinii J. Gwiazdomorskiego zmiana dłużnika może w takim przypadku nastąpić jedynie w drodze nowacji³¹². Odmienny pogląd w tej kwestii wyraził P. Drapała, którego zdaniem wierzyciel, wyrażając zgodę na zmianę dłużnika, ma możliwość kompleksowej oceny podmiotu przejmującego dług. Z tego względu zgoda wierzyciela na przejęcie długu obejmuje też zgodę na zakończenie stosunku prawnego łączącego go z dłużnikiem o szczególnych cechach osobistych i akceptację dłużnika o innych przymiotach³¹³. Niezależnie od oceny trafności tego argumentu, jego wykorzystanie nie jest możliwe na gruncie sukcesji uniwersalnej, gdzie zmiana dłużnika

312 J. Gwiazdomorski, Przejęcie długu, Kraków 1927, s. 88-89; zob. także J. Mojak, /w:/ Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, t. 2, Warszawa 2013, s. 172.

313

następuje niezależnie od stanowiska wierzyciela. Ten ostatni nie ma zatem możliwości oceny przymiotów nowego dłużnika i jego akceptacji poprzez wyrażenie zgody na zmianę podmiotu zobowiązanego. Konieczne jest rozważenie innych argumentów w tej sprawie.

W przypadku sukcesji generalnej nabywca wstępuje w całą sytuację prawną poprzednika, nabywając – co do zasady – wszystkie jego prawa i obowiązki. W odniesieniu do spółek przejmowanych prowadzących działalność gospodarczą dochodzi zatem do nabycia przedsiębiorstwa przez spółkę przejmującą. Na następcę prawnego przechodzi to, co jest najistotniejsze z punktu widzenia należytego wykonania zobowiązania. Sama podmiotowość prawna dłużnika ma dużo mniejsze znaczenie. Można zaryzykować stwierdzenie, że stanowi tylko element spajający te wszystkie składniki materialne i niematerialne, interesy, kompetencje i doświadczenia, które odróżniają każdy podmiot niebędący osobą fizyczną od innych. Aktywa i pasywa powiązane organizacyjnie tworzą zatem pewną całość, która stanowi o istocie jednostek organizacyjnych. Te składniki przechodzą zaś w rezultacie połączenia na spółkę przejmującą. Będzie ona miała w konsekwencji – co do zasady – takie same możliwości należytego wykonania zobowiązania, jakie miała jej poprzedniczka prawna.

Z drugiej strony można argumentować, że składniki materialne i niematerialne, którymi dysponuje dłużnik niebędący osobą fizyczną, nie są jedynymi czynnikami, które decydują o możliwości należytego wykonania zobowiązania. Można twierdzić, że z tego punktu widzenia określone znaczenie posiada także podmiotowość prawna. Tymczasem w wyniku połączenia dochodzi do ustania bytu prawnego podmiotu dotychczas zobowiązanego i związanej z tym zmiany dłużnika. Wierzyciel może zaś nie chcieć, aby – ze względu na omawiane szczególne cechy zobowiązania – spółka przejmująca stała się jego nowym dłużnikiem. Być może w niektórych przypadkach wierzyciel wolałby, aby jego wierzytelność wygasła. Z reguły, po stronie dłużnika powstałby wówczas obowiązek zwrotu świadczenia wzajemnego, więc interes wierzyciela byłby zabezpieczony.

Wydaje się, że bardziej uzasadnione jest jednak pierwsze stanowisko. Jak już zostało wcześniej podkreślone, osoby prawne – w odróżnieniu od osób fizycznych – nie mają określających je cech charakteru, które przestają istnieć wraz z ustaniem bytu prawnego. Chociaż jednostki organizacyjne też posiadają cechy swoiste, to są one – co do zasady – związane ściśle ze składnikami materialnymi i niematerialnymi, w oparciu o które prowadzą działalność. W rezultacie należy uznać, że w drodze sukcesji uniwersalnej na spółkę przejmującą powinny przejść także długi, określane przez doktrynę jako związane z cechami osobistymi dłużnika. Argumenty przemawiające za przejściem tego rodzaju

długów są jednak inne aniżeli te prezentowane przez doktrynę na tle następstwa prawnego pod tytułem szczególnym.

2.2.2.4 Dług naturalny

Jako dług naturalny określany jest przez doktrynę taki dług, któremu nie towarzyszy odpowiedzialność. Tym samym wierzyciel nie ma prawnej możliwość zmuszenia dłużnika do wykonania ciążącego na nim obowiązku.

W zasadzie nie ma wątpliwości, że długi naturalne mogą stanowić przedmiot zwalniającego przejęcia w sytuacji następstwa prawnego pod tytułem szczególnym³¹⁴. Należy uznać, że również w przypadku sukcesji uniwersalnej brak jest przeszkód do objęcia ich jej zakresem. Przejęcie tego rodzaju długu spółki przejmowanej przez spółkę przejmującą nie spowoduje zmiany jego charakteru prawnego, w szczególności nie przekształci się on w dług zupełny³¹⁵.

2.2.2.5 Zagadnienie nabycia uprawnień kształtujących

Konsekwencją stanowiska, że następca prawny wstępuje w pozycję prawną dłużnika pierwotnego, jest przyjęcie, że wraz z obowiązkami przechodzą uprawnienia związane funkcjonalnie z długiem³¹⁶. Jest to na przykład uprawnienie do żądania wydania pokwitowania przez wierzyciela. Szerszej analizy wymaga kwestia nabycia uprawnień kształtujących przysługujących poprzednikowi prawnemu.

Uprawnienia kształtujące definiowane są w doktrynie jako prawa podmiotowe, których istotą jest kompetencja do złożenia jednostronnego oświadczenia woli, skutkującego powstaniem, zmianą albo ustaniem stosunku prawnego³¹⁷. Zagadnienie ich przejścia na następcę prawnego w przypadku przejęcia długu na podstawie art. 519 KC jest bardzo kontrowersyjne i nie ma w tej kwestii jednolitości poglądów w doktrynie³¹⁸. Brak jest potrzeby ich szczegółowej prezentacji w ramach tej pracy. Wystarczy wskazać, że w zależności od rodzaju uprawnienia kształtującego, a także tego, czy jego źródłem jest zobowiązanie jednostronne czy dwustronne, różni autorzy przyjmują odmienne konsekwencje prawne. Obejmują one albo uznanie, że uprawnienia kształtujące pozostają przy pierwotnym dłużniku, albo że przejemca i dłużnik pierwotny stają się podmiotami współuprawnionymi, albo że uprawnienie to nabywa następca prawny. Przynajmniej jednak w odniesieniu do niektórych uprawnień kształtujących, ze względu na ich ścisły

314

P. Drapała, op. cit., s. 32-34.

315 Zob. na gruncie przejęcia długu na podstawie art. 519 KC P. Drapała, op. cit., s. 33. 316 Ibidem, s. 153.

317 A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, op. cit., s. 135; Z. Radwański, op. cit., s. 92. 318

związek z podmiotem uprawnionym, dominuje pogląd, że w przypadku sukcesji singularnej nie przechodzą one na następcę prawnego. Tak będzie na przykład w odniesieniu do prawa uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego przez jego poprzednika pod wpływem błędu lub groźby w zobowiązaniu dwustronnym³¹⁹.

Wydaje się, że problemy prawne stające na przeszkodzie uznaniu, że podmiot przejmujący dług na podstawie art. 519 KC nabywa także związane z nim uprawnienia kształtujące, przestają być aktualne w przypadku łączenia się spółek. W szczególności wynika to z faktu, że z chwilą przejścia długu podmiot dotychczas zobowiązany traci swój byt prawny. Nie powstaje zatem problem, czy możliwość wykonywania uprawnień kształtujących powinna służyć poprzednikowi, czy też następcy prawnemu. Oczywiste jest, że może to być tylko podmiot, który wstąpił w dług. W przeciwnym wypadku należałoby przyjąć, że uprawnienia te wygasają z chwilą wykreślenia spółki przejmowanej z rejestru. Takie stanowisko nie miałoby jednak żadnego racjonalnego uzasadnienia. Również argumenty dotyczące ściśle osobistego charakteru uprawnień kształtujących wydają się trudne do utrzymania w sytuacji łączenia się spółek. Następca prawny, przejmując wszystkie aktywa i pasywa poprzednika, wstępuje w całą jego sytuację.

2.2.2.6 Zabezpieczenia długu

W przypadku przejęcia długu na podstawie art. 519 KC, ustawodawca w art. 525 KC ustanawia wyjątek od reguły zachowania tożsamości zobowiązania po zmianie dłużnika³²⁰. Zgodnie z treścią tego przepisu, jeżeli wierzytelność była zabezpieczona poręczeniem lub ograniczonym prawem rzeczowym ustanowionym przez osobę trzecią, poręczenie lub ograniczone prawo rzeczowe wygasa z chwilą przejęcia długu, chyba że poręczyciel lub osoba trzecia wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia. Regulacja ta ma na celu ochronę osób trzecich, które udzieliły zabezpieczenia. Z ich punktu widzenia nie jest obojętne, kto jest dłużnikiem głównym, gdyż od tego kto i jakim majątkiem odpowiada, zależy zakres ich odpowiedzialności³²¹. Z tego względu uzasadnione jest wprowadzenie obowiązku uzyskania zgody osoby trzeciej na dalsze trwanie zabezpieczenia. Taka regulacja umożliwia osobom trzecim ocenę sytuacji majątkowej i prawnej przejemcy długu, w oparciu o którą mogą podjąć decyzję o pozostawieniu w mocy ustanowionych uprzednio praw³²².

319 P. Drapała, op. cit., s. 168. 320 Ibidem, s. 263.

321 J. Mojak, /w:/ Kodeks…, s. 179. 322

Zagadnienie losu poręczenia lub ograniczonych praw rzeczowych ustanowionych przez osoby trzecie na zabezpieczenie wierzytelności przysługujących wobec spółki przejmowanej, stanowi istotną kwestię także w przypadku łączenia się spółek. Nietrudno zauważyć, że w związku z omawianym procesem restrukturyzacyjnym dochodzi do zmiany dłużnika głównego, co – podobnie jak przejęcie długu na podstawie art. 519 KC – nie jest obojętne dla podmiotów, które udzieliły zabezpieczeń. Jednocześnie wskazane osoby nie będą mogły skorzystać z żadnych szczególnych środków ochrony, analogicznych do tych, które przysługują wierzycielom łączących się spółek. Przyznanie zresztą tym osobom jakichkolwiek szczególnych uprawnień w związku z połączeniem nie wydaje się możliwe, ze względu na naturę stosunku prawnego, którego są stroną. Powstaje w związku z tym do rozstrzygnięcia zagadnienie dotyczące dalszego losu zabezpieczeń ustanowionych przez osoby trzecie.

W pierwszej kolejności należy rozważyć konsekwencje przyjęcia zapatrywania, że połączenie powoduje wygaśnięcie poręczenia lub ograniczonych praw rzeczowych ustanowionych przez osoby trzecie na zabezpieczenie wierzytelności wobec spółki przejmowanej, chyba że wyraziły one zgodę na pozostanie w mocy ustanowionych praw. Taki pogląd byłby niewątpliwie uzasadniony z punktu widzenia osób trzecich, gdyż w związku z połączeniem może dojść do naruszenia ich interesów. Omawiany proces restrukturyzacyjny może mieć wpływ na prawdopodobieństwo zaktualizowania się obowiązku ich świadczenia, a prawo nie przyznaje im w związku z tym żadnych szczególnych uprawnień. Można by zatem uznać, że udzielone przez nich zabezpieczenia wygasają, a wierzyciele będą mogli skorzystać z przysługujących im uprawnień. W szczególności, w takiej sytuacji zazwyczaj byłyby spełnione przesłanki żądania udzielenia zabezpieczenia na podstawie art. 496 § 2 KSH. Pogląd ten nie wydaje się jednak słuszny z innych względów, które są istotniejsze.

Przede wszystkim trzeba zauważyć, że przy przejęciu długu na podstawie art. 519 KC, wierzyciel musi wyrazić zgodę na zmianę dłużnika. W rezultacie, to od woli wierzyciela zależy, czy dojdzie do zmiany podmiotu zobowiązanego. Wyrażając zgodę, wierzyciel może rozważyć także konsekwencje braku zgody osoby trzeciej na dalsze trwanie zabezpieczenia. Z kolei, w przypadku połączenia zmiana dłużnika następuje bez zgody wierzyciela. Nie ma on wpływu na to, że jego nową dłużniczką stała się spółka przejmująca. W rezultacie, z jego perspektywy, nie do zaakceptowania byłby skutek

połączenia w postaci wygaśnięcia przysługującego mu zabezpieczenia³²³. Nietrudno także zauważyć, że takie konsekwencje prawne połączenia umożliwiłyby łatwe uniknięcie odpowiedzialności, na przykład z tytułu udzielonego poręczenia. Dotyczyłoby to w szczególności sytuacji, gdy dłużnik główny i podmiot udzielający zabezpieczenia są podmiotami powiązanymi. Wówczas, w interesie całej grupy kapitałowej byłoby, aby dłużnik główny nie mający środków na spłatę długu, uniemożliwił jego egzekucję także z majątku powiązanej spółki. Nie bez znaczenia jest także argument, że – z punktu widzenia ekonomicznego – połączenie może być równie niekorzystne dla osób trzecich, które zabezpieczyły dług spółki przejmowanej, jak i przejmującej. Nie ma zatem uzasadnienia do odmiennego traktowania obu grup.

W konsekwencji należy przyjąć, że podmiot udzielający zabezpieczenia akceptuje skutki podjęcia przez dłużnika czynności restrukturyzacyjnych, w wyniku których wierzytelność, którą zabezpieczył, może przejść na inny podmiot. Jeśli jego intencje byłyby odmienne, powinno to znaleźć odzwierciedlenie w umowie ustanawiającej zabezpieczenie, na przykład poprzez wskazanie, że poręczenie wygasa z dniem połączenia dłużnika głównego z inną spółką.

2.2.3 Dług wynikający z papierów wartościowych emitowanych przez spółkę