Prawa rzeczowe

Spośród praw podmiotowych o charakterze majątkowym należy najpierw odnieść się do praw rzeczowych. Zgodnie z dominującym poglądem, pozytywna treść tych praw obejmuje możność wykonywania uprawnień władczych w stosunku do rzeczy²⁵⁸, w tym zwłaszcza korzystania z nich, zgodnie z ich społeczno-gospodarczym przeznaczeniem.

Jako prawa o charakterze majątkowym są one, co do zasady, zbywalne. Wyjątek stanowi tutaj użytkowanie, do którego będzie należało powrócić w dalszym toku wywodu. Niezbywalność służebności osobistych jest natomiast nieistotna, gdyż podmiotem tych praw nigdy nie może być żadna spółka. Ograniczenia związane ze zbywalnością zastawu i hipoteki (mogą być przeniesione jedynie łącznie z zabezpieczoną nimi wierzytelnością) nie będą miały w przypadku połączenia znaczenia, o ile dalsza analiza doprowadzi do wniosku, że zakres sukcesji w zakresie wierzytelności nie jest ograniczony.

Skoro omawiane prawa mogą być swobodnie przenoszone w drodze sukcesji singularnej, to nie może rodzić żadnych wątpliwości stwierdzenie, że prawa rzeczowe wchodzą w zakres następstwa prawnego, o którym mowa w art. 494 § 1 KSH. Z dniem wpisu połączenia do rejestru na spółkę przejmującą przechodzą zatem, przysługujące uprzednio spółce przejmowanej, funkcjonalne wiązki uprawnień obejmujące możliwość korzystania z oznaczonych dóbr. Wskazane przejście nie powoduje jednocześnie żadnej modyfikacji tych uprawnień. Jeżeli na przykład korzystanie z pewnej rzeczy było ograniczone służebnością, to po połączeniu stan ten nie ulegnie zmianie. Spółka przejmująca będzie mogła zatem korzystać z rzeczy i podejmować dotyczące ich działania w takim samym zakresie, w jakim mogła to robić spółka przejmowana.

257

Trudnym teoretycznie zagadnieniem są ograniczenia wynikające z umów spółek handlowych, w których uczestniczy spółka przejmowana. Ponieważ jest to zagadnienie dotyczące tylko jednego rodzaju praw podmiotowych, t.j. praw członkostwa w spółkach handlowych, zostanie ono omówione w dalszej części rozdziału trzeciego w pkt. 2.1.2.4 poświęconemu tej kategorii praw.

258

Odrębnego rozważenia wymaga jedynie zagadnienie przejścia na spółkę przejmującą prawa użytkowania, które zgodnie z art. 254 KC jest niezbywalne. Jak podkreśla się w doktrynie jest ono prawem ściśle związanym z podmiotem uprawnionym. W przypadku osób prawnych ma ono umożliwiać określoną działalność i także nie może być przedmiotem obrotu²⁵⁹. Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie wskazuje się, że niezbywalność prawa nie oznacza jeszcze niemożliwości jego przejścia w drodze sukcesji uniwersalnej. Podkreśla się, że niezbywalność prawa odnosząca się do następstwa pod tytułem szczególnym, nie musi oznaczać jego nieprzenoszalności²⁶⁰, czyli zmiany podmiotu na skutek zdarzeń innych niż czynności prawne²⁶¹. Z tego względu Sąd Najwyższy dopuścił przejście prawa użytkowania w przypadku łączenia się i podziału spółdzielni²⁶². Sąd Najwyższy podkreślił, że w wyniku tych procesów restrukturyzacyjnych następca prawny kontynuuje działalność w oparciu o ten sam majątek. Nie zmienia się zatem cel, dla którego zostało ustanowione użytkowanie na rzecz spółdzielni.

Przedstawioną powyżej argumentację warto uzupełnić poprzez odniesienie się do charakteru sukcesji uniwersalnej w sytuacji łączenia się spółek opisanego w poprzednim podrozdziale. Wraz z przedsiębiorstwem spółki przejmowanej przechodzą na spółkę przejmującą te elementy, które ją definiują i stanowią jej istotę. Ważniejszy od elementu formalnego – ustania podmiotowości prawnej przez dotychczasowego użytkownika jest element materialny – kontynuacja przez następcę prawnego dotychczasowej działalności. Jeżeli w doktrynie podkreśla się, że użytkowanie jest prawem o charakterze osobistym, ściśle związanym z osobą użytkownika, to w przypadku osób prawnych związku tego nie należy opierać na kryteriach tylko formalnych. Z tego względu nie powinno budzić wątpliwości, że w zakres sukcesji uniwersalnej w sytuacji łączenia się spółek wchodzi także użytkowanie.

2.1.2.2 Wierzytelności

Drugą najbardziej doniosłą kategorią praw podmiotowych o charakterze majątkowym są wierzytelności. Ich przedmiotem jest świadczenie, rozumiane jako określone

259 B. Burian /w:/ Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka i P. Machnikowskiego, Warszawa 2014, s. 504.

260

J. Bartczak, Sukcesja praw i obowiązków cywilnoprawnych jako skutek połączenia spółek kapitałowych przez przejęcie, Pr. Sp. 2006, nr 2, s. 31.

261 M. Pyziak-Szafnicka, System…, t. 1, s. 843.

262 Zob. uchwała SN z 18 stycznia 1993 r., III CZP 163/92, OSNC 1993, nr 7-8, poz. 123, uchwała SN z 19 lipca 1996 r., III CZP 78/96, OSNC 1996, nr 10, poz. 135.

zachowanie dłużnika, mające na celu zaspokojenie interesu wierzyciela²⁶³. Z punktu widzenia prowadzonych rozważań nie ma znaczenia źródło, z którego wynika wierzytelność. Może to być zatem umowa, odpowiedzialność deliktowa, bezpodstawne wzbogacenie lub prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia.

Wierzytelności, podobnie jak inne prawa majątkowe, są zbywalne. Zgodnie z treścią art. 509 § 1 KC przeniesienie wierzytelności w drodze przelewu w zasadzie nie wymaga nawet zgody dłużnika. Jeżeli zatem możliwość nabycia wierzytelności w drodze sukcesji singularnej nie budzi żadnych wątpliwości, to tym bardziej nie powinna ona być kwestionowana w przypadku sukcesji uniwersalnej. Na spółkę przejmującą przechodzą zatem wierzytelności, które przysługiwały spółce przejmowanej, w tym te inkorporowane w papierach wartościowych. W odniesieniu do tych ostatnich spółka przejmująca może jednak utracić legitymację formalną i być zmuszona do wykazywania swojej legitymacji na zasadach ogólnych²⁶⁴.

Przejście wierzytelności w wyniku sukcesji uniwersalnej nie powoduje jakiejkolwiek zmiany jej treści. Następca prawny uzyskuje ogół uprawnień poprzednika, które składają się na wierzytelność w takim kształcie prawnym, jaki one miały w dniu połączenia. Spółka przejmująca nabywa wszelkie związane z wierzytelnością prawa, w tym zwłaszcza roszczenie o zaległe odsetki, roszczenia odszkodowawcze, uprawnienia kształtujące lub pierwszeństwo zaspokojenia (jeśli wierzytelność była nim objęta)²⁶⁵.

Nie powinno ulegać wątpliwości, że wraz z wierzytelnością spółka przejmująca nabędzie także związane z nią prawa akcesoryjne. W przypadku poręczenia oraz zastawu kwestia ta nie budzi żadnych kontrowersji, nawet na tle sukcesji singularnej. W odniesieniu do hipoteki i zastawu rejestrowego należy odwołać się do treści art. 494 § 1 KSH oraz wcześniejszych ustaleń o braku przeszkód do objęcia zakresem sukcesji ograniczonych praw rzeczowych. Skoro na spółkę przejmującą przechodzi wierzytelność, a ograniczone prawa rzeczowe mieszczą się w pojęciu praw, o których mowa w art. 494 § 1 KSH, to należy skonkludować, że wierzytelność przechodzi wraz ze związanymi z nią ograniczonymi prawami rzeczowymi²⁶⁶.

263

M. Pyziak-Szafnicka, System…, t. 1, s. 831. 264

Zob. A. Szpunar, Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 2001, s. 349-350; J. Jastrzębski, /w:/ J. Jastrzębski, M. Kaliński, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2012, s. 38.

265

Zob. K. Zawada, /w:/ System prawa prywatnego, t. 6, Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. A. Olejniczaka, Warszawa 2014, s. 1363 – 1364 i J. Mojak, Obrót wierzytelnościami, Warszawa 2012, s. 84-88.

266 Przejście hipoteki i zastawu rejestrowego nie będzie uzależnione od dokonania odpowiedniego wpisu w rejestrze. Kwestia ta została szczegółowo omówiona w rozdziale trzecim w pkt. 4.2.

Niezależnie od powyższych wniosków należy rozważyć, czy każda wierzytelność może być przeniesiona w drodze następstwa prawnego pod tytułem ogólnym. Chodzi tutaj o znaczenie okoliczności podobnych do tych wskazanych w art. 509 § 1 KC, takich jak zastrzeżenie umowne, właściwość zobowiązania lub przepis ustawy. Nie oznacza to oczywiście, że do nabycia wierzytelności w drodze sukcesji uniwersalnej należy stosować przepisy o przelewie²⁶⁷. Nie można jednak a priori wykluczyć, że przejście wierzytelności na podstawie art. 494 § 1 KSH może być poddane pewnym ograniczeniom. W pierwszej kolejności należy rozważyć znaczenie wszelkich postanowień umownych wyłączających dopuszczalność przeniesienia wierzytelności. Prowadząc analizę w tym zakresie, wnioskowanie warto rozpocząć od przypomnienia wcześniejszych ustaleń dotyczących możliwości wpływu osób trzecich na przebieg procedury połączenia spółek.

Przepisy Kodeksu spółek handlowych nie pozostawiają wątpliwości, że ani wierzyciele, ani tym bardziej dłużnicy, nie mają prawnej możliwości zablokowania połączenia spółek. Niezależnie od treści łączącego strony stosunku prawnego, wierzyciel zawsze będzie mógł przeprowadzić w sposób prawnie skuteczny procedurę opisaną w dziale I tytułu IV Kodeksu spółek handlowych. Zatem w przypadku, gdy spółce przejmowanej przysługiwała wierzytelność, co do której zastrzeżono pactum de non

cedendo, brak wymaganej umową zgody dłużnika na przeniesienie wierzytelności, może

spowodować tylko jeden z dwóch skutków. Taka wierzytelności musi albo wygasnąć wraz z utratą podmiotowości prawnej wierzyciela, albo przejść na spółkę przejmującą, jako następcę prawnego. Pierwsza możliwość jest zdecydowanie nieakceptowalna z punktu widzenia ogólnych zasad prawa. Zwolnienie dłużnika z długu w związku z uczestnictwem jego wierzyciela w procesie restrukturyzacyjnym nie znajduje żadnego uzasadnienia. Natomiast uznanie, że wierzytelność przechodzi na spółkę przejmującą, wydaje się możliwa do przyjęcia także z punktu widzenia interesów dłużnika. W wyniku połączenia nie powinien on utracić żadnych zarzutów, które mu przysługiwały wobec spółki przejmowanej, w tym zwłaszcza zarzutu potrącenia. Nie ma w omawianym przypadku także ryzyka spełnienia świadczenia do rąk podmiotu, który zbył wierzytelność (art. 512 KC). Potrzeba ochrony dłużnika w sytuacji sukcesji uniwersalnej jest zatem w znacznym stopniu ograniczona w porównaniu do takiej konieczności w przypadku przelewu. W konsekwencji należy stwierdzić, że ogólne postanowienia umowne wymagające zgody

267

wierzyciela na przeniesienie wierzytelności (pactum de non cedendo) nie stoją na przeszkodzie jej przejściu w drodze następstwa prawnego pod tytułem ogólnym.

Powyższy wniosek nie oznacza oczywiście, że dłużnik (w przypadku połączenia) nie ma żadnej możliwości wpływu na losy wierzytelności, której jest dłużnikiem, jeśli źródłem tej wierzytelności jest zobowiązanie kontraktowe. Dłużnik może w umowie z wierzycielem zastrzec, że połączenie spowoduje dla łączącego ich stosunku prawnego określone skutki prawne. Może to być skutek rozwiązania umowy z chwilą połączenia, powstania uprawnienia do jej wypowiedzenia, itp. Natomiast samo zastrzeżenie, że przejście wierzytelności na osobę trzecią wymaga zgody dłużnika nie odnosi żadnego skutku w sytuacji połączenia²⁶⁸.

Nieco trudniej przedstawia się zagadnienie ograniczenia przenaszalności wierzytelności ze względu na właściwość zobowiązania. W przypadku przelewu przyjmuje się, że (i) dłużnikowi może nie być obojętne komu świadczy albo (ii) cel powstania wierzytelności może być osiągnięty wyłączenie wtedy, gdy świadczenie zostanie spełnione osobiście wierzycielowi²⁶⁹. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku osoba wierzyciela ma istotne znaczenie. W wyniku przelewu następuje jej zmiana, stąd konieczność ograniczenia możliwości przelewu w niektórych przypadkach. Należy jednak zauważyć, że w przypadku połączenia – choć dochodzi do formalnej zmiany wierzyciela – to elementy konstytuujące poprzedniego wierzyciela w postaci zorganizowanych w określony sposób aktywów i pasywów przechodzą na spółkę przejmującą. Ta ostatnia jest zatem nowym wierzycielem w sensie formalnym, ale uwzględniając element materialny, zmiana nie jest tak oczywista, jak w przypadku przelewu. Wskazano powyżej, że źródła indywidualności spółek należy poszukiwać w połączeniu ich interesów gospodarczych oraz aktywów, którymi dysponują, a zatem elementów nie ulegających znacznym modyfikacjom w wyniku połączenia²⁷⁰. Z tego względu należy opowiedzieć się także za przejściem na spółkę przejmującą tych wierzytelności, dla których istnienia osoba wierzyciela ma istotne znaczenie.

Podobne argumenty przemawiają za przenaszalnością w drodze sukcesji uniwersalnej przy łączeniu spółek wierzytelności, których zbywalność jest wyłączona przez ustawę. Analizując to zagadnienie należy odnieść się do dwóch zasadniczych motywów

268 Odpowiednio sformułowane postanowienie umowne mogłoby co najwyżej wywołać skutek w postaci odpowiedzialności odszkodowawczej, choć z reguły dłużnikowi trudno byłoby wykazać poniesienie szkody. 269 K. Zawada, /w:/ System…, t. 6, s. 1340-1341.

270 Aktywa nie ulegają modyfikacji w tym sensie, że spółka przejmująca będzie dysponowała przy wykonywaniu zobowiązania tymi wszystkimi aktywami, którymi dysponowałaby przy jego wykonywaniu spółka przejmowana, co jest bezpośrednim rezultatem działania zasady sukcesji uniwersalnej.

wskazywanych przez doktrynę, jako przemawiające za wyłączeniem przez ustawodawcę zbywalności określonych wierzytelności²⁷¹. Pierwszy z nich dotyczy ochrony wierzyciela przed działaniami, które w ostatecznym rozrachunku mogłyby się okazać dla niego niekorzystne. Racja ta nie znajduje jednak uzasadnienia w przypadku łączenia się spółek. W omawianej sytuacji nie chodzi przecież o obrót wierzytelnościami, któremu nieraz chce przeciwdziałać ustawodawca. Przejście wierzytelności jest w sytuacji łączenia się spółek tylko następstwem procesu łączenia. Z tego względu, na przykład art. 449 KC nie powinien stać na przeszkodzie przejściu na spółkę przejmującą roszczeń z art. 448 KC.

W drugiej grupie przypadków wyłączenie możliwości zbycia wierzytelności jest motywowane ścisłym związkiem wierzytelności z osobą wierzyciela. Można tutaj wskazać prawo odkupu, prawo pierwokupu lub tzw. członkostwo w spółce cywilnej (w tym przypadku chodzi nie tylko o przejście praw, ale także obowiązków). W odniesieniu do prawa odkupu i prawa pierwokupu w doktrynie i orzecznictwie dominuje stanowisko, że są to prawa niezbywalne, ale przenaszalne w drodze sukcesji uniwersalnej²⁷². Co prawda poglądy te były wyrażane raczej na gruncie przepisów prawa spadkowego, ale brak jest jakichkolwiek argumentów do zajęcia odmiennego stanowiska w przypadku łączenia się spółek. Trudniejsza do rozstrzygnięcia jest kwestia przejścia członkostwa w spółce cywilnej. Oczywiście, dotyczy to sytuacji, w których umowa spółki cywilnej wprost nie reguluje tej kwestii. Tak samo jak w przypadku innych umów, możliwe jest unormowanie tego zagadnienia w taki sposób, aby zapobiec kontynuacji spółki cywilnej ze spółką przejmującą jako jej wspólnikiem. Łatwo można sobie wyobrazić postanowienia, zgodnie z którymi połączenie wspólnika z inną spółką oznacza wypowiedzenie umowy spółki przez tego wspólnika lub stanowi przyczynę rozwiązania spółki cywilnej.

Ze względu na szczególną regulację art. 872 KC dotyczącą wstąpienia spadkobierców w miejsce zmarłego wspólnika, kwestia możliwości przeniesienia członkostwa w spółce cywilnej w drodze sukcesji uniwersalnej nie była szerzej rozważana w doktrynie. Warto jednak wskazać, że niektórzy przedstawiciele doktryny dopuszczają translatywne i pochodne nabycie ogółu praw i obowiązków członkowskich w spółce cywilnej²⁷³. Nawet opowiedzenie się za tym stanowiskiem nie rozwiązuje jednak problemu, gdyż w przypadku sukcesji singularnej nabycie takie – o ile w ogóle – możliwe jest tylko w przypadku

271

K. Zawada, System…, t. 6, s. 1340-1342.

272 M. Safjan, /w:/ Kodeks cywilny…, wyd. 6, s. 354 i 380; zob. wyrok SN z 3 października 1984 r., II ARN 5/84, OSN 1985, nr 7, poz. 94.

273 Tak zwłaszcza A. Herbet, /w:/ System prawa prywatnego, t. 16, Prawo spółek osobowych, pod red. A. Szajkowskiego, s. 641-642.

uzyskania zgody wszystkich pozostałych wspólników²⁷⁴. Tymczasem w przypadku sukcesji uniwersalnej wstąpienie spółki przejmującej następowałoby niezależnie od zgody pozostałych wspólników.

Wydaje się, że kwestia możliwości wstąpienia spółki przejmującej w prawa wspólnika spółki cywilnej nie powinna jednak budzić większych kontrowersji. Stanowisko to można uzasadnić niezależnie od oceny trafności spostrzeżenia A. Herbeta, że treść art. 869 – art. 872 KC oraz możliwość przystąpienia osoby trzeciej do spółki cywilnej w trybie zmiany umowy, przeczą tezie o ściśle osobistym charakterze tego stosunku prawnego²⁷⁵. W przypadku łączenia spółek ścisły związek wierzytelności z osobą wierzyciela ulega zerwaniu tylko z formalnego punktu widzenia. Materialnie zmiana wierzyciela nie ma tak istotnego charakteru, gdyż spółka przejmująca nabywając ogół aktywów i pasywów ma możliwość kontynuowania działalności spółki przejmowanej. Dlatego należy uznać, że brak jest przeszkód do przejścia członkostwa w spółce cywilnej w drodze sukcesji uniwersalnej przy łączeniu spółek.