Obowiązki w rozumieniu art. 494 § 1 KSH

Ustawodawca, określając zakres przechodzących na spółkę przejmującą powinności zachowań spółki przejmowanej, posłużył się terminem „obowiązki”. Wydaje się, że jest to

302 Zob. wyrok SN z dnia 26 września 1991 r., II CP 753/90, Wokanda 1992, nr 2, s. 5. 303

najszersze pojęcie prawne, którego można użyć na oznaczenie zakresu następstwa. Jego odpowiednikiem w teorii prawa jest z drugiej strony termin „uprawnienie”³⁰⁴. Tymczasem, jak zostało to już wcześniej zaznaczone, w art. 494 § 1 KSH zostały zestawione ze sobą nie „uprawnienia i obowiązki”, ale „prawa i obowiązki”. Należy zatem przeanalizować, co jest w istocie przedmiotem następstwa prawnego w zakresie powinności zachowań spółki przejmowanej. Wymaga rozważenia, czy takiemu określeniu zakresu następstwa prawnego należy przypisywać szczególne znaczenie, czy jest to może raczej tylko konsekwencja pewnych trudności terminologicznych³⁰⁵. Wnioski w tym zakresie zostaną przedstawione w ostatniej części niniejszego podrozdziału, po dokonaniu analizy zidentyfikowanych zagadnień odnoszących się do takiego określenia pasywnej strony zakresu sukcesji. Rozważania należy rozpocząć od wskazania rodzajów obowiązków, które mogą wynikać z prawa materialnego. Chodzi o ustalenie, jakiego rodzaju obowiązków może w ogóle dotyczyć art. 494 § 1 KSH.

2.2.1.1 Rodzaje obowiązków, które mogą ciążyć na spółce przejmowanej

Źródłem obowiązków w prawie prywatnym są przede wszystkim stosunki zobowiązaniowe. Nie ulega wątpliwości, że zdecydowana większość obowiązków ciążących na spółce przejmowanej będzie wynikała z zawartych przez nią umów. Mniejsze znaczenie będą miały obowiązki wynikające z deliktów, bezpodstawnego wzbogacenia lub prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia. W przypadku spółek kapitałowych dodatkowe obowiązki obligacyjne wynikają z samego stosunku prawnego spółki. Określa je przede wszystkim Kodeks spółek handlowych. Różnią się one w zależności od formy prawnej spółki oraz treści umowy spółki.

Istotnym źródłem obowiązków jest także prawo rzeczowe. Najistotniejsze są te, wynikające z ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych. Pewne obowiązki cywilnoprawne mogą obciążać także podmiot prawa w związku z samym faktem bycia właścicielem rzeczy. Określa się je jako pozytywne obowiązki właściciela³⁰⁶. Analogicznie można odnaleźć obowiązki spoczywające na podmiotach, którym przysługują prawa na dobrach niematerialnych. Ujmując rzecz najszerzej można by nawet wskazać na ciążące na każdym podmiocie obowiązki respektowania i nienaruszania przysługujących innym osobom praw o charakterze bezwzględnym. W przypadku osób prawnych

304 Zob. Z. Ziembiński, op. cit., s. 24.

305 W kwestii trudności terminologicznych na tle używania pojęć prawo podmiotowe i uprawnienie zob. M. Pyziak-Szafnicka, /w:/ System …, t. 1, s. 807-808.

306

bezprzedmiotowa jest natomiast problematyka obowiązków wynikających z prawa rodzinnego.

2.2.1.2 Obowiązki, które mogą być objęte następstwem prawnym

Ustalając zakres obowiązków, do których odnosi się art. 494 § 1 KSH, należy rozpocząć od tych wynikających z prawa rzeczowego. Z zakresu sukcesji można bowiem łatwo od razu wykluczyć obowiązki wynikające z konieczności respektowania przysługujących innym praw erga omnes. Obowiązki takie nie mogą być przedmiotem sukcesji, gdyż obciążają one każdego, komu przysługuje podmiotowość prawna. Wynikają z samego tylko faktu jej posiadania, spoczywają zatem na spółce przejmującej, w takim samym zakresie jak na spółce przejmowanej. Nie sposób uznać, że mogą one być przedmiotem obrotu prawnego.

W odniesieniu do obowiązków pozytywnych właściciela należy przyjąć, że ta kategoria obowiązków także nie wchodzi w pasywną stronę zakresu sukcesji. Nie są to bowiem samodzielne obowiązki, ale funkcjonalnie związane z prawami. Obowiązki te spoczywają na spółce przejmującej po dniu połączenia w związku z faktem nabycia praw należących uprzednio do spółki przejmowanej, a nie w związku z sukcesją w zakresie obowiązków, o której mowa w art. 494 § 1 KSH. Najlepiej obrazuje to przykład zbycia przedsiębiorstwa, które w rozumieniu art. 55¹ KC obejmuje tylko prawa. Nikt nie ma jednak wątpliwości, że na nabywcy spoczywają pozytywne obowiązki właściciela, związane z rzeczami wchodzącymi w skład kupionego przedsiębiorstwa.

Nieco inaczej należy ocenić sytuację w odniesieniu do ograniczonych praw rzeczowych ustanowionych na prawach przysługujących spółce przejmowanej. Naturalnie, po dniu połączenia wierzycielowi rzeczowemu przysługują w stosunku do spółki przejmującej takie same prawa, jakie mu przysługiwały wobec spółki przejmowanej. Fakt, że spółka przejmująca staje się po dniu połączenia dłużnikiem rzeczowym w takim samym zakresie, w jakim był jej poprzednik prawny, wynika jednak nie tyle z sukcesji uniwersalnej, co z samej konstrukcji ograniczonych praw rzeczowych. Są one skuteczne wobec każdoczesnego właściciela rzeczy. Status dłużnika rzeczowego należy zatem raczej wiązać nie tyle z nabyciem obowiązków, co z nabyciem praw obciążonych. Jak zostało już wcześniej omówione, prawa te przechodzą na spółkę przejmującą w takiej postaci, w jakiej przysługiwały one poprzedniczce prawnej. Oznacza to, że aktualne pozostają wszelkie ograniczenia tych praw, w tym wynikające z ograniczonych praw rzeczowych. Posługując się wcześniejszym przykładem należy wskazać, iż w przypadku zakupu przedsiębiorstwa,

nabywca stanie się dłużnikiem rzeczowym, mimo że w tym przypadku nie mamy do czynienia z następstwem prawnym w zakresie obowiązków.

Spośród wskazanych powyżej kategorii obowiązków trzeba uznać, że przedmiotem sukcesji nie są także te, które są ściśle związane ze spółkową formą działalności. Wynikają one z samego faktu istnienia spółki z ograniczoną odpowiedzialnością albo spółki akcyjnej. Jeżeli spółka przejmująca posiada inną formę prawną niż spółka przejmowana, to jest oczywiste, że spółka przejmująca nie może nabyć żadnych obowiązków niezwiązanych z jej formą spółkową. W przypadku zaś tożsamości formy prawnej łączących się spółek, omawiane obowiązki spoczywają, co do zasady, na spółce przejmującej w takim samym zakresie, jak na spółce przejmowanej. Obciążają one spółkę przejmującą z samego faktu jej istnienia i nie są przedmiotem sukcesji. Nie sposób także przyjąć, że na spółkę przejmującą przechodzą jakiekolwiek obowiązki z umowy spółki podmiotu przejmowanego. Ta umowa spółki ulega bowiem rozwiązaniu w dniu połączenia. Ta kategoria obowiązków jest jednak znacznie ważniejsza dla wspólników niż dla wierzycieli. Z tego względu zagadnienia te będą poruszane w dalszej części pracy w bardzo ograniczonym zakresie.

Powyższe rozważania pokazują, że art. 494 §1 KSH zasadniczo odnosi się do obowiązków mających swe źródło w poszczególnych stosunkach zobowiązaniowych, których stroną jest spółka przejmowana. Są to zatem obowiązki, które w ramach danego stosunku zobowiązaniowego, określa się jako dług³⁰⁷. Stwierdzenie, że przedmiotem sukcesji są, co do zasady, długi ze stosunków zobowiązaniowych pozwala na przejście do bliższej analizy zakresu następstwa prawnego. Rozważania zostaną przeprowadzone najpierw w odniesieniu do długów niewynikających z papierów wartościowych. W dalszej kolejności należy odnieść się do długów znajdujących swe źródło w papierach wartościowych innych niż akcje wyemitowanych przez spółkę przejmowaną. W ramach analizy każdej z tych kategorii długów należy ustalić, czy spółka przejmująca może wstąpić we wszystkie długi spółki przejmowanej. Rozważenia wymaga także, czy te długi, w które wstępuje spółka przejmująca, przechodzą na nią w takiej samej postaci, w jakiej obciążały one spółkę przejmowaną.