Skutki przej ś cia praw i obowi ą zków spółki

przejmowanej na spółkę przejmującą

Przejście praw i obowiązków w ramach sukcesji uniwersalnej zostało szczegółowo opisane w podrozdziale drugim tego rozdziału rozprawy. W tym miejscu pracy należy jedynie odnieść się do pewnych szczególnych sytuacji lub aspektów następstwa prawnego w przypadku łączenia spółek.

4.1.

Wygaśnięcie niektórych praw i obowiązków

4.1.1 Konfuzja

W prawie cywilnym, zwłaszcza zobowiązaniowym, powszechnie przyjmowana jest teza, że czyjemuś obowiązkowi prawnemu odpowiada czyjeś uprawnienie³⁶⁷. W ramach jednego stosunku prawnego uprawnienie i odpowiadający mu obowiązek muszą odnosić się do dwóch różnych podmiotów. Nie można mieć jednocześnie uprawnienia i obowiązku wobec samego siebie. W przypadku, gdy w procesie połączenia uczestniczą spółki, które są związane stosunkiem cywilnoprawnym, w konsekwencji następstwa prawnego dochodzi do zejścia się w ramach jednego podmiotu uprawnienia i obowiązku. Taka sytuacja musi zaś spowodować wygaśnięcie uprawnienia i obowiązku, gdyż – jak wyżej wskazano – nie można być jednocześnie uprawnionym i zobowiązanym wobec samego siebie. Wygaśnięcie uprawnienia i związanego z nim obowiązku jest zatem bezpośrednią konsekwencją sukcesji uniwersalnej. Nie można w związku z tym zgodzić się z A. Szumańskim, że jeśli dane prawo w wyniku sukcesji uniwersalnej wygasa, to nie może być ono objęte jej zakresem przedmiotowym³⁶⁸. Z punktu widzenia teoretycznego należy przyjąć, że do wygaśnięcia dochodzi właśnie dlatego, że uprawnienie i obowiązek były objęte zakresem następstwa prawnego. Ich połączenie w jednym podmiocie jest podstawą uznania, że wygasły.

Na gruncie prawa zobowiązań powyższa sytuacja jest określana mianem konfuzji, czyli zjednoczenia się wierzytelności i długu w jednej osobie³⁶⁹. Wprawdzie Kodeks cywilny

367 Z. Ziembiński, op. cit., s. 3.

368 A. Szumański, /w:/ Kodeks..., t. IV, s. 96-97, który uznaje, że w omawianej sytuacji mamy do czynienia z wyjątkiem od zasady, że na spółkę przejmującą przechodzą wszystkie prawa i obowiązki spółki przejmowanej.

369

W polskim prawie cywilnym pojęciem konfuzji obejmuje się często zarówno połączenie wierzytelności i długu w jednym ręku w prawie zobowiązań, jak i na gruncie prawa rzeczowego przejście ograniczonego prawa rzeczowego na właściciela rzeczy obciążonej albo nabycie tej rzeczy przez tego, komu to prawo przysługuje. Wydaje się jednak słuszne rozróżnienie tych dwóch sytuacji. Stąd w niniejszej pracy pojęcie konfuzji jest używane tylko w odniesieniu do prawa zobowiązań. Na gruncie prawa rzeczowego mowa jest o konsolidacji. Zob. T. Justyński, Konfuzja i konsolidacja w prawie cywilnym, PS 1997, nr 10, s. 30-41 oraz K. Zaradkiewicz, /w:/ Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, t. 1, Warszawa 2013, s. 645-647.

nigdzie nie reguluje skutków prawnych konfuzji, ale powszechnie przyjmuje się, że zobowiązania wygasają przez zjednoczenie się wierzytelności i długu w jednej osobie³⁷⁰, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Prima facie, z taką właśnie sytuacją możemy mieć do czynienia w sytuacji łączenia spółek, gdy uczestniczące w omawianym procesie restrukturyzacyjnym spółki są wobec siebie wierzycielem i dłużnikiem. Ewentualne potwierdzenie tej tezy wymaga jednak przeprowadzenia znacznie głębszych rozważań.

Od zasady, że zobowiązania wygasają poprzez zjednoczenie wierzytelności i długu w jednym ręku, znane są wyjątki. Jeden z nich dotyczy sytuacji, gdy z jednej strony wierzytelność, a z drugiej dług, wchodzą w skład odrębnych mas majątkowych należących do jednego podmiotu³⁷¹. W doktrynie jako przykład wskazuje się powszechnie oddzielenie spadku od majątku spadkobiercy przed złożeniem oświadczenia o przyjęciu spadku³⁷².

W tym kontekście należy wskazać, że ustawodawca w przypadku połączenia spółek nakazuje w art. 495 § 1 KSH przez pewien czas oddzielnie zarządzać majątkami połączonych spółek. Związane jest to z przywilejem pierwszeństwa zaspokojenia z majątku pierwotnej dłużniczki, który w okresie odrębnego zarządzania przysługuje wierzycielom. Wyprzedzając nieco późniejsze rozważania zawarte w rozdziale czwartym, trzeba w tym miejscu tylko przytoczyć zawarty tam wniosek, że w sytuacji łączenia spółek można mówić o pewnym zakresie odrębności połączonych mas majątkowych. Odrębność ta jest związana ze szczególnym ukształtowaniem zasad zaspakajania wierzycieli z majątków, które pierwotnie należały do poszczególnych połączonych spółek. Powstaje pytanie, czy w związku z podaną okolicznością zasadne jest stanowisko, że w przypadku połączenia dochodzi do konfuzji wierzytelności i długów istniejących pomiędzy uczestniczącymi w tym procesie spółkami. Przed udzieleniem odpowiedzi, należy wskazać na potencjalne konsekwencje wygaśnięcia długu i wierzytelności dla wierzycieli łączących się spółek. W tym celu warto posłużyć się przykładem.

Można założyć, że wartość aktywów spółki A przed połączeniem wynosiła 1.000.000 zł (z czego 500.000 zł stanowiła wierzytelność wobec spółki B), a wartość jej długów wynosiła 600.000 zł. Wartość aktywów spółki B przed połączeniem wynosiła 2.000.000 zł, a jej długi wynosiły 1.800.000 zł (z czego 500.000 dług wobec spółki A). Spółki A i B połączyły się. Konsekwencją konfuzji powinno być zmniejszenie wartości aktywów oddzielnie zarządzanego majątku spółki A o 500.000 zł oraz zmniejszenie długów, które

370 A. Klein, op. cit., s. 150. 371 T. Justyński, op. cit., s. 40.

372 E. Skowrońska-Bocian, /w:/ System prawa prywatnego, t. 10, Prawo spadkowe, pod red. B. Kordasiewicza, Warszawa 2009, s. 551.

powinny być zaspokajane z majątku spółki B o tę samą kwotę. W rezultacie radykalnemu pogorszeniu ulegnie sytuacja wierzycieli spółki A, gdyż majątek tej spółki nie wystarczy już na zaspokojenie w całości jej pierwotnych wierzycieli. Odpowiednio poprawi się natomiast sytuacja wierzycieli spółki B z uwagi na zmniejszenie długów, które mogą być zaspokajane z majątku tej spółki z pierwszeństwem przed wierzycielami spółki A.

Powyższy przykład wyraźnie pokazuje, że konfuzja w sytuacji łączenia może prowadzić do nieuzasadnionej zmiany położenia pierwotnych wierzycieli poszczególnych spółek. Sam ten fakt nie stanowi jednak jeszcze wystarczającej podstawy do przyjęcia, że stosunek zobowiązaniowy istniejący między łączącymi się spółkami nie wygasa w rezultacie zjednoczenia obu podmiotów. Taka konkluzja musiałaby zostać oparta na silnych argumentach teoretycznych oraz praktycznych przemawiających za uznaniem, że pomimo złączenia długu i wierzytelności w jednym ręku, zobowiązanie nie wygasa. Tymczasem wydaje się, że takiego uzasadnienia brakuje.

Przede wszystkim, jak to zostanie przedstawione w rozdziale czwartym pracy, masy majątkowe połączonych spółek wykazują mały poziom odrębności. Oddzielenie majątków połączonych spółek jest uzasadnione tylko szczególnym ukształtowaniem zasad odpowiedzialności wobec wierzycieli. Nie chodzi tutaj natomiast o możliwość zmiany podmiotu uprawionego z tytułu wierzytelności lub obciążonego długiem, jak jest w przypadku spadkobiercy lub dłużnika z papieru wartościowego. W przypadku spadkobiercy przed złożeniem oświadczenia o przyjęciu spadku utrzymanie stosunku zobowiązaniowego pomiędzy masami majątkowymi jest uzasadnione możliwością, że spadek nabędzie ostatecznie inna osoba. Podobnie, w przypadku dłużnika nabywającego wystawiony przez niego papier wartościowy istnieje możliwość, że puści on go dalej w obieg, a tym samym wierzycielem z tego papieru wartościowego stanie się inny podmiot. W przypadku omawianego procesu restrukturyzacyjnego masy majątkowe spółek są łączone definitywnie. Brakuje tutaj takiego potencjalnego elementu tymczasowości zjednoczenia wierzytelności i długu w jednym ręku, jaki istnieje w innych, powszechnie przyjmowanych przez doktrynę przypadkach. Wydaje się, że wykluczenie konfuzji w sytuacji łączenia spółek (do czasu zakończenia okresu oddzielnego zarządu) nie broni się także z powodów praktycznych. Trudno wyobrazić sobie prowadzenie egzekucji z wierzytelności istniejącej pomiędzy masami majątkowymi tego samego podmiotu.

Powyższe argumenty przemawiają za przyjęciem, że w wyniku połączenia dochodzi do konfuzji wierzytelności i długów istniejących pomiędzy spółkami uczestniczącymi w tym procesie. Nie oznacza to jednak akceptacji dla przedstawionej powyżej zmiany położenia

wierzycieli łączących się spółek wskutek konfuzji. Zagadnienie to powinno być jednak rozwiązane na poziomie sposobu prowadzenia oddzielnego zarządu, a nie wyłączenia skutków prawnych zjednoczenia długu i wierzytelności w jednym podmiocie. Należy wobec tego uznać, że skutki konfuzji powinny być zniesione poprzez odpowiednią korektę wartości aktywów przypisanych poszczególnym masom majątkowym w ramach prowadzonego oddzielnego zarządu. Jedynie zatem na poziomie księgowym należy dokonać odpowiedniego przesunięcia w aktywach poszczególnych mas majątkowych. Posługując się wcześniejszym przykładem, należałoby zmniejszyć o kwotę 500.000 zł wartość środków pieniężnych przypisanych spółce B i o taką samą kwotę zwiększyć wartość środków pieniężnych przypisanych do majątku spółki A.

Chociaż zaproponowane rozwiązanie ma pewne wady związane z tym, że to spółka przejmująca arbitralnie decyduje o tym, jakie aktywa zostaną przesunięte pomiędzy masami majątkowymi, to działanie takie należy uznać za konieczne. W ten sposób minimalizowane jest bowiem ryzyko nieuzasadnionej zmiany sytuacji pierwotnych wierzycieli poszczególnych połączonych spółek.

4.1.2 Konsolidacja

Na gruncie prawa rzeczowego przejście ograniczonego prawa rzeczowego na właściciela rzeczy obciążonej albo nabycie tej rzeczy przez tego, komu ograniczone prawo rzeczowe przysługuje jest określane mianem konsolidacji. Dochodzi do niej wówczas, gdy w ramach jednego podmiotu skupi się prawo własności oraz inne prawo, którego treść mieści się w ramach prawa własności, jako najpełniejszego spośród praw rzeczowych. Skutkiem konsolidacji jest, co do zasady, wygaśnięcie węższych niż własność praw rzeczowych. Wynika to z tego, że ograniczone prawa rzeczowe nie mogą istnieć, jeżeli uprawnionym z tych praw miałby być właściciel rzeczy³⁷³. Konsekwencje takie wynikają bezpośrednio z art. 247 KC. W doktrynie i orzecznictwie polskim dominuje teoria, zgodnie z którą wygaśnięcie ograniczonego prawa rzeczowego jest skutkiem pochłonięcia uprawnień składających się na to prawo przez prawo własności. Wynika to z tego, że uprawnienia, które przysługiwałyby właścicielowi z ograniczonego prawa rzeczowego, mieszczą się w ramach treści prawa własności³⁷⁴.

Opisane powyżej przypadki mogą często występować w sytuacji łączenia się spółek, jeśli jedna z nich była podmiotem uprawnionym z ograniczonego prawa rzeczowego, a druga była właścicielem rzeczy, na której to prawo ustanowiono. Wówczas, zgodnie z

373 K. Zaradkiewicz, op. cit., s. 645. 374