Biologiczne podstawy języka - zarys funkcjonalnej anatomii układu nerwowego

Układ nerwowy człowieka z punktu widzenia anatomii tradycyjnie dzieli się na obwodowy (peryferyczny) i centralny. W obrębie centralnego ukła­ du nerwowego, zwanego inaczej ośrodkowym (OUN/CUN), wyodrębnia się mózgowie i rdzeń kręgowy29. Peryferyczny układ nerwowy, tworzony przez

29 Rdzeń kręgowy należy według niektórych anatomów do obwodowego układu nerwowego, według innych do ośrodkowego. W znacznym stopniu jest to podział umowny, wszystkie

nerwy i zwoje, stanowi przedłużenie i rozgałęzienie ośrodkowego układu nerwowego w organizmie (Kozołub 2003: 86-87). Należy zaznaczyć, iż duże nagromadzenie aksonów wiodących do łub od danej warstwy (grupy podobnych komórek zorganizowanych na jednej płaszczyźnie) nazywa się szlakiem nerwowym (drogą nerwową / włóknem nerwowym). Szlaki ner­ wowe przekazują informacje w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Szlaki nerwowe, które wychodzą poza ośrodkowy układ nerwowy, określa się mianem nerwów (Pąchalska 2007: 122).

3.1. Obwodowy układ nerwowy a funkcje językowe

Szlaki nerwowe tworzą w organizmie całe sieci połączeń pomiędzy danymi narządami i tkankami. Sieci te nazywa się obwodowym układem nerwowym (Pąchalska 2007: 122). Wyróżnia się w nim zwoje (skupiska ciał komórek nerwowych) oraz nerwy (wiązki aksonów otoczonych tkanką łączną) (Ko­ zołub 2003: 87). W obrębie tego układu wyodrębnia się: nerwy czaszkowe (łączą się z mózgowiem), nerwy rdzeniowe (mają bezpośrednie połączenie z rdzeniem kręgowym), receptory (narządy czucia, których zadaniem jest odbiór bodźca i zamiana go na impuls nerwowy) oraz efektory (narządy wy­ konawcze reagujące na sygnał przekazywany z CUN poprzez skurcz odpo­ wiednich mięśni) (Kozołub 2003: 87-88). W obrębie nerwów czaszkowych i rdzeniowych mówi się o nerwach czuciowych lub ruchowych. W przy­ padku tych pierwszych, tak zwanych wstępujących, aksony przewodzą im­ pulsy z narządów odbiorczych, receptorów, do CUN; w przypadku nerwów ruchowych, zstępujących, aksony przenoszą impulsy z CUN do efektorów, narządów wykonawczych (Pąchalska 2007: 122)30.

W obrębie nerwów czaszkowych, bezpośrednio połączonych z mózgo­ wiem, wyróżnia się drogi ruchowe, czuciowe i mieszane. Jądra dróg rucho­ wych nerwów czaszkowych, poprzez synapsy, otrzymują impulsy z wyż­ szych części CUN i przewodzą je dalej aksonami. Z kolei drogi czuciowe nerwów czaszkowych są tworzone przez neurony, których ciała komórek znajdują się poza CUN (Kozołub 2003: 88)31. Drogi doprowadzające infor­

bowiem elementy układu nerwowego człowieka, łącząc się z sobą, ściśle współpracują (Pąchalska 2007: 113).

30 W przypadku zawierania przez nerw dwóch rodzajów aksonów określa się go jako mie­ szany (Kozołub 2007: 87).

31 Wyodrębnia się 12 par nerwów czaszkowych, tradycyjnie oznaczanych cyframi rzym­ skimi: I nerw węchowy - odpowiada za czucie powonienia; II nerw wzrokowy - prze­ wodzi bodźce wzrokowe; III nerw okoruchowy; IV nerw bloczkowy; V nerw trójdzielny - unerwia ruchowo mięśnie żwaczy, a czuciowo powierzchnię nosa, jamy ustnej i twarzy; VI nerw odwodzący - odpowiada za ruchy gałki ocznej; VII nerw twarzowy - unerwia mięśnie mimiczne twarzy; VIII - nerw przedsionkowo-ślimakowy (statyczno-słuchowy) - przesyła bodźce słuchowe oraz bodźce wypływające z narządu równowagi; IX nerw

macje do danej okolicy mózgu to drogi aferentne, te zaś, które informacje z mózgu wyprowadzają, to drogi eferentne (Pąchalska 2007: 122).

Do nerwów czaszkowych uczestniczących w inerwacji narządów mowy, najistotniejszych z punktu widzenia umiejętności językowych człowieka, zalicza się: (1) nerw V (trójdzielny), którego włókna ruchowe dochodzą do płuc, żwacza skroniowego, mięśni skrzydłowych, napinacza podniebienia miękkiego, mięśnia żuchwowo-gnykowego. Z kolei włókna czuciowe tego nerwu przekazują informacje do CUN z żuchwy, policzków, podniebienia i języka; (2) nerw VII (twarzowy), którego włókna zstępujące dochodzą do mięśni mimicznych twarzy, szyi i do mięśnia rylcowo-gnykowego. Włókna wstępujące tego nerwu są najprawdopodobniej odpowiedzialne za czucie mięśni twarzy; (3) nerw II (językowo-gardłowy), będący głównym nerwem czuciowym wychodzącym z gardła, języka i podniebienia miękkiego; (4) nerw X (błędny), którego włókna ruchowe dochodzą do dźwigacza, podnie­ bienia, zwieraczy gardła, mięśni wewnętrznych krtani, tchawicy i oskrzeli. Włókna czuciowe tego nerwu dochodzą do CUN od krtani i oskrzeli; (5) nerw XII (podjęzykowy), będący tylko nerwem ruchowym, unerwiającym cały język (Tarkowski [red.] 1999: 14).

Uszkodzenie któregokolwiek z tych nerwów (także jąder tych nerwów znajdujących się w rdzeniu przedłużonym, moście i śródmózgowiu) daje na płaszczyźnie językowej

dyzartrię

lub

anartrię. Dyzańria

(łac.

dysańh-

ria,

ang.

dysarthria)

w funkcjonalnym ujęciu Ireny Styczek to zaburzenie mowy wynikające z uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne (1979; 302).

Anańria

(łac.

anarthria,

ang.

anarthria

) z kolei jest brakiem rozwoju mowy lub utratą już nabytych umiejętności wytwarzania dźwięków mowy, spowodowaną wymienionymi przyczynami (1979: 302). Za I. Styczek podobnie definiuje oba wymienione zaburzenia Grażyna Ja­ strzębowska (1995: 136-137).

Anartria

to innymi słowy nasilenie objawów

dyzartrii,

uniemożliwiające jakąkolwiek ekspresję słowną. Różnica zatem między

anartrią

a

dyzartrią

jest - jak zauważył Zbigniew Tarkowski - ilo­ ściowa, a nie jakościowa (1999: 13). Podobnie uważa Waldemar Tłokiński (2005: 913), choć wydaje się, że w postępowaniu logopedycznym i doborze odpowiednich strategii terapeutycznych jest istotne, czy pacjent realizuje - nawet bardzo zniekształcone - ciągi foniczne, czy też nie mówi nic.

językowo-gardłowy - ruchowo unerwia mięsień zwieracz górny gardła, mięsień rylco- wo-gardłowy i podniebienno-gardłowy, czuciowo zaś struktury ucha środkowego, łuki podniebienne, migdałki, nasadę języka, część nosową i ustną gardła; X nerw błędny - unerwiający ruchowo nieunerwiane nerwem IX mięśnie gardła i podniebienia oraz krtań, czuciowo unerwia całą krtań oraz część ucha zewnętrznego; ponadto unerwia wszystkie narządy wewnętrzne klatki piersiowej i jamy brzusznej; XI nerw dodatkowy - unerwia niektóre mięśnie szyi i karku; XII nerw podjęzykowy - umożliwia ruchy mięśni języka (Kozołub 2003: 88-89).

Mimo że o patomechanizmie

dyzartrii

/

anartrii

mówi się najczęściej w sytuacji dysfunkcji odpowiednich struktur ośrodkowego układu ner­ wowego (Jastrzębowska 2003: 120-121), w razie uszkodzenia pięciu wy­ mienionych za Tarkowskim nerwów należących do obwodowego układu

nerwowego wyodrębnić można

dyzańrię

/

anańrię opuszkową

(Jastrzębow­

ska 1995: 138-139; Sovâk 1978: 101; Styczek 1979: 302-303). Założenie takie pokrywa się z najnowszymi ujęciami interpretującymi to zaburze­ nie, a sprowadzającymi się do stanowiska, iż „[...] dyzartria jest związana z uszkodzeniem w dowolnym punkcie w układzie nerwowym - od mózgu, poprzez móżdżek i pień mózgu, do nerwów obwodowych - połączeń ner- wowo-mięśniowych i samych mięśni” (Tłokiński 2005: 911). Tym samym podział na uszkodzenia wywołujące

dyzańrię

/

anańrię

w obrębie central­ nego i obwodowego układu nerwowego z perspektywy tego zaburzenia staje się terminologicznie sprawą drugorzędną.

Dyzartria

/

anańria opuszkowa

u dzieci, której przyczyną bezpośrednią na poziomie obwodowego układu nerwowego są uszkodzenia nerwów: II, V, VII, X і XII, powstaje najczęściej na skutek mózgowego porażenia dzie­ cięcego32 i porażenia opuszkowego33 (Jastrzębowska 2003: 132). Przyczyną

dyzańrii / anańrii

u dorosłych może być miażdżyca mózgu, nowotwory, stwardnienie rozsiane, neurborelioza, kiła (Gustaw, Mirecka 2001; Jastrzę­ bowska 1995: 139; Styczek 1979: 309).

Jeśli chodzi o umiejętności językowe rozpatrywane z perspektywy uszkodzeń obwodowego układu nerwowego, rzutują one tylko na płasz­ czyznę realizacyjną języka

[parole

w ujęciu F. de Saussure’a), nie mając

związku z funkcjonowaniem systemu językowego pacjenta (

langue

de Saus­

sure’a34).

Dyzańria / anańria

(w tym typ opuszkowy) to najczęściej zabu­ rzenie realizacji ciągów fonicznych, pojawiające się w stadium, gdy wypo­ wiedź jest już ukształtowana formalnie przez kompetencję językową danej osoby (Grabias 2001: 40)35.

32 Mózgowe porażenie dziecięce (tac. paralysis cerebralis infantilis-, ang. infantile cerebral palsy) ogólnie można zdefiniować jako zespół przewlekłych i niepostępujących zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego, przede wszystkim ośrodkowego neuronu ruchowego (Michałowicz [red.] 1993: 13; Zabłocki 1998: 9).

33 Porażenie opuszkowe powstaje w wyniku uszkodzenia obwodowej części układu ner­ wowego spowodowanego różnymi schorzeniami w obrębie rdzenia przedłużonego lub nerwów z niego wychodzących, unerwiających aparat artykulacyjny, czyli zapaleniami, zwyrodnieniami, nowotworami, urazami (Jastrzębowska 2003:134).

34 Zob. Heinz 1978: 240.

35 Stanisław Grabias, definiując i klasyfikując anartrię / dyzartrię, twierdzi, że są to zabu­ rzenia „związane z uszkodzeniem ośrodków i dróg unerwiających narząd mowy; ujaw­ niają się albo w postaci braku możliwości realizacyjnych, albo w niewłaściwej realizacji fonemów i zaburzonej realizacji niemal wszystkich prozodycznych komponentów cią­ gu fonicznego" (2001: 11-43). Pytania budzi jednak zakwalifikowanie anartrii / dyzartrii

Na tym etapie - jak podaje Tłokiński - wypowiadanie się sprowadza się ostatecz­

W dokumencie Kompetencja składniowa w normie i w zaburzeniach : ujęcie integrujące (Stron 91-95)