Mózgowe podłoże kompetencji lingwistycznej - obszary językowe

Wśród poglądów dotyczących mózgowych mechanizmów mowy przewa­ żają obecnie stanowiska kompromisowe, oparte na koncepcji umiarkowa­ nego lokalizacjonizmu. Nie podważa się zatem związku poszczególnych składowych kompetencji lingwistycznej z różnymi częściami mózgu, ale akcentuje się jednocześnie znaczny stopień plastyczności tych ośrodków (Kozolub 2003: 120). Nadal funkcjonuje, popularny od czasów Wernickego i Broki, termin „obszar mowy”, choć lepiej byłoby używać sformułowania „obszar językowy” (zob. Kaczmarek 1995: 48). Współcześnie przypisuje się udział w tworzeniu kompetencji lingwistycznej człowieka ośrodkom znaj­ dującym się w: a) lewej półkuli mózgu, b) prawej półkuli mózgu, c) struktu­ rach podkorowych53. W wymienionych strukturach znajdują się też istotne

52 Ujęcie to dotyczy 96 procent osób praworęcznych przetwarzających materiał językowy lewą półkulą mózgu.

53 Rolę struktur podkorowych w posługiwaniu się przez człowieka językiem opisano w pod­ rozdziale 3.2 tego rozdziału.

dwa anatomiczno-funkcjonalne układy wpływające na mowne czynności ruchowe: piramidowy i pozapiramidowy (Kaczmarek 1995: 48-61; Kozołub 2003: 121; Wolska 2000).

3.3.1. Lewa półkula a kompetencja lingwistyczna

Wyodrębnia się następujące struktury lewej półkuli mózgu biorące udział w funkcjach językowych:

1. Tylną część zakrętu czołowego środkowego i dolnego (okolice odpowia­ dające ośrodkowi Broki - ośrodek ruchowy mowy, pole 44 według Brod- manna). Okolica ta jest konieczna do łączenia głosek w wyrazy i wy­ razów w zdania oraz do realizacji płynnych wypowiedzi. Ośrodek ru­ chowy otrzymuje informacje słuchowe z ośrodka czuciowego i przeka­ zuje dalej do pierwotnej kory ruchowej.

2. Obszary kory leżące ku przodowi od ośrodka Broki w płacie czołowym i uczestniczące w organizacji bardziej złożonych form językowych, któ­ rych funkcje są związane z treścią wypowiedzi oraz z mową wewnętrzną - pola 45 i 47 według Brodmanna.

3. Okolicę przedczołową, która odgrywa dużą rolę w zakresie odbieranych lub nadawanych treści znaczeniowych. Kieruje ona także wpływem mowy wewnętrznej i zewnętrznej na zachowanie człowieka.

4. Dodatkową okolicę ruchową, znajdującą się na przyśrodkowej po­ wierzchni lewego płata czołowego przed korową reprezentacją prawej kończyny dolnej, odgrywającą istotną rolę w zapewnieniu dynamiczne­ go aspektu czynności nadawania mowy - pole 6 według Brodmanna. 5. Przedni zakręt skroniowy, asocjacyjną korę słuchową (ośrodek Wernic-

kego, fragment pola 22 według Brodmanna). Odpowiada za słuch fone- mowy, identyfikuje elementy ciągu wypowiedzeniowego: głoski, wyra­ zy, zdania. Struktura ta przyjmuje impulsy z pola słuchowego i z zakrętu kątowego oraz przekazuje je do ośrodka ruchowego przez pęczek łuko­ waty i do kory przedruchowej.

6. Ośrodek słuchowo-mnestyczny, okolice płata skroniowego otaczające ośrodek Wernickego (pole 22 według Brodmanna) - przekazuje ślady pa­ mięciowe niezbędne do rozpoznawania mowy i tworzenia wypowiedzi. 7. Wieczko czołowo-ciemieniowe leżące w bocznej, dolnej części zakrętu

środkowego tylnego (pola 35 i 43 według Brodmanna) - odgrywa ważną funkcję w formowaniu głosek, gdyż zależy od niego czucie ułożenia na­ rządów mowy, tak zwana gnozja kinestetyczno-oralna.

8. Okolicę styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego, decydującą o zdol­ ności do posługiwania się złożonymi systemami logiczno-gramatyczny- mi. Spełnia także istotną rolę w kształtowaniu się pojęć.

Jeżeli chodzi o tworzenie i odczytywanie subkodu pisanego języka, stwierdza się istnienie dwóch struktur w obrębie kory mózgowej mających wpływ na te funkcje:

1. Ośrodka czuciowego mowy pisanej, czyli ośrodka gnozji wzrokowej symboli słownych. Znajduje się on w sąsiedztwie ośrodka Wernickego, w obrębie zakrętu nadbrzeżnego i zakrętu kątowego płata ciemieniowego (pola 40 i 39). Ośrodek ten scala i interpretuje wzrokowe impulsy mowy pisanej, które docierają tu z kory wzrokowej obu półkul. Dodatkowo kojarzone są tutaj symbole wzrokowe ze słuchowymi.

2. Ośrodka ruchowego pisania Exnera, znajdującego się w tylnej części zakrętu czołowego środkowego (pole 6) i sąsiadującego z korową rucho­ wą reprezentacją ręki. W strukturze tej kojarzone są symbole słowne z pamięciowymi wzorcami czynności pisania (Kaczmarek 1995: 48-61; Kozołub 2003: 121-123; Michalik 2010a: 119-120; Obrębowski 2002: 55-57; Wolska 2000: 101-102).

Spojrzenie na specjalizację półkulową mózgu z punktu widzenia onto- genetycznego skłania do postawienia pytania o początek dominacji lewej półkuli dla funkcji mowy w tym zakresie. Badania eksperymentalne, wy­ korzystujące testy słuchania rozdzielnousznego (dychotycznego), wykazały u dzieci dwuipółletnich przewagę prawego ucha nad lewym w odbiorze mowy i bodźców werbalnych. Z kolei badania wykorzystujące pomiar ryt­ mu serca u niemowląt unaoczniły przewagę prawego ucha w różnicowa­ niu werbalnym już u dzieci trzy- i czteromiesięcznych. Tym samym late- ralizacja mowy pojawia się szybko, bo około 4. miesiąca życia dziecka. Inne badania wykazały, że nie istnieje ona od urodzenia, lecz kształtuje się w procesie rozwojowym (Kuhl 2007: 56-57)54.

Warte podkreślenia jest również to, iż nie należy - jak czyniono do nie­ dawna - ściśle wiązać przednich obszarów lewej półkuli mózgu ze zjawi­ skami syntaktycznymi, tylnych - z kontrolą zjawisk semantycznych (Gra­ bowska 2005: 461). W tych aspektach mózg pracuje jako układ wzajemnie się uzupełniających ośrodków.

3.3.2. Obszary przetwarzania składni

Mimo założeń poczynionych w ostatnim akapicie podrozdziału po­ przedniego, wykorzystując aktualny stan wiedzy neurolingwistycznej55, stwierdzić należy, iż pola 44, 45 i 47 według Brodmanna biorą aktywny

54 Badania obejmujące dwumiesięczne niemowlęta pokazały, że w tym wieku różnicowanie kontrastów werbalnych zachodzi przy pomocy obu półkul (Kuhl 2007: 56-57).

55 Badania umiejętności składniowych odnoszone do poszczególnych fragmentów lewe­ go obszaru czołowego kory mózgowej przeprowadzali przede wszystkim: D. Caplan, N. Alpert, G. Waters (1998); R. Vandenberghe, A.C. Nobre, C.J. Price (2002); E.B. Zurif

udział w przetwarzaniu składni. Przyporządkowanie jednak pełnej odpo­ wiedzialności za składnię każdej z tych struktur z osobna jest ryzykowne. Dane empiryczne uzyskane jeszcze pod koniec XX wieku wykazały, iż - oprócz obszaru czołowego lewej (najczęściej dominującej) półkuli mózgu - aktywne podczas przekształceń syntaktycznych są także fragmenty płata skroniowego i ciemieniowego. Dzięki badaniom obrazowym mózgu (zob. przypis 13) potwierdzono aktywność zachodzącą podczas wykonywania zadań składniowych w następujących, oprócz wymiennych pól, struktu­ rach kory mózgowej dominującej półkuli:

1. Lewym zakręcie czołowym dolnym oraz przedniej części zakrętu skro­ niowego górnego, dokładniej - czołowej i skroniowej części lewego wieczka56.

2. Okolicy Wernickego57.

3. Przedniej części płata skroniowego, przede wszystkim w zakręcie skro­ niowym górnym i wyspie58 59.

4. Lewym obszarze ciemieniowym, ściślej - ciemieniowym dolnym50. Przytoczone w podrozdziałach 3.3.1 i 3.3.2 informacje, wynikające bez­ pośrednio z danych klinicznych, świadczą o złożoności problemu lokaliza­ cji kompetencji składniowej w mózgu człowieka. Wskazują także na wielce prawdopodobną możliwość zachodzenia procesów syntaktycznych w róż­ nych obszarach kory mózgowej (Mazurkiewicz-Sokołowska 2006: 329-335; Michalik 2010a: 119-120)60.

Pomocna w uporządkowaniu przypuszczeń na temat lokalizacji skład­ ni w półkuli dominującej człowieka może być tak zwana hipoteza Hicko- ka. Zgodnie z nią przyjmuje się, że obszar czołowy mózgu bierze udział w rozumieniu zdań tylko wówczas, kiedy czynność ta wymaga wzmożone­ go wysiłku, na przykład podczas przekształcania złożonych struktur zda­ niowych (pewną rolę pomocniczą odgrywa tu także obszar ciemieniowy). Natomiast przetwarzanie składni w ogóle łączyć należy z funkcjonowaniem struktur płata skroniowego. Gregory Hickok doszedł do takich wniosków,

56 Tego typu aktywność zaobserwowano w trakcie badania f-MRI podczas przetwarzania przez pacjentów mowy syntaktycznie poprawnie skonstruowanej, lecz znaczeniowo pu­ stej, bo zawierającej tak zwane pseudowyrazy (Mazurkiewicz-Sokołowska 2006: 330). 57 Wykorzystano w tym celu badanie SPECT - komputerową tomografię emisyjną pojedyn­

czego fotonu, pozwalającą między innymi na uzyskanie informacji o topograficznym roz­ kładzie neuroprzekaźników i receptorów w mózgu ludzkim (Mazurkiewicz-Sokołowska 2006: 62, 330).

58 Takie obserwacje były możliwe dzięki badaniom PET - tomografią pozytronową emisyjną (Mazurkiewicz-Sokołowska 2006: 330).

59 Aktywność tej okolicy odnotowano podczas badania TK - tomografią komputerową (Mazurkiewicz-Sokołowska 2006: 330).

60 Najnowsze badania wykazały także udział w procesach składniowych struktur kory starej (łac. archicortex), w szczególności hipokampu (Szeląg 2005a: 133).

z jednej strony obserwując pacjentów z uszkodzonym mózgiem, z drugiej - analizując aktywność tego obszaru dzięki komputerowemu obrazowaniu mózgu podczas wykonywania zadań syntaktycznych przez osoby zdrowe. Do podobnych konkluzji doszedł M. Spitzer. Według niego im bardziej zło­ żone zdania, tym bardziej czołowo są przetwarzane (Hickok, Zurif, Can- seco-Gonzales 1993; Hickok 200061; Mazurkiewicz-Sokołowska 2006: 331- 332; Spitzer 2007: 246).

3.3.3. Językowa specjalizacja prawej półkuli

Dowody kliniczne zebrane wśród pacjentów po urazach mózgu oraz wy­ niki badań przeprowadzanych u osób po zabiegu komisurotomii62 unaocz­ niają, jak ważną rolę pełni prawa półkula w komunikacji językowej. Tym samym popularna do niedawna teoria mówiąca, iż lewa półkula analizuje bodźce językowe, prawa - niejęzykowe, zdezaktualizowała się. Najnowsze badania wykazały, że prawa półkula rozpoznaje rzeczowniki w mianowni­ ku, identyfikuje samogłoski oraz zarządza prozodią mowy. Rozumie tak­ że znaczenie konkretnych desygnatów. Ponadto półkula ta może rozumieć stosunkowo proste zdania; pomaga też odróżniać zdania gramatyczne od niegramatycznych, a rzeczownik od czasownika. Zasób słownika półku­ li prawej jest stosunkowo duży i odpowiada wiekowi 10 lat, rozumienie zaś języka jest adekwatne do umiejętności dziecka w wieku 3-6 lat. Reasu­ mując: lewa półkula nie steruje - jak uważano do niedawna - wszystkimi procesami językowymi, a jedynie względnie dominuje w tych zakresach; w analizie niektórych, wymienionych wyżej aspektów języka to prawa półkula odgrywa rolę kluczową. Tym samym uszkodzenia prawej półkuli u osób praworęcznych mogą także doprowadzać do zaburzeń komunika­ cji językowej (za: Cieszyńska, Korendo 2007: 266-272; Grabowska 2005: 453-461; Kaczmarek 1995: 51-53; Mecner 2005: 61; Szeląg 2005a: 505; Walsh 1998: 390-393).

3.3.4. Układ piramidowy a funkcja mowy

Układ piramidowy w rozwoju ontogenetycznym wykształca się stosun­ kowo późno - w przeciągu pierwszych kilku lat życia dziecka. Jest on od­