Na tym etapie - jak podaje Tłokiński - wypowiadanie się sprowadza się ostatecz nie do ruchu, a raczej do serii ruchów narządu mowy, gdzie tworzy się strumień
61 Hickok G., The left frontal convolution plays no special role in syntactic comprehension,
komentarz [w:] Grodzinsky 2000.
62 Komisurotomia - zabieg polegający na przecięciu spoidła wielkiego mózgu (corpus callo sum), czyli głównej wiązki włókien nerwowych łączących obie półkule mózgowe, wraz z dwoma mniejszymi spoidłami (przednim i hipokampu). Jest stosowana u osób cierpią cych na niepoddającą się leczeniu farmakologicznemu epilepsję po to, aby utrudnić prze noszenie się patologicznych wyładowań elektrycznych z jednej półkuli mózgu do drugiej (Grabowska 2005: 445-446; Szeląg 2005a: 493-495).
powiedzialny za ruchy świadome (dowolne) człowieka. W skład układu wchodzą:
1. Droga korow o-jądrow a - biegnie od kory mózgowej do ruchowych jąder nerwów czaszkowych. Przebiegają nią prawie wszystkie impulsy biorące udział w ruchach dowolnych związanych z mową. Ciała ko mórek nerwowych pierwszego neuronu tej drogi znajdują się w dolnej jednej trzeciej zakrętu przyśrodkowego płata czołowego mózgu. Aksony tych komórek dochodzą do śródmózgowia, a stamtąd do mostu i rdzenia przedłużonego. W pniu mózgu dochodzą do jąder ruchowych nerwów czaszkowych; stamtąd aksony ciał komórek nerwowych docierają do od powiednich grup mięśni, w tym biorących udział w ekspresji mowy. 2. Droga korow o-rdzeniow a - przebiega od kory mózgowej do rdzenia
kręgowego i decyduje o ruchach dowolnych tułowia i kończyn, a więc niezwiązanych z komunikacją językową.
Droga korowo-jądrowa oraz korowo-rdzeniowa tworzą tak zwany ośrod kowy neuron ruchowy, którego przerwanie powoduje porażenie spastyczne (za: Kozołub 2003: 109-112).
Skutki uszkodzenia układu piramidowego rozpatrywane z punktu wi dzenia komunikacji językowej odsyłają do zaburzeń dyzartrycznych. Mamy wówczas do czynienia z
dyzartrią
/anartrią piramidową
(rzekomoopusz-
kową, nadjądrową).
Charakteryzuje się ona spastycznością mięśni narządu mowy, zaburzeniami połykania, mową bełkotliwą, niepłynną oraz trudno ściami artykulacyjnymi podczas wymowy spółgłosek wargowych i zębo wych (Jastrzębowska 1995: 137-138; Tarkowski [red.] 1999: 15; Tłokiński2005: 918).
3.3.5. Pozapiramidowe determinanty funkcji mowy
Współcześnie termin „układ pozapiramidowy” jest odnoszony do grupy ściśle z sobą połączonych dużych skupisk istoty szarej leżących w górnych piętrach mózgowia, w składzie której znajdują się: prążkowie (skorupa i jądro ogoniaste), gałka blada, jądro niskowzgórzowe (część międzymózgo- wia), niektóre jądra wzgórza, a także jądro czerwienne i istota czarna (część śródmózgowia). Korowe ośrodki tego układu znajdują się głównie w płacie czołowym mózgu, w tak zwanej korze przedruchowej (pole 6 według Brod- manna). Głównym zadaniem układu pozapiramidowego jest regulacja na pięcia mięśni i postawy ciała. Ponadto pobudza i hamuje wszystkie dowolne czynności ruchowe. Struktury pozapiramidowe modelują ruchy dowolne, które są inicjowane przez układ piramidowy (Kozołub 2003: 112-114).
Uszkodzenie struktur układu pozapiramidowego, rozpatrywane na płasz czyźnie komunikacyjnej, daje
dyzartrię / anartriępozapiramidową [podkoro
-(1) hipertoniczny63, z wymową wolną, niewyraźną, jakby usztywnioną; pacjent często nie kończy zdania, przejawia skłonności do mamrotania64; (2) hiperkinetyczny65, w którym ruchy narządu artykulacyjnego są nie- zorganizowane, mało precyzyjne, a artykulacja niedokładna. Mówienie jest szybkie, ulega zaburzeniu wysokość głosu, melodia wypowiedzi i jej rytm. Występują ponadto nieregularne ruchy oddechowe66. W obu typach trudno ści językowe ograniczają się do płaszczyzny artykulacyjnej i prozodycznej kompetencji gramatyczno-leksykalnej (Jastrzębowska 1995:136-138; Sovâk 1978: 101; Styczek 1979: 302-307; Tłokiński 2005: 918).
3.3.6. Zaburzenia komunikacji językowej na skutek uszkodzeń mózgu
Uszkodzenie struktur mózgowych determinujących funkcjonowanie kompetencji lingwistycznej człowieka powoduje wystąpienie afazji. Ściślej należy mówić w przypadku tego zaburzenia komunikacji językowej o or ganicznym uszkodzeniu odpowiednich struktur mózgowych decydujących o częściowym lub całkowitym zniesieniu mechanizmów programujących czynności językowe u człowieka, który wcześniej wspomniane czynności opanował. „Czynności programujące” są utrwalone w odpowiednich, omó wionych głównie w podrozdziale 3.3.1, strukturach ośrodkowego układu nerwowego (Maruszewski 1966: 98). Warunki
sine qua non
pozwalające wyodrębnić to zaburzenie komunikacji językowej spośród innych są nastę pujące: (a) powstaje w wyniku uszkodzenia mózgowych obszarów regulu jących czynności mowy; (b) „obszary mowy” w zdecydowanej większości przypadków są zlokalizowane w lewej półkuli, wokół bruzdy bocznej i cen tralnej; (c) zaburzenia mowy są objawem dezintegracji systemu językowego, zwykle o wybiórczym charakterze, i odnoszą się do języka ojczystego; (d) objawy zaburzeń językowych w afazji mają charakter pierwotny, czyli nie wynikają z obecności innych deficytów - sensorycznych, pamięciowych, uwagi, emocji, myślenia itp. (Herzyk 2005: 131).Po ponadstuletnich badaniach nad afazją nie ustalono dotąd jednolitej systematyzacji tego zaburzenia. Istnienie bardzo dużej liczby taksonomii związane jest z obecnością różnych kierunków badań, a co za tym idzie - z możliwością przyjęcia różnych metodologii. Tradycyjna afazjologia wy odrębnia pięć podstawowych kierunków badań nad tym zaburzeniem ko munikacji językowej: anatom iczny (ośrodek mowy wykrywa się poprzez
63 Hipertonia - zwiększone napięcie mięśniowe. 64 Są to objawy typowe dla choroby Parkinsona.
65 Hiperkinezja - nadmierna ruchliwość poszczególnych mięśni.
66 Nieprawidłowości tego typu są charakterystyczne dla atatozy - zaburzenia napięcia mięś niowego, polegające na występowaniu nieregularnych zmian napięcia mięśniowego i objawiające się powolnymi, wężowymi ruchami palców, czasem szyi, kończyn i tułowia (Styczek 1979: 305-306).
badania drogą anatomiczną); psychom orfologiczny (szczegółowo ana tomicznie lokujący każdą najmniejszą odmianę afazji); psych ologiczn y (odrzuca szczegółową lokalizację funkcji językowych); m odel diagramów (ustala hipotetyczną klasyfikację na podstawie hipotetycznych ośrodków mowy); fizjologiczn y (oparty na fizjologicznej interpretacji czynności nerwowych oraz badaniu poszczególnych analizatorów - wzrokowego, słu chowego itd.) (Zarębina 1969: 190). Wśród wielu ujęć i propozycji da się jednak wyodrębnić dwa nurty, według których można wyznaczyć sposoby klasyfikacji afazji. Jest to nurt kliniczno-neuropsychologiczny oraz neuro- lingwistyczny. Pierwszy opiera się na empirycznych opisach zaburzeń ję zykowych u osób z afazją, drugi - na analizach językoznawczych zaburzeń, rozumianych jako dezintegracja systemu językowego (Herzyk 2000: 86).
Jedną z pierwszych prób sklasyfikowania afazji była taksonomia Wernic- kego z 1874 roku, która została następnie zmodyfikowana przez Lichthei- ma w roku 188567. Wyróżnili oni i opracowali siedem typów afazji: dwie afazje korowe, dwie transkorowe i podkorowe oraz afazję przewodzenia. W swoich badaniach autorzy zakładali istnienie trzech ośrodków regulu jących proces mówienia, to jest ruchowy ośrodek mowy Broki, słuchowy ośrodek mowy Wernickego oraz pozostałe ośrodki kory aktywizujące dwa wcześniejsze. Podstawą do stworzenia klasyfikacji było również przyjęcie założenia o współdziałaniu ośrodków i ich połączeń oraz o zależności po między lokalizacją uszkodzenia a wystąpieniem danego typu afazji.
Kolejni autorzy zajmujący się klasyfikowaniem afazji to Pierre Marie, T. Weissenburg i Kurt Goldstein. Nawiązywali oni w swoich pracach do poprzedników w poszukiwaniu związku między lokalizacją uszkodzenia a klinicznym obrazem zaburzeń językowych. Powstałe klasyfikacje charak teryzują się dużym stopniem ogólności i niejasności, co jest spowodowa ne między innymi stosowaniem przez tych autorów odmiennych nazw dla tych samych typów afazji68.
Wśród badaczy o orientacji neurolingwistycznej wyróżnić można R. Ja- kobsona, A.R. Łurię, B. Kaczmarka oraz M. Pąchalską. Według tej koncepcji procesy językowe są procesami nerwowymi, które wynikają z funkcjonal nej organizacji mózgu. Zdolność do nabywania kompetencji językowych przez człowieka zależy więc od prawidłowego rozwoju układu nerwowego, którego zakłócenie, spowodowane uszkodzeniem mózgu, wywołuje afazję w dziedzinie percepcji, czyli odbioru mowy, lub ekspresji, czyli jej nada wania. Badanie językowych zaburzeń w dziedzinie afazji polega na analizie podsystemów języka oraz opisie komunikacyjnych funkcji języka (Herzyk 2000: 87-90; Herzyk 2002: 281-288; Przybysz-Piwkowa 1994).
67 Zob. Herzyk 2002: 281-282.
W opracowaniu, którego głównym przedmiotem zainteresowań nie są ogniskowe uszkodzenia mózgu, nie sposób scharakteryzować szczegółowo nawet najważniejszych taksonomii afazji. Sposoby klasyfikowania tego zło żonego - także terminologicznie - zaburzenia komunikacji językowej poda ję, za M. Pąchalską, w tabeli 1.