rozwoju umysłowego Klasyfikacja Światowej Organizacji Zdrowia Testy psychologiczne Klasyfikacje medyczne Terman-Merrill II Wechsler II Grace Arthur II DSM - IV ICD-10 Rozwój prawidłowy 84-100 84-100 85-100 84-100 - -Pogranicze upośledzenia 68-83 68-83 70-84 67-83 - -Lekkie upośledzenie 52-67 52-67 55-69 50-66 50(55)—70 50-69 Umiarkowane upośledzenie 36-51 36-51 40-54 33-49 20(25)—35(40) 35-49 Znaczne upośledzenie 20-35 20-35 - 16-32 20(25)—35(40) 20-34 Głębokie upośledzenie 0-19 <20 <16 <20(25) <20
Źródło: opracowanie własne na podstawie cytowanej literatury przedmiotu
Już pobieżna interpretacja informacji zawartych w tabeli 3, poprzedzona analizą danych liczbowych, wskazuje, iż przyporządkowanie danej osoby do którejś z grup rozwojowych (kolumna pierwsza) ma często charakter ar bitralny, nieodzwierciedlający w pełni jej realnych możliwości i deficytów. Może się zdarzyć, iż to samo dziecko, badane różnymi testami, określane będzie innym stopniem upośledzenia. Zarzut ten dotyczy oczywiście także klasyfikacji, których podstawą jest nazewnictwo proponowane przez Ame rykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (DSM - IV) oraz Międzynarodową Klasyfikację Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD - (10) - kolumna szó sta i siódma tabeli). Problemu tego nie pomoże rozwiązać badanie przyczyn oligofrenii; pomocna może być wyłącznie ocena realnych umiejętności badanych w zakresie ich funkcji poznawczych, umiejętności językowych,
80 Podstawą badania ilorazu inteligencji jest skala o tak zwanej średnicy 100 i odchyleniu standardowym 16. Norma jest odchyleniem w kierunku dodatnim lub ujemnym od 100 o jeden standard, a zatem za normalny rozwój intelektualny może być uważany rozwój przy ilorazie inteligencji od 84 do 100 i 100 do 116.
psychofizycznych umiejętności warunkujących nabywanie języka i zdolno ści poznawczych oraz funkcjonowania zmysłów.
Mimo interdyscyplinarnych prób zgłębiania istoty upośledzenia intelek tualnego (zob. definicja oligofrenii zaproponowana przez J. Doroszewską (1989: 16) nie doszło jeszcze do integracji różnych kierunków badań tego zjawiska biologicznego, kulturowego, pedagogicznego czy społecznego. Współcześnie można wyróżnić trzy paradygmaty teoretyczne profilujące to zagadnienie z kilku, nie zawsze uzupełniających się, perspektyw: (1) psy- chobiologiczn e ujęcie upośledzenia intelektualnego bada wpływ zaburzeń biologicznego funkcjonowania organizmu osoby niepełnospraw nej intelektualnie na realizację ogólnogatunkowego wzorca rozwojowego; (2) psychorozw ojow a interpretacja niepełnospraw ności in telek tualnej kładzie nacisk z jednej strony na trudności w gromadzeniu i wyko rzystywaniu doświadczeń społecznych na skutek biologicznych deficytów, z drugiej - na kompensacyjny wpływ takich doświadczeń na rozwój osoby upośledzonej; (3) psych ospołeczn e ujęcie oligofrenii postuluje, by w imię radykalnej integracji nie rozpoznawać upośledzenia, a tym bardziej nie stwierdzać stopnia upośledzenia, dążąc dzięki temu do negacji zjawiska „etykietowania” takich osób (Kowalik 2007: 142-155).
Opowiadając się za dwoma pierwszymi modelami, psychobiołogicznym i psychorozwojowym, w naukową wątpliwość podaję sens istnienia mode lu trzeciego. Własne doświadczenia logopedyczne, a nade wszystko wyni ki badań lingwistycznych, potwierdzają niekwestionowany fakt istnienia grupy osób upośledzonych. Osób, których funkcjonowanie w samym wy miarze językowym ma charakter autonomiczny, różniący się od sposobu nabywania języka i realizowania funkcji językowych przez osoby intelektu alnie niezaburzone.
W psychobiologiczne i psychorozwojowe ujęcie oligofrenii wpisać moż na zagadnienie językowego funkcjonowania osób upośledzonych. W ramach ujęcia pierwszego, oceniającego wpływ biologicznego funkcjonowania oso by z oligofrenią na realizację ogólnogatunkowego wzorca rozwojowego, mieści się zagadnienie endogennych determinant kompetencji językowej takich osób. W nurcie drugim, psychorozwojowym, podkreślającym wagę trudności w docieraniu do doświadczeń społecznych osób upośledzonych oraz zwracającym uwagę na kompensacyjny wpływ działań społecznych na rozwój osoby upośledzonej, mieści się zagadnienie terapii tego zaburzenia rozwojowego. Zagadnieniem wspólnym dla modelu psychobiologicznego i psychorozwojowego, niewymienianym wprost przez oligofrenopedagogów, powinna być problematyka językowa. Dzięki temu możliwym stanie się wy odrębnienie nowego, językow ego ujęcia upośledzenia umysłowego.
Na gruncie logopedii terminem ujmującym relację między upośledze niem umysłowym a językiem jest oligofazja (lac.
oligophasia),
czyli zabu rzenie mowy występujące u dzieci i osób dorosłych upośledzonych umysło wo (Jęczeń 2008a: 25; Jęczeń 2008b: 89)81. Zaproponowany nowy, językowy model upośledzenia intelektualnego zawiera problematykę ujmowaną tra dycyjnym terminem oligofazja. Jednak zakorzenione w dyskursie logope dycznym pojęcie nie odzwierciedla wszystkich najważniejszych wątków związanych z kompetencją językową osób upośledzonych. Jego zakres zna czeniowy wydaje się zbyt wąski.Punktem wyjścia do rewizji znaczenia terminu oligofazja proponu ję uczynić reinterpretację „trójkąta semantycznego” Ogdena i Richardsa. Bezpośrednie zależności między znakiem językowym (symbolem) a myślą (układem pojęć) oraz pomiędzy myślą (układem pojęć) a rzeczywistością (rzeczą) najważniejszym ogniwem tego układu uczyniły myśl, czyli struk turę pojęć. Ta struktura jest łącznikiem między językiem (znakiem) a rze czywistością (kulturą). Tym samym zarówno kultura (rzeczywistość), jak i język są pochodną intelektu (myśli).
Gdy jednak w duchu metafizycznej refleksji nad językiem przyjmiemy za Adolfem Szołtyskiem, iż „[...] ontologia języka jest równoważna ontolo- gii bytu oraz ontologii myśli” (1992: 15), rozkład zależności między wierz chołkami „trójkąta semantycznego”, czyli rzeczywistością, myślą i języ kiem, osiągnie stan równowagi, a każdy z wymienionych bytów uzyska ten sam status. Patrząc z kolei procesualnie na kluczową dla nas triadę: język - myślenie - rzeczywistość, po raz kolejny warto zacytować A. Szołtyska: „[...] nie ma bezpośredniego przejścia ze świata sensualnego [rzeczywisto ści; dop. mój - M.M.] do świata mentalnego [struktury pojęć; dop. mój - M.M.]; owszem, między myśleniem sensualnym a myśleniem mentalnym pośredniczy swoiste medium, osobliwy pomost spinający dwa wyróżnione światy. Tym zwornikiem jest myślenie lingwistyczne” (1992: 12). W dy namicznym, procesualnym ujęciu prymarnym bytem wspomnianej triady jest język, czyli element łączący rzeczywistość (kulturę) z układem pojęć (myślą) na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Dlatego modyfikacja trójkąta se mantycznego Ogdena i Richardsa w duchu metafizyki języka, ale również zaproponowanego językowego modelu upośledzenia umysłowego mogłaby wyglądać następująco:
81 Podręczny słownik logopedyczny oraz Logopedyczny słownik terminologii diagnostycznej
Józefa Surowańca definiują oligofazję jako „[...] upośledzenie lub całkowity brak, lub też opóźniony rozwój mowy związany z upośledzeniem umysłowym [...] zaburzenie rozwoju mowy wewnątrzpochodne - endogenne” (Surowaniec 1993: 250; Surowaniec 1999: 330).
j ę z y k
myśl rzeczywistość
Rys. 15. Zmodyfikowany trójkąt semantyczny Ogdena i Richardsa
Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu
Między byty wyznaczające granice obu „trójkątów semantycznych” moż na wpisać osobę z oligofazją, czyli osobę z: (1) uboższą i wolniej przetwa rzającą informacje strukturą pojęć, (2) niepełną i zaburzoną zdolnością do eksploracji rzeczywistości, (3) zakłóconą mową.
Gdy na układ wyróżnionych przez Ogdena i Richardsa elementów i za leżności nałożymy trzy przyjęte modele analizujące „ontologię” osób upo śledzonych: psychobiologiczny, psychorozwojowy i językowy, pierwszy z nich łączyć należy z zagadnieniem biologicznie determinowanego roz woju umiejętności m yślow ych, drugi - z interakcyjnymi i poznawczymi sprawnościami pozwalającymi rozumieć rzeczyw istość, trzeci - z przy swajanym układem znaków językow ych. Znaków językowych służących nie tylko wyrażaniu znaczeń, ale również, a może przede wszystkim, prze twarzaniu myśli i ujmowaniu rzeczywistości.
Jeżeli za najważniejszy, bo implikujący istnienie i kształt pozostałych, „wierzchołek trójkąta” uznamy język, wówczas wymienić należy nastę pującą konsekwencję dla szeroko rozumianego procesu kształcenia dzieci z niepełnosprawnością intelektualną: rozwijanie u nich umiejętności języ kowych automatycznie przyczynia się z jednej strony do wzrostu spraw ności intelektualnych, z drugiej pozwala na pełniejszą eksplorację rzeczy wistości.
Wyróżnienie trzech bytów tworzących „trójkąt semantyczny” oraz jego modyfikacja w duchu metafizyki języka i trzech modeli analizujących on tyczny status osób upośledzonych pozwalają zrekonstruować nową, języko- wo-kulturową definicję oligofazji: