Posługiwanie się przez człowieka językiem jako systemem znaków służą cym między innymi myśleniu, komunikacji, poznawaniu rzeczywistości jest wypadkową kompetencji lingwistycznej1 oraz sprawności biologicz nych (Grabias 1996; Grabias 2001). Oba złożone czynniki, należąc do dwóch różnych porządków ontologicznych: kultury (kompetencja, czyli wiedza) oraz natury (sprawności biologiczne), wzajemnie się kumulują (Grabias 2001: 38), umożliwiając człowiekowi wykorzystywanie szerokiego spek trum możliwości, jakie daje język. Proces kumulacji czynników biologicz nych i społecznych nie jest możliwy bez udziału układu nerwowego danej jednostki ludzkiej. Analiza tego procesu pozwoli zrozumieć istotę jednego z najważniejszych osiągnięć gatunku ludzkiego: umiejętności tworzenia w układzie nerwowym struktur językowych i wykorzystywania ich przez ten sam układ w zaspokajaniu wyższych potrzeb człowieka.
1. Związek mózg - język w perspektywie historycznej
Charakterystyki systemu składniowego języka z perspektywy sprawności biologicznych nie można przeprowadzić bez odwoływania się do analizy poszczególnych funkcji układu nerwowego (ośrodkowego lub obwodowe go), związanych immanentnie z umiejętnościami lingwistycznymi czło wieka. Należy jednak przy tym pamiętać, powołując się na Aleksandra Romanowicza Łurię, iż „[...] takie procesy psychiczne, jak: spostrzeganie, zapamiętywanie, apraksja, mowa i myślenie, pismo, czytanie i rachowa nie [...] nie mogą być traktowane jako bezpośrednie »funkcje« określonych grup komórek, »lokalizowane« w wyznaczonych częściach mózgu” (1976: 76-77). Cytowana opinia A.R. Łurii bezpośrednio godzi w obowiązujący przynajmniej do połowy XX wieku tak zwany lokalizacyjny model funkcji psychicznych. Aby zrozumieć współczesne poglądy wyjaśniające relację: układ nerwowy - funkcje psychiczne (w tym mowa), należy przyjrzeć się
1 „Kompetencję lingwistyczną" należy rozumieć jako: „[...] wiedzę gramatyczną, spraw ność funkcjonalną i wiedzę kulturową” (Rittel 1994b: 27-34), na którą składają się kom petencje: językowa, komunikacyjna i kulturowa (Rittel 1994b: 91-179).
ewolucji w sposobie patrzenia na związek mózgu z wyższymi czynnościami psychicznymi.
1.1. Koncepcje lokalizacyjne
Założenia lokalizacyjnych modeli neuroanatomicznych sięgają przełomu wieków XVIII і XIX i łączą się z nazwiskami Franza Josepha Galla2 i Jo hanna Spurzheima, uchodzących za prekursorów neuroanatomii funk cjonalnej. Określili oni zasadę, w myśl której dany ośrodek kory mózgo wej odpowiada określonej funkcji psychicznej. Dała ona początek póź niejszym koncepcjom wąskolokalizacyjnym (Herzyk 2005: 21; Damasio 1999: 31)3. Ujęcie to, zwane inaczej psychomorfologicznym, zakłada, że „[...] każda, nawet najbardziej złożona funkcja psychiczna ma w mózgu odpowiadający jej i anatomicznie wyodrębniony narząd w postaci spe cjalnego nerwowego ośrodka tej funkcji” (Maruszewski 1966: 24). Zało żenie tego rodzaju musiało być potwierdzone badaniami empirycznymi - obserwacjami klinicznymi. W tego typu podejściu badawczym ważną rolę odegrał Pierre Paul Broca4, który zaprezentował w latach 1861 i 1863 przypadki zaburzeń mówienia spowodowane uszkodzeniem lewego pła ta czołowego mózgu (Kaczmarek 1995: 42; zob. także Łuria 1976b: 68)5.
2 F.J. Gall - twórca naukowej anatomii mózgu - zasłynął jako twórca medycznej doktryny zwanej frenologią, w myśl której funkcje psychiczne należy lokować bezpośrednio na po wierzchni mózgu, a na podstawie procesu „kranioskopii”, czyli oceny wypukłości czasz ki za pomocą dotyku, można wydawać sądy o naturze człowieka. Zastanawiające może być twierdzenie Galla, jakoby mózg był siedliskiem ducha (Damasio 1999: 31-34; Herzyk 2005: 20-21; Łuria 1976b: 68; Walsh 1998: 23-24).
3 Przed koncepcjami lokalizacyjnymi istniała oczywiście przednaukowa refleksja na temat relacji mózg - psychika, której początki sięgać mogą nawet 3000 roku p.n.e., z którego to pochodzi prawdopodobnie tak zwany Papirus Chirurgiczny Edwina Smitha będący opisem „ziejących” ran głowy badanych w starożytnym Egipcie (Herzyk 2005: 18). Niewątpliwie do rozwoju wiedzy o mózgu przyczyniły się powszechnie stosowane, począwszy od epoki paleolitu, neurochirurgiczne zabiegi kraniotomii, czyli otwierania czaszki (Walsh 1998: 13-14). Klasyczna Grecja to przede wszystkim czas przemyśleń filozoficznych, których wątkiem przewodnim był problem „siedliska” duszy i funkcji psychicznych. Wymienić tu należy Hipokratesa i Arystotelesa (Walsh 1998: 15). Z kolei nowożytny model mózgu autorstwa Kartezjusza, wzmacniający dualistyczną refleksję o psychice i materii, kończy okres przednaukowy, rzadko uciekający się do badań empirycznych (Herzyk 2005:18). 4 Od nazwiska P.P. Broki pole 44 kory mózgowej według Korbiniana Brodmanna (zob.
rys. 1) nazwano polem Broki.
5 Zademonstrowany w 1861 roku przez P.P. Brocę mózg dzień wcześniej zmarłego pacjen ta, funkcjonującego w literaturze przedmiotu pod pseudonimem „Tan” (słowo „tan” było jedynym przejawem ekspresyjnej aktywności językowej badanego), wykazywał uszkodze nia tylno-dolnej części lewego płata czołowego (Walsh 1998: 26). Okolica ta, tak zwany ośrodek Broki, jest współcześnie określana mianem ośrodka ruchowego mowy i znajduje się w tylnej części zakrętu czołowego półkuli dominującej.
Kilkanaście lat później (1874) Karl Wernicke6 opisał pacjenta, który na skutek uszkodzenia lewego płata skroniowego nie rozumiał adresowa nych do niego komunikatów słownych (Kozolub 2003: 118; Łuria 1976b: 68)7. Dzięki odkryciom między innymi P. Broki i K. Wernickego, zgodnie z neuropsychologicznym paradygmatem wąskolokalizacyjnym, możliwy stał się rozwój
cytoarchitektoniki
imieloarchitektoniki
mózgu. Cytoar- chitektonika to „[...] badanie architektury lub rozmieszczenia komórek nerwowych, ich rodzaju i gęstości w warstwach kory mózgowej” (Walsh 1998: 29), mieloarchitektonika z kolei to „[...] badania nad budową włó kien nerwowych w mózgu” (Walsh 1998: 29). Wymienione sposoby oglą du struktury mózgu umożliwiły ocenę funkcji poszczególnych jego obsza rów z perspektywy występującej tam budowy histologicznej. Stało się to podstawą do tworzenia tak zwanych map cytoarchitektonicznych mózgu. Najpopularniejsza i często wykorzystywana współcześnie między innymi w afazjologii, neuropsychologii, neurolingwistyce i neuropsychologii jest pochodząca z 1909 roku mapa Korbiniana Brodmanna (Łuria 1976a: 20- 21). Zważywszy na odwołania do wymienionego ujęcia pojawiające się w tym opracowaniu, prezentuję wynik jego prac.Pola: 9, 10 - kora przedczołowa; pole 8 - okoruchowe (korowy ośrodek skojarzonego spojrze nia w bok); pole 6 - kora przedruchowa (część przyśrodkowa pola 6 - dodatkowe pole rucho we; pola 44 i 45 - pole Broki / tylny zakręt czołowy; pole 4 - zakręt przedśrodkowy (pierwot na kora ruchowa); pola 3, 1, 2 - zakręt
zaśrodkowy (pierwotna kora somato- -sensoryczna); pola 5, 7 - asocjacyjna kora czuciowa (płacik ciemieniowy górny); pola 41, 42 - pierwotna kora słuchowa (zakręt Heschla - skroniowy poprzeczny); pole 22 - asocjacyjna kora słuchowa (przedni zakręt skroniowy / pole Wernickego); pole 39 - asocjacyj na kora wzrokowa (zakręt kątowy); pole 40 - asocjacyjna kora czuciowa (zakręt nadbrzeżny); pole 17 - pierwotna kora wzrokowa8.
Rys. 8. Mapa kory mózgowej wg K. Brodmanna uwzględniająca część powierzch
niową
Źródło: Herzyk 2005: 67, zmodyf.
6 Pole 22 kory mózgowej (zob. rys. 1) nazwano na cześć badacza jego nazwiskiem. 7 Opisana okolica czuciowa mowy Wernickego znajduje się dokładnie w tylnej części za
krętu skroniowego górnego półkuli dominującej (zob. Obrębowski 2002: 55).
8 Obecnie liczba wyodrębnionych okolic w mapie mózgu dochodzi do 50, a w niektórych klasyfikacjach wyróżnia się ich nawet około 200 (Walsh 1998: 29).
Osiągnięcia koncepcji lokalizacyjnych9 wywarły wpływ między innymi na lingwistycznie zorientowaną afazjologię. Analizy Romana Jakobsona (1964), badania Marii Zarębiny (1969; 1970; 1973), Józefa Tadeusza Kani (1976; 1982) oraz Bożydara L.J. Kaczmarka (1993; 1995) nie byłyby możli we, gdyby nie przeświadczenie, iż jeden ośrodek kory mózgowej odpowiada za określoną funkcję psychiczną, w tym językową.
1.2. Koncepcje antylokalizacyjne
Szczegółowe badania na zwierzętach oraz obserwacje kliniczne przyczy niły się do krytyki modelu lokalizacyjnego. Wykazano, iż uszkodzenia jed nego ośrodka nie muszą wywoływać całkowitego rozbicia danej czynności psychicznej; zaobserwowano bowiem brak bezpośredniej współzależności między miejscem uszkodzenia mózgu a wynikającymi stąd dezintegracja mi (Kaczmarek 1995: 43). Już w połowie XIX wieku francuski fizjolog Jean Pierre Flourens, wykorzystując wyniki badań zachowania ptaków po usu nięciu różnych fragmentów mózgu, konstatował, iż mózg działa jako zrów noważona fizjologicznie całość, a inteligencja jest wynikiem aktywności całego mózgu (Łuria 1976b: 70; Maruszewski 1966: 24). Jeszcze w latach siedemdziesiątych XIX wieku neurolog angielski John H. Jackson twierdził, iż „[...] do mózgowej organizacji złożonych procesów psychicznych należy podchodzić raczej z punktu widzenia poziomu ich organizacji niż z punk tu widzenia lokalizacji w określonych częściach mózgu” (za: Łuria 1976a: 74)10. Do podobnych wniosków doszedł już w XX wieku amerykański ba dacz Karl Lashley, badając wyszkolone w znajdowaniu pożywienia szczury, które - po uszkodzeniu mózgu - umieszczono w specjalnych labiryntach. Zaobserwowane objawy zaburzeń zależały w większym stopniu od rozmia ru niż od miejsca uszkodzenia mózgu. Ta obserwacja umożliwiła rozwinię cie
teorii ekwipotencjalności,
zgodnie z którą „[...] poszczególne struktury mózgu są równoważne funkcjonalnie [...] i dlatego jedne z nich mogą przej mować funkcje tych, które zostały uszkodzone, a skutki behawioralne zale żą od rozległości uszkodzonej tkanki (tzw. efekt masy), a nie od lokalizacji” (Herzyk 2005: 23; zob. także Herzyk 1993: 57-59).W duchu krytyki teorii lokalizacyjnych powstały ujęcia holistyczne pod kreślające z jednej strony dynamiczny charakter mózgowej regulacji proce sów psychicznych, z drugiej zaś odrzucające model pełnej równoważności
9 Wśród niewątpliwych sukcesów tych ujęć należy wymienić przede wszystkim: (1) uzy skanie opisu funkcji struktur mózgowych, (2) sporządzenie taksonomii objawów neuro- psychologicznych, (3) sformułowanie ogólnych zasad określających relacje między mózgiem a psychiką (Herzyk 2005: 22).
10 Na przełomie XIX і XX wieku otwarcie wystąpili przeciwko teorii wąskolokalizacyjnej tacy neurolodzy jak: Pierre Marie, Head, Goldstein (Łuria 1976a: 25).
neurostrukturalnej. Zwracano tutaj uwagę na to, iż specjalizacja funkcjonal na mózgu dotyczy złożonych procesów, które ze względu na zaawansowa ną organizację nie mogą być zarządzane przez konkretne ośrodki (Herzyk 2005: 24)11.
Przyrost wiedzy neurobiologicznej, upowszechnienie metod diagnozy i leczenia schorzeń mózgu oraz rozwój psychologii, przypadające na pierw szą połowę XX wieku, przyczyniły się radykalnie do stworzenia podwalin pod współczesną neuropsychologię. Neuropsychologia jako dziedzina wie dzy zajmująca się rolą poszczególnych struktur mózgowych w organizo waniu czynności psychicznych człowieka (Łuria 1976b: 67) wypracowała modele systemowe opisujące relację mózg - zachowanie.
1.3. Koncepcja dynamicznych układów funkcjonalnych (DUF)
Nim zyskała na popularności nowatorska neuropsychologiczna koncepcja dynamicznych układów funkcjonalnych, światło dzienne ujrzała tak zwana
teoria rewerberacji
Donalda Hebla, w myśl której podstawową zasadę ak tywności mózgu sprowadzić można do oceny krążenia impulsów po obwo dach zamkniętych (pętlach), tworzonych przez zespoły komórek i zdolnych do samowzmacniania pobudzeń (Herzyk 2005: 25). Z kolei Jerzy Konorskiw swojej
koncepcji jednostek gnostycznych
przedstawia blokowy i funkcjonalny model aktywności mózgu wynikający z reprezentacji poszczególnych funkcji psychicznych w połączonych z sobą jednostkach gnostycznych12 (Herzyk 2005: 25).