Zdolności poznawcze osób z oligofazją z perspektywy modelu sieci neuronałnej

Do zdolności poznawczych, odpowiadających za tworzenie i modyfiko­ wanie wiedzy o świecie i kształtujących zachowania człowieka, prócz uwa­ gi, percepcji, pamięci, myślenia, zalicza się język. Zgodnie z modelem sieci neuronałnej procesy te są wypadkową działania pięciu głównych sieci neu- ropoznawczych: (1) św iadom ości przestrzennej (dominującej w prawej półkuli, a dokładnie zlokalizowanej w grzbietowo tylnej korze ciemienio­ wej, ośrodku skojarzonego spojrzenia w piatach czołowych i w rejonie za­ krętu obręczy): (2) językow ej (dominującej w lewej półkuli z epicentrami w okolicach pól Wernickego i Broki); (3) p am ięciow o-em ocjonalnej (zlo­ kalizowanej w obszarze hipokampu, kory śródwęchowej i w zespole ciała migdałowatego); (4) pam ięci operacyjnej i funkcji w ykonaw czych (z epicentrami w korze przedczołowej i w tylnej korze ciemieniowej); (5) rozpoznaw ania przedm iotów i twarzy (usytuowanej w środkowej części i biegunie płata skroniowego) (Mesulam 2009; 234, 303-304).

Sieci te, odpowiadające za złożone zdolności poznawcze, znajdują się na ostatnim piętrze postępującego procesu przetwarzania doznań zmysło­ wych, zainicjowanego w pierwotnych okolicach sensorycznych, na przy­ kład w pierwotnej korze słuchowej lub wzrokowej. Z pierwotnych okolic sensorycznych informacje są przekazywane do jednomodalnych (jedno- zmysłowych) okolic asocjacyjnych82, na przykład do pola wyspecjalizowa­

82 Jednomodalne okolice asocjacyjne muszą spełniać trzy kryteria: (1) dochodzące do nich drogi swój początek mają w pierwotnych okolicach sensorycznych lub w innych jedno­ modalnych okolicach asocjacyjnych danego typu sensorycznego; (2) neurony

zlokalizo-nego w rozpoznawaniu zindywidualizowanej barwy głosu, okolicy zajmu­ jącej się kodowaniem form (słuchowych lub wzrokowych) słów czy pola odpowiedzialnego za umiejscowienie przestrzenne obiektów. Jednomodal- ne okolice asocjacyjne może dzielić jedna lub więcej synaps od właściwej dla nich okolicy sensorycznej, toteż wyróżnić należy obszary początkowego (jednosynaptycznego) i późniejszego (kilkusynaptycznego) przetwarzania informacji. Kolejne, trzecie stadium neurobiologicznego procesu doznania - poznanie, to uaktywnianie się heteromodalnych (wielomodalnych, czyli wielozmysłowych) okolic asocjacyjnych, które: odbierają zbieżne (konwer- gencyjne) informacje z jednozmysłowych obszarów, ale kilku modalno- ści, na przykład wzrokowej, słuchowej, i reagują na stymulację więcej niż jednego zmysłu. Przedostatni, czwarty etap ma związek z przetwarzaniem informacji w okolicach paralimbicznych83, odpowiedzialnych za kierunko­ wanie emocji i motywacji w stronę pozaosobistych zachowań. Anatomicznie struktury te otaczają przyśrodkowe i podstawne komponenty półkul móz­ gowych. Ostatni etap neurobiologicznej drogi łączącej wrażenia zmysłowe ze złożonymi procesami poznawczymi kończy się w pięciu podstawowych strukturach układu limbicznego: hipokampie, ciele migdałowatym, korze węchowej, przegrodzie oraz w tak zwanej istocie bezimiennej. Układ lim- biczny, będąc anatomicznie układem struktur korowych i podkorowych mózgu, bierze udział w regulacji zachowań emocjonalnych oraz niektórych stanów emocjonalnych, takich jak strach, zadowolenie, przyjemność. Jest istotny dla procesów zapamiętywania informacji oraz motywacyjnych. Naj­ wyższe poziomy synaptyczne przetwarzania informacji zmysłowych obej­ mują korę wielomodalną, paralimbiczną i limbiczną, określane łącznie jako okolice transmodalne (Mesulam 2009: 239-244). Rysunek 16 przedstawia przebieg informacji, począwszy od narządów zmysłów (doznanie), a skoń­ czywszy na poznaniu zachodzącym w okolicach transmodalnych (hetero­ modalnych, para- i limbicznych).

Koncentryczny schemat przedstawiający poziomy w kolejności rosną­ cej reprezentuje kierunek „sensoryczno-postępujący” (

sensory-fugal proces­

sing),

zwany „sprzężeniem wyprzedzającym”. Każdy okrąg odzwierciedla inny poziom synaptyczny. Na każdym z poziomów (okręgów) znajdują się makroskopowe okolice korowe, czyli tak zwane węzły. Między węzłami na

wane w tej okolicy reagują na stymulację tej właśnie modalności zmysłowej; (3) uszkodze­ nia tej okolicy wywołują deficyty ograniczone do zadań tej samej modalności (Mesulam 2009: 240-241).

83 Obszary paralimbiczne to struktury sąsiadujące z układem limbicznym, do których za­ licza się korę półkul mózgowych (Steuden 2008a: 72). Dokładnie w mózgu ludzkim wy­ różnić można następujące okolice paralimbiczne: tylną część kory oczodolowo-czołowej, wyspę, biegun płata skroniowego, zakręt przyhipokampowy oraz zespół obejmujący tylną część płata ciała modzelowatego, zakręt obręczy, okolice przywęchowe (Mesulam 2009: 242-243).

tym samym poziomie synaptycznym przebiegają dwustronne połączenia - nie występują one jednak między pierwotnymi okolicami sensorycznymi i jednomodalnymi okolicami asocjacyjnymi różnych zmysłów, na przykład nie ma możliwości wymiany informacji na tych poziomach sensorycznych i asocjacyjnych pomiędzy modalnością wzrokową a słuchową. Taki przekaz jest możliwy dopiero na wyższych, transmodalnych poziomach. Graficznie ilustrują to okręgi przerywane i ciągłe. Z powyższego schematu wynika, iż wymiana informacji zachodzi zarówno na jednym poziomie synaptycznym, jak i między nimi.

Rys. 16. Neurobiologiczna wymiana informacji m iędzy doznaniem a poznaniem Źródło: opracowanie własne na podstawie Mesulam 2009: 248

W stosunku do innych naczelnych łańcuchy synaptyczne łączące pier­ wotne okolice sensoryczne i jednomodalne okolice asocjacyjne (odpowia­ dające za doznanie) z okolicami transmodalnymi (decydują o jakości pozna­ nia) zostały u człowieka wydłużone. Najistotniejsza zmiana neurobiologicz­ na zaszła jednak w zakresie szerokości połączeń między strukturami decy­ dującymi o doznaniu i okolicami odpowiadającymi za poznanie. Ów neuro­ logiczny pomost radykalnie się poszerzył poprzez wprowadzenie licznych równoległych linii komunikacyjnych (Mesulam 2009: 237-238). Znaczna szerokość pomostu umożliwia szybkie przetwarzanie danych zmysłowych, a występowanie wielu równoległych linii komunikacyjnych przesyłających początkowo informacje jednomodalne, które w okolicach transmodalnych ulegają połączeniu, gwarantuje występowanie tak zwanego poznania inte­ gracyjnego, dającego pełny obraz rzeczywistości.

Pierwotne okolice sensoryczne Jednomodalne okolice asocjacyjne

Heteromodalne okolice asocjacyjne Okolice paralimbiczne

Należy przypuszczać, iż w wypadku osób upośledzonych intelektual­ nie kluczowa determinanta obniżonej jakości ich procesów poznawczych ma ścisły związek z szerokością pomostu łączącego neuronalne okolice od­ powiadające za doznanie ze strukturami zaawansowanymi, które decydują o procesach poznawczych.

Jeżeli przyjmiemy za Zbysławem Muszyńskim, iż „[...] świat jest porząd­ kowany kategorialnie przez podmiot wyposażony w kategorie wypracowane w toku rozwoju biologicznego, społecznego i kulturowego” [podkr. moje - M.M.] (1996: 30), zaburzony rozwój biologiczny dzieci upośledzonych rzutować musi na sposób ich percepcji, czyli poznania rzeczywistości. Gdy dodatkowo założymy za Melissą Bowerman, że „[...] sposoby, w jakie dzieci konceptualizują i klasyfikują poszczególne elementy swojego doświadcze­ nia [...], [są] ściśle określone przez właściwości ludzkiego systemu percep- cyjnego i kognityw nego” [podkr. moje - M.M.] (Bowerman 2003: 255), aspekt poznawczy staje się kluczowy w charakterystyce osób z oligofazją84. Przyjęcie teorii sieci neuronalnej implikuje konieczność łączenia ich ze sfe­ rą doznań zmysłowych i zagadnieniem szerokości oraz wydajności neuro- nalnego mostu łączącego doznania z poznaniem.

Badania Anety Borkowskiej i Łucji Domańskiej dowodzą, że po urodze­ niu dziecka rozwój pierwotnych okolic sensorycznych w mózgu następuje prawie zawsze normalnie, mimo braku odpowiedniej stymulacji i odbioru doznań (Borkowska, Domańska 2008: 115). Właśnie z taką sytuacją mamy prawdopodobnie do czynienia w wypadku dzieci, które w późniejszych eta­ pach rozwoju wykazują cechy upośledzenia, szczególnie w stopniu lekkim lub umiarkowanym. Pierwotne okolice sensoryczne oraz jednomodalne okolice asocjacyjne są wykształcone i od początku rozwoju dziecka upo­ śledzonego spełniają swoje funkcje. Zakłócenia funkcjonowania wykazują dopiero heteromodalne okolice asocjacyjne oraz struktury pre- i limbicz- ne. Rzutuje to bezpośrednio na funkcjonowanie sieci neuropoznawczych, w tym na sieć językową. Można zatem stwierdzić, iż zaburzona jest wymiana informacji na wyższych poziomach ich przetwarzania (okolice transmodal- ne, integrujące wrażenia zmysłowe) oraz w samych sieciach. Reasumując: z pięciu poziomów transferu bodźców nerwowych w układzie nerwowym dziecka z oligofazją trzy na pewno są zaburzone - zob. rysunek 17.

84 Owe właściwości systemu percepcyjnego i kognitywnego osób z oligofazją determinują specyficzny sposób konstruowania przez nie pojęć, które - na co zwraca uwagę w kontekś­ cie dyskursu niezaburzonego Iwona Nowakowska-Kempna - przynoszą „nie tylko próbę odwzorowania świata w języku, lecz przede wszystkim jego interpretację” (1999: 101). Oryginalność interpretacji świata osób upośledzonych w stosunku do tak zwanej normy wykazałem w podjętych badaniach semantycznych (Michalik 2006a).

Pierwotne okolice sensoryczne Jednomodalne okolice asocjacyjne Heteromodalne okolice asocjacyjne Okolice paralimbiczne

Okolice limbiczne

Okręgi zaznaczone kolorem czerwonym odpowiadają w przypadku oligofazji zaburzonym piętrom wymiany neurobiologicznej informacji. Należy przypuszczać, iż są to poziomy: hete- romodalnych okolic asocjacyjnych, okolic paralimbicznych i limbicznych.

Rys. 17. Neurobiologiczna wymiana informacji między doznaniem a poznaniem

u osób z oligofazją na skutek upośledzenia intelektualnego w stopniu lekkim

Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu

Wyróżnione neurobiologiczne uwarunkowania rzutują bezpośrednio na następujące zjawiska, obserwowane zwłaszcza u najliczniejszej grupy osób upośledzonych, czyli tych o ilorazie 50-70 II:

- upośledzoną zdolność myślenia abstrakcyjnego;

- niezdolność do syntetycznego ujmowania wiadomości i wiązania ich w związki przyczynowo-skutkowe;

- zaburzoną umiejętność wnioskowania i wydawania sądów;

- trudności w tworzeniu pojęć wynikające bezpośrednio z konkretyzmu ich myślenia i zainteresowań oscylujących między motoryką a sensoryką; - ograniczenie umiejętności porządkowania, w tym kategoryzowania85

przyswajanego materiału;

- nieregularną dynamikę procesu uczenia;

85 Kategoryzację rozumiem za J. Mackiewicz, G. Kleiberem oraz J.R. Taylorem jako akt po­ znawczy złożony z dwóch faz:

(1) wstępnej, w której wyodrębnia się przedmiot, osobę lub zjawisko z otoczenia. Obiekty te stają się treścią myśli, zyskując pewien rodzaj autonomii w stosunku do nieprze­ rwanego potoku myślowego;

(2) właściwej, sprowadzającej się do grupowania wyizolowanych obiektów, zdarzeń czy zjawisk. Grupowanie zasadza się na porównaniu, poszukiwaniu różnic i podobieństw

- skłonność do mechanicznego przyswajania wiadomości;

- brak możliwości opanowania stadium myślenia formalnego, w którym pojawia się myślenie hipotetyczno-dedukcyjne i rozwijają się formalne, abstrakcyjne operacje intelektualne, podporządkowane prawom logicz- no-matematycznym;

- bardzo wolne tempo dokonywania uogólnień (za: Chrzanowska 1997; Doroszewska 1989; Michalik 2006a).

Nasilenie negatywnych zjawisk zachodzących na linii doznanie - pozna­ nie jest oczywiście wprost proporcjonalne do stopnia upośledzenia. Przed­ stawiony wykaz nieprawidłowości poznawczych dotyczy osób upośledzo­ nych w stopniu lekkim. Wraz z pogłębianiem się upośledzenia zdolność dokonywania wymienionych procesów poznawczych ubożeje* 86.

Należy przypuszczać, iż zaburzeniom piętrowego układu informacji oraz działania konkretnych sieci neuronalnych u osób upośledzonych towarzy­ szą również dysfunkcje w ramach sieci językowej, której ramy funkcjonalne i anatomiczne są wyznaczane przez współpracujące z sobą okolice Broki i Wernickego. Zgodnie z teorią sieci neuronalnej są one węzłami transmo- dalnymi ulokowanymi w korowych okolicach heteromodalnych. Układ taki zapewnia dwukierunkowość i jednoczesność działania między wspomnia­ nymi węzłami. Wynika to z tez głoszonych przez zwolenników tej teorii, iż prócz kierunku „sensoryczno-postępującego”, tak zwanego sprzężenia wyprzedzającego, omawiany model uwzględnia także występowanie kie­

runku przeciwnego, „sensoryczno-powrotnego”

(sensory-petal processing),

przebiegającego od wyższych, transmodalnych poziomów synaptycznych do pierwotnej kory sensorycznej. Kierunek ten określa się mianem „sprzę­ żenia zwrotnego”. Punktem odniesienia dla takiej interpretacji jest zawsze pierwotna okolica sensoryczna, od której („postępująco”) bądź do której („powrotnie”) docierają informacje (zob. Mesulam 2009: 233-234). Dwukie­ runkowość i jednoczesność działania głównych językowych węzłów trans­ modalnych znalazły potwierdzenie w badaniach A. Grabowskiej: „[...] nie­ mal każde badanie neuroobrazowania, które dotyczy percepcji mowy [zwią­ zek z okolicą Wernickego; dop. mój - M.M.], wykazuje aktywację nie tylko struktur skroniowych, odpowiedzialnych za odbiór mowy, ale również ak­ tywację pola Broki, związanego z wytwarzaniem mowy” (2008: 349). Do po­ dobnych wniosków doszedł sam Marsel Mesulam: „[...] okolica Wernickego zajmuje fonologiczno-leksykalno-semantyczny biegun sieci, ale uczestniczy

między przedmiotami kategoryzacji (Mackiewicz 1999: 48; Kleiber 2003: 13; Taylor 2001: 10, 75).

86 Powyższe obserwacje są wynikiem studiów literaturowych oraz doświadczeń zebra­ nych podczas dwunastoletniej pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo, w czasie któ­ rej wykonywałem obowiązki logopedy i nauczyciela języka polskiego w Zespole Szkół Specjalnych nr 10 im. ks. prof. Józefa Tischnera w Jastrzębiu-Zdroju.

również w artykulacji i składni, natomiast okolica Broki zajmuje artykula- cyjny-składniowy biegun sieci, ale uczestniczy również w różnicowaniu fo- nologicznym i generowaniu leksykalnym” (2009: 305). Z tez A. Grabowskiej i M. Mesulama wynika, iż nie ma działania którejś z tych okolic w izolacji; rozumienie mowy jest sprzężone z jej ekspresją. Tym samym należy mieć pewność, iż zaburzeniom ekspresji językowej mogą towarzyszyć zakłócenia percepcyjne i

vice versa -

zniesione rozumienie rzutuje na możliwości reali­ zacyjne mowy. Doświadczenia kliniczne w pracy logopedycznej z dziećmi z oligofazją potwierdzają spostrzeżenia poczynione przez neuropsycholo- gów. Na skutek: upośledzonej zdolności myślenia abstrakcyjnego, niezdol­ ności do syntetycznego ujmowania wiadomości i wiązania ich w związki przyczynowo-skutkowe, zaburzonej umiejętności wnioskowania i wydawa­ nia sądów, trudności w tworzeniu pojęć, ograniczenia umiejętności katego­ ryzowania rzeczywistości, braku możliwości opanowania stadium myśle­ nia formalnego i abstrakcyjnego - występują u nich zaburzenia rozumienia komunikatów słownych. Neurobiologiczne powiązanie okolicy Wernickego z okolicą Broki powoduje też jednak obligatoryjne występowanie zaburzeń ekspresji mowy, nie tylko na najczęściej omawianej płaszczyźnie fonetycz- no-fonologicznej języka, ale również w aspekcie gramatycznym. Głębokość zaburzeń składni tych osób potwierdzają przeprowadzone przeze mnie badania.

Zgodnie z teorią sieci neuronalnej przyswajanie doznań zmysłowych przez osoby upośledzone intelektualnie w stopniu lekkim nie jest w zasa­ dzie zaburzone. Wynika to z faktu, iż bardzo duże obszary kory mózgowej odpowiadające za przetwarzanie informacji sensorycznych (pierwotne oko­ lice sensoryczne i jednomodalne okolice asocjacyjne) pracują poprawnie. Problemy pojawiają się na poziomie wielomodalnych okolic asocjacyjnych (Mesulam 2009: 237). Zaburzona umiejętność integracji bodźców, począw­ szy od tego szczebla układu nerwowego, rzutuje bezpośrednio na zdolność elastycznego i kreatywnego interpretowania rzeczywistości i dostosowywa­ nia do niej swego działania. Dotyczy to również, a może przede wszystkim aktywności językowej tych osób. Aktywności będącej funkcją jednoczesne­ go i sprzężonego działania dwóch węzłów transmodalnych (okolicy Broki i Wernickego), ulokowanych w korowych okolicach heteromodalnych le­ wej półkuli mózgu.

3.3.2. Nabywanie kompetencji językowej u osób z oligofazją

W dokumencie Kompetencja składniowa w normie i w zaburzeniach : ujęcie integrujące (Stron 181-187)