W sierpniu 1939 roku Wołyńska Brygada Kawalerii po sprawnie przeprowadzonej mobilizacji została przewieziona transportami kolejowymi do dyspozycji dowództwa Armii „Łódź”. 31 sierpnia zajęła pozycje nad granicą państwa i otrzymała rozkaz rozpoznania sił przeciwnika, opóźniania jego natarcia oraz zamknięcia luki między armiami „Łódź” i „Kraków”.
1 września 1939 roku pod Mokrą Wołyńska Brygada Kawalerii stoczyła bitwę z 4 Dywizją Pancerną Wehrmachtu, silnie wspieraną uderzeniami Luftwaffe. Osią-gnęła w niej sukces, mimo przewagi przeciwnika odparła wszystkie jego natarcia i zadała mu poważne straty. Było to możliwe dzięki dobremu wyszkoleniu jej żołnie-rzy, szybkiemu przełamaniu kryzysu pierwszych godzin wojny, zaufaniu do dowód-ców, wewnętrznej spoistości, twórczemu i elastycznemu stosowaniu zasad sztuki wojennej oraz dobremu dowodzeniu, zwłaszcza przez płk. Juliana Filipowicza, a tak-że dzięki błędom popełnionym przez przeciwnika.
W
okresie międzywojennym do głównych broni Wojska Polskiego były zaliczane piechota, artyleria i kawaleria.W kampanii polskiej 1939 roku największy związek taktycz-ny polskiej kawalerii stanowiła brygada, która liczyła trzy lub cztery puł-ki kawalerii, dywizjon artylerii konnej (trzy lub cztery baterie cztero-działowe armat polowych wz. 02/26 kalibru 75 mm w zależności od liczby pułków kawalerii w brygadzie), szwadron łączności i szwadron pionierów. Po mobilizacji każda brygada kawalerii otrzymywała jako wzmocnienie: batalion strzelców (pieszy), dywizjon pancerny – w skła-dzie dwóch szwadronów czołgów rozpoznawczych TK lub TKS i szwa-dronu samochodów pancernych, a także baterię przeciwlotniczą.
kampania polska 1939, Wołyńska Brygada Kawalerii, Mokra, bitwa, broń przeciwpancerna
Stan zmobilizowanej brygady czteropułkowej wynosił 273 oficerów i 6911 szeregowych, a trzypułkowej – 232 oficerów i 5911 szeregowych. Uzbrojenie składało się z 16 (12)1 armat polowych wz. 02/26 kalibru 75 mm, 18 (14) armat przeciwpancernych wz. 36 kalibru 37 mm, 2 armat przeciwlotniczych wz. 36 Bofors kalibru 40 mm oraz 13 czołgów rozpoznawczych i 8 samochodów pancernych2.
W literaturze w odniesieniu do brygad kawalerii Wojska Polskiego często są podawane różne liczby ręcznych karabinów maszynowych (rkm), ciężkich karabinów maszynowych (ckm) i karabinów przeciwpancernych (kb ppanc) wz. 35. Według ustaleń Andrzeja Konstankiewicza, pułk kawalerii miał 18 rkm: po 4 w każdym szwadronie liniowym i 2 w plu-tonie kolarzy, stąd brygada kawalerii miała w 3 pułkach 54 rkm, do tego 2 w szwadronie pio-nierów, 6 w szwadronie kolarzy, 2 w dywizjonie pancernym i 27 w batalionie strzelców, czyli łącznie 91 rkm. W brygadzie czteropułkowej dochodziło dalszych 18 rkm, co w sumie da-wało ich 109. Czteropułkowa brygada kawalerii miała również 64 ckm: po 12 w każdym pułku kawalerii, 12 w batalionie strzelców i 4 w plutonie ckm, a także 64 kb ppanc wz. 35:
po 13 w każdym pułku kawalerii (po 3 w szwadronach liniowych i 1 w plutonie kolarzy), 9 w batalionie strzelców oraz 3 w szwadronie kolarzy brygady3.
Pułk kawalerii WP według organizacji wojennej składał się z dowództwa, kwatermistrzo-stwa, czterech szwadronów liniowych, szwadronu ckm, plutonu łączności, plutonu dział prze-ciwpancernych, plutonu kolarzy, drużyny pioniersko-gazowej oraz szwadronu gospodarcze-go. Liczył 36 oficerów i 812 szeregowych oraz 850 koni. W każdym szwadronie liniowym było 4 oficerów i 111 szeregowych, czyli łącznie 16 oficerów i 444 szeregowych, spośród których do walki pieszej można było skierować 16 oficerów i 232 szeregowych4.
Niewystarczające wsparcie przez artylerię polową, przeciwpancerną i przeciwlotniczą nie pozwalało polskiej kawalerii na prowadzenie skutecznych działań zaczepnych oraz znacznie ograniczało jej możliwości obrony. W 1937 roku rozpoczęto częściową motoryzację kawa-lerii WP, jednak do wojny zmotoryzowano zaledwie 3 pułki z 40 istniejących. Weszły one w skład dwóch brygad zmotoryzowanych – 10 Brygady Kawalerii (10 pułk strzelców kon-nych i 24 pułk ułanów) oraz Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej (1 pułk strzelców konnych). Kawaleria Armii Czerwonej była od polskiej liczniejsza i lepiej uzbrojona, podob-nie jak kawaleria podob-niemiecka, chociaż w tym wypadku porównapodob-nie jest trudpodob-niejsze, popodob-nieważ Wehrmacht miał tylko jedną brygadę kawalerii, rozmieszczoną w Prusach Wschodnich5.
Wśród 11 związków taktycznych kawalerii Wojska Polskiego była Wołyńska Brygada Kawalerii dyslokowana w województwie wołyńskim, które w całości wchodziło w skład Okręgu Korpusu nr II Lublin, obejmującego również województwo lubelskie. Wołyńska Brygada Kawalerii powstała 1 kwietnia 1937 roku z przemianowania Brygady Kawalerii
1 W nawiasach podano uzbrojenie brygady złożonej z trzech pułków kawalerii.
2 L. Mitkiewicz, Kawaleria samodzielna Rzeczypospolitej Polskiej w wojnie 1939 roku, J.S. Tym (wstęp, oprac. i red. nauk.), Kraków 2013, s. 504–511.
3 A. Konstankiewicz, Jeszcze o ilości uzbrojenia w polskich DP, BK i BPM z 1939 r., „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1989 nr 2, s. 282–284.
4 L. Mitkiewicz, Kawaleria samodzielna Rzeczypospolitej Polskiej…, op.cit., s. 504–511; J. Wielhorski, Na 50 rocznicę Kam-panii Wrześniowej, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej” 1989 nr 132, s. 88.
5 L. Mitkiewicz, Kawaleria samodzielna Rzeczypospolitej Polskiej…, op.cit., s. 529–530.
„Równe”. Jej pierwszym dowódcą był płk dypl. Adam Korytowski (w marcu 1938 roku awan-sowano go do stopnia generała brygady). Przed wybuchem wojny dowódcą brygady został płk dypl. Julian Filipowicz, doświadczony oficer, wcześniej dowódca 3 pułku strzelców kon-nych w Wołkowysku.
Brygadę według organizacji pokojowej tworzyły trzy pułki kawalerii: 19 pułk ułanów wo-łyńskich (Ostróg), 21 pułk ułanów nadwiślańskich (Równe), 2 pułk strzelców konnych (Hrubieszów) i 2 dywizjon artylerii konnej (Dubno)6. Sztab Wołyńskiej BK stacjonował w największym garnizonie Wołynia, w Równem. W województwie wołyńskim w Białokrynicy pod Krzemieńcem eksterytorialnie stacjonował jeszcze jeden oddział kawalerii WP – 12 pułk ułanów Kresowej Brygady Kawalerii z Okręgu Korpusu nr VI Lwów.
Pod koniec lipca 1939 roku płk J. Filipowicz poinformował dowódców pułków, 2 dak i szwadronów specjalnych o możliwej wkrótce mobilizacji alarmowej. Uczestnik odprawy ppłk Jan Kamiński, dowódca 2 dak, zapisał: podano nam do wiadomości, że w najbliższym czasie należy spodziewać się rozkazu mobilizacji. W związku z tym poleca się skontrolować i uaktualnić plany mobilizacyjne jednostek. Zwrócono przy tym uwagę, aby wiadomość o spo-dziewanej mobilizacji pozostała w tajemnicy. W związku z tym nie należy zmieniać normal-nego toku pracy w oddziałach i nie odwoływać żołnierzy z urlopów7.
Jednostki Wołyńskiej Brygady Kawalerii przechodziły na organizację wojenną w mobili-zacji alarmowej; większość ich (karty mobilizacyjne w kolorze czerwonym) tworzyła pierw-szy rzut osłony granicy wschodniej, a 19 puł (karty mobilizacyjne w kolorze zielonym) na-leżał do grupy jednostek dyslokowanych w pobliżu granicy zachodniej, wschodniej i północnej Polski. Dowództwa Wołyńskiej BK i 21 puł otrzymały rozkaz mobilizacyjny w tym samym czasie co inne jednostki garnizonu Równe. Początek mobilizacji (godzinę
„A”) wyznaczono na godz. 2.00 lub 3.008.
Wołyńska Brygada Kawalerii otrzymała rozkaz mobilizacyjny 13 sierpnia 1939 roku, gdy była na ćwiczeniach letnich pod Łuckiem oraz Dubnem. W okresie koncentracji letniej uak-tualniono plany mobilizacyjne i opracowano harmonogramy; przewidywany czas mobiliza-cji wynosił 42 godziny. Mobilizacja Wołyńskiej Brygady Kawalerii przebiegła sprawnie, większość jej oddziałów i pododdziałów osiągnęła gotowość przed nakazanym terminem.
Stawiennictwo oficerów rezerwy było wzorowe. Podoficerowie i szeregowi rezerwy pocho-dzili z różnych części kraju, ale ponieważ brygada była osłonowym związkiem taktycznym i przechodziła na organizację wojenną w krótkim czasie, 40% żołnierzy rezerwy pochodzi-ło z Wołynia. 80% rezerwistów stanowili chpochodzi-łopi, których stawiennictwo także bypochodzi-ło niena-ganne. 17 i 18 sierpnia Brygada przeszła na stacje kolejowe i z nich, opóźniona z powodu niepodstawienia na czas wagonów, transportami została skierowana do Radomska, do dys-pozycji dowództwa Armii „Łódź”9.
6 M. Dutkiewicz, Bitwa Wołyńskiej Brygady Kawalerii pod Mokrą – historia, pamięć i tradycje, w: Pola bitew wczoraj i dziś, A. Olejko, P. Korzeniowski, K. Mroczkowski (red.), Oświęcim 2013, s. 498; I. Kienzler, Mokra 1939, Warszawa 2014, s. 22–26.
7 E. Piwowarski, Mobilizacja Wołyńskiej Brygady Kawalerii, „Wojsko i Wychowanie” 1992 nr 8, s. 39.
8 Ibidem, s. 40.
9 M. Bielski, Grupa Operacyjna „Piotrków” 1939, Warszawa 1991, s. 48–51.
Jedyne utrudnienia mobilizacji były spowodowane złą jakością części wozów konnych i uprzęży10. 21 puł zakończył mobilizację zgodnie z planem w czasie 36 godzin. Po mobili-zacji w pułku było około 50% Polaków, 40% Ukraińców i 10% innych narodowości. Element ukraiński do końca [wojny – przyp. W.W.] zachował się bez zarzutu. Cechowało ich przy-wiązanie do pułku, pełna dyscyplina i nienaganne zachowanie się w boju11. Sprawnie zmo-bilizowały się także 19 puł, 2 psk i 12 puł Ten ostatni również otrzymał rozkaz załadowania i transportami kolejowymi został skierowany do Wołyńskiej Brygady Kawalerii12. 2 dywi-zjon artylerii konnej do stanu wojennego rozwinął 3 baterie i kolumnę amunicyjną, po czym został przetransportowany wraz z całą Brygadą do dyspozycji dowództwa Armii „Łódź”13. W trakcie mobilizacji 11 batalionu strzelców także w pełni i w nakazanym terminie wyko-nano wszystkie zaplanowane czynności. I znowu jedynym zastrzeżeniem była kondycja czę-ści koni oraz jakość wozów i uprzęży14.
W skład Wołyńskiej BK wszedł też 21 dywizjon pancerny, sformowany w Łucku przez 12 batalion pancerny, w następującym składzie: dowódcy z pocztem i gońcami, drużyny łączności, drużyny regulacji ruchu, drużyny pionierów, służb kwatermistrzowskich oraz szwa-dron czołgów rozpoznawczych, szwaszwa-dron samochodów pancernych i szwaszwa-dron techniczno--gospodarczy. W sumie w etacie dywizjonu było: 10 oficerów, 69 podoficerów i 113 szere-gowych, 13 czołgów rozpoznawczych TKS, 8 samochodów pancernych wz. 34-II, 31 samochodów różnych typów, ciągnik i 19 motocykli. Część żołnierzy rezerwy 21 dywi-zjonu pancernego odbyła służbę na początku lat trzydziestych, a niektórym niewłaściwie nadano specjalności wojskowe. Brakowało umundurowania i uzbrojenia, zwłaszcza pistole-tów dla załóg zapasowych i amunicji przeciwpancernej, nie było też części zamiennych do samochodów pancernych, ciężarowych i motocykli. Mimo tych mankamentów żołnierze dy-wizjonu prezentowali wysokie morale15.