W ciągu trzech dni, 17–19 sierpnia 1939 roku, Wołyńska Brygada Kawalerii została prze-wieziona transportami kolejowymi na odległość ponad 700 km od swoich garnizonów cza-su pokoju i skoncentrowana w pobliżu Brzeźnicy Nowej, miejscowości położonej 20 km na zachód od Radomska. Weszła w skład Armii „Łódź” gen. dyw. Juliusza Rómmla. 25 sierp-nia została wzmocniona 12 puł, który należał do Kresowej BK, ale ponieważ stacjonował na obszarze Okręgu Korpusu nr II, również został objęty mobilizacją alarmową32.
W polskim planie operacyjnym „Zachód” założono, że w pierwszym okresie wojny pierw-szorzutowe związki operacyjne WP będą prowadzić od granicy działania opóźniające, a na-stępnie w drugim okresie działań przejdą do obrony stałej na głównej pozycji obrony w ce-lu załamania działań zaczepnych przeciwnika, umożliwienia rozwinięcia nowych związków
28 CAW, Ministerstwo Spraw Wojskowych, sygn. 231, Wydawnictwo Wojskowego Instytutu Naukowo-Oświatowego, Instruk-cja o broni piechoty, część V, 37 mm armata wz. 36, Warszawa 1938, s. 1–2,
29 W. i P. Słupczyńscy, Armata przeciwpancerna 37 mm wz. 36, op.cit., s. 42.
30 R. Łoś, Artyleria polska 1914–1939, Warszawa 1991, s. 288.
31 A. Konstankiewicz, Broń strzelecka i sprzęt artyleryjski formacji polskich i Wojska Polskiego w latach 1914–1939, Lublin 2003, s. 187–189; J. Korbal, Artyleria konna Wojska Polskiego w 1939 r., „Technika Wojskowa. Historia” 2014 nr 5, s. 33–34.
32 J.S. Tym, Przygotowania wojenne i mobilizacja Wołyńskiej Brygady Kawalerii, w: A. Jońca et al., Mokra–Działoszyn 1939, Warszawa 2005, s. 60.
taktycznych WP oraz wykonania zwrotu zaczepnego przez odwodową Armię „Prusy” na głównym kierunku uderzenia Wehrmachtu33.
Wołyńska Brygada Kawalerii w ramach przygotowań do realizacji pierwszej fazy działań wojennych początkowo miała za zadanie przygotować obronę wzdłuż Warty i skupić głów-ny wysiłek na utrzymaniu przeprawy mostowej pod miejscowością Ważne Młygłów-ny. Jej obro-nę przygotowywał IV batalion 84 pułku piechoty 30 DP. 18 sierpnia został on podporządko-wany Wołyńskiej BK ze względu na brak 11 batalionu strzelców, który dotarł dopiero 31 sierpnia. IV batalion piechoty miał jedynie dwa działa przeciwpancerne, co zdaniem płk. J. Filipowicza było niewystarczające i dlatego zwrócił się on do generała Rómmla o je-go wzmocnienie dodatkowymi dwoma działami. 23 sierpnia 1939 roku pułkownik Filipowicz zarządził stan czujności dla jednej czwartej stanu każdego oddziału Brygady oraz budowę dodatkowych linii łączności telefonicznej, tak aby istniejące linie zostały zdublowane.
Następnego dnia Brygada otrzymała rozkaz wysunięcia oddziału wydzielonego do Dankowa oraz plutonu kawalerii do miejscowości Ostrowy w celu rozpoznania i nawiązania łączności z 7 DP Armii „Kraków”. Aby wykonać rozkaz, sformowano Oddział Wydzielony „Danków”
w składzie: szwadron kolarzy brygady, pluton ckm z 21 pułku ułanów oraz pluton czołgów rozpoznawczych TKS z 21 dywizjonu pancernego34.
25 sierpnia sztab Wołyńskiej Brygady Kawalerii wydał ogólny rozkaz operacyjny do-wódcy Brygady dotyczący działań osłonowych, w którym określił jej zadanie w następu-jący sposób:
Część I Na czas osłony I. Zadanie
a) Wołyńska Brygada Kawalerii ma ubezpieczyć południowe skrzydło Armii „Łódź”, za-mykając przede wszystkim kierunek Kłobuck – Brzeźnica Nowa, nie dopuszczając nieprzy-jaciela do przekroczenia rzeki Warty ogólnie na tym kierunku.
b) Pod naporem bardzo przeważających sił nieprzyjaciela brygada ma prowadzić walki wstrzymujące w kierunku na Radomsko.
c) Być gotowym do działania zaczepnego na korzyść 30 DP (północnego sąsiada).
Sąsiedzi […]
Pas działania brygady.
Granica północno-zachodnia ujście rzeki Kocianka do rzeki Liswarta – Wola Jajkowska wył., – Strzelce Wielkie – Górka wył. – Anielów wył. Bieliki wył. – Kociniak wył.
Granica południowa – rz. Warta do Pławna wł.
II. Położenie […]
III. Zamiar.
Chcę utrzymać linię rz. Warty, broniąc piechotą i częścią kawalerii szczególnie silnie:
przeprawy oraz rejony Ważne Młyny – Borowiec i Zakrzówek Szlachecki.
Obronę wzmocnić zniszczeniami. Ugrupowanie obronne brygady od zachodu w rejonie Domaszewice Kościelne – Konstantynów [fragment nieczytelny – przyp. W.W.] silny odwód,
33 J. Wróblewski, Armia „Łódź” 1939, Warszawa 1975, s. 20–22.
34 J.S. Tym, Przygotowania wojenne i mobilizacja Wołyńskiej Brygady…, op.cit., s. 63–64.
którym działać przede wszystkim dla utrzymania [fragment nieczytelny – przyp. W.W.]
rzeki Warty lub na korzyść północnej 30 DP.
IV. Zadanie. […]
V. Użycie różnych broni […]
VI. OPL […]
VII. Łączność […]
VIII. Zarządzenia kwatermistrzowskie […]35.
W rozkazie tym Brygadzie wyznaczono do obrony odcinek liczący około 40 km. Miała prowadzić na nim działania opóźniające, co wielokrotnie przekraczało jej możliwości bojo-we. W związku z tym płk J. Filipowicz podjął decyzję o koncentracji głównych sił Brygady na odcinku od Kłobucka do Brzeźnicy Nowej, z punktem ciężkości przy przeprawie mosto-wej przez Wartę w Ważnych Młynach, natomiast most przez Wartę w Gidlach znajdował się już w pasie działania sąsiedniego związku operacyjnego – Armii „Kraków”36.
Do dużych zmian w ugrupowaniu wyjściowym Armii „Łódź” doszło po 29 sierpnia 1939 roku, kiedy to marsz. Edward Rydz-Śmigły dał jej dowódcy swobodę działania.
Generał Rómmel, który w stosunku do przydzielonego pasa obrony dysponował niewiel-kimi siłami, bo trzema dywizjami piechoty i Wołyńską Brygadą Kawalerii, zdawał sobie sprawę z przewagi Wehrmachtu. Podjął decyzję o przegrupowaniu podległych związków taktycznych nad granicę z Niemcami, co umożliwiało prowadzenie działań opóźniają-cych od granicy państwa. W rezultacie 30 sierpnia generał Rómmel wydał ogólny roz-kaz operacyjny nr 1, w którym określił zadania Armii, położenie, myśl przewodnią oraz zadania jej związków taktycznych, w tym Wołyńskiej Brygady Kawalerii. Oto fragment rozkazu:
Skład – organiczny i pociąg pancerny nr 53.
Zadanie: wysunąć się do rejonu Miedzno–Ostrowy i być w gotowości do stawienia oporu na skraju lasów płn. Kłobuck, wsch. Łobodno. Pod naporem bardzo przeważających sił nie-przyjaciela walczyć wstrzymująco w kierunku Brzeźnica Nw. Przewidzieć możliwość wyko-nania zwrotu zaczepnego w kierunku Działoszyna na korzyść 30 DP i w kierunku Wręczyca Wielka na korzyść 7 DP.
Utrzymać łączność z 30 DP na Lipie i przez Zawady na Działoszyn, a z 7 DP na Kłobuck (baon ON).
5. Czas wyruszenia:
Obliczyć tak, by siły główne w. j.[wielkich jednostek37 – przyp. W.W] osiągnęły rejon prze-znaczenia do godz. 24.00 31 sierpnia b.r.38.
Generał Rómmel wiedział o koncentracji Wehrmachtu przed frontem Armii „Łódź”. Przed wybuchem wojny poinformował o tym marszałka Rydza-Śmigłego na punkcie obserwacyj-nym na zachód od Wielunia: Dzień był cudowny i widoczność duża. Kolejno wskazywałem
35 Ogólny rozkaz operacyjny dowódcy Wołyńskiej Brygady Kawalerii, Kruplin Radomszczański, 25 VIII 1939, w: Wojna obron-na Polski 1939. Wybór źródeł, E. Kozłowski (red.), Warszawa 1968, s. 350–354.
36 J.S. Tym, Przygotowania wojenne i mobilizacja Wołyńskiej Brygady…, op.cit., s. 66–68.
37 Wielka jednostka – wg obecnej terminologii odpowiednik związku taktycznego.
38 J. Rómmel, Za honor i Ojczyznę. Wspomnienia dowódcy armii „Łódź” i „Warszawa”, Warszawa 1958, s. 41.
w terenie lasy, w których stacjonowały niemieckie wielkie jednostki. Na prawo, na zachód rozpoznano więc 3 wielkie jednostki – 18 DP, jedną zmotoryzowaną i jedną pancerną. Na wprost, w dalekim Kluczborku, w którym widoczna była wieża kościelna, stały 2–3 dywizje piechoty. W lasach oleśnickich 2 dywizje piechoty, a pod Wołczynem 14 DP i jedna zmoto-ryzowana39. Polski wywiad wojskowy na ogół trafnie rozpoznawał mobilizację, a następnie koncentrację Wehrmachtu nad granicą z Polską. Spośród 15 związków taktycznych 10 Armii pewnie rozpoznano siedem, a dwa prawdopodobnie, co stanowiło 60% sił przeciwnika.
Precyzyjnie między innymi rozpoznano przemarsz i obecność nad granicą 4 Dywizji Pancernej, którą polski wywiad prowadził od Żagania, przez Wrocław, aż na podstawy wyj-ściowe do jej uderzenia na Polskę40.
Wykonując rozkaz dowódcy Armii „Łódź”, pułkownik Filipowicz polecił swojej bryga-dzie wykonać marsz w nocy z 30 na 31 sierpnia i osiągnąć nakazany obszar do świtu 31 sierp-nia, a do północy tego samego dnia gotowość bojową. 31 sierpnia dowódcy oddziałów otrzy-mali od dowódcy Brygady następujący rozkaz: Rozpoznając na Krzepice, częścią sił stawić opór na zachodnim skraju lasu Mokra i płd.-zach. skraju lasów Kłobuck. Linię rzeki Liswarta na odcinku Danków–Zawady dozorować. Zachować silny odwód do ewentualnych działań zaczepnych na korzyść sąsiadów lub wsparcia własnej obrony.
Pod naporem przeważających sił npla opóźniać po osi Mokra–Ostrowy–Brzeźnica Nowa, stawiając kolejny opór na liniach:
rz. Biała Okrza – zach. skraj lasu Łobodno;
rz. Warta w rejonie Brzeźnica Nowa z tym wyliczeniem czasu, aby npl w ciągu dwóch dni nie przekroczył Warty.
Pozycja oporu –
21 puł. – rozpoznać na Krzepice. Bronić zach. skraju lasu oraz przerwy leśnej, położonej na zach. [od wsi – przyp. W.W.] Mokra I, II, III.
IV/84 pp bronić płd.-zach. skraju lasu Kłobuck.
2 dak zająć stanowiska ogniowe na polanie Mokra i zapewnić wsparcie ogniowe dla 21 puł.
i IV batalionu 84 pp.
Pociąg pancerny nr 5341 – patrolować odcinek st. kol. Miedzno–Kłobuck. W razie napo-ru npla wesprzeć ogniem obronę
Dozorowanie –
19 puł. – stanąć w rejonie Kamieńszczyzna–Leszczyny, skąd dozorować linię rz. Liswarty na odcinku Danków–Zawady. W m. Danków trzymać podjazd. Nawiązać i utrzymać łącz-ność z 30 DP w rejonie Działoszyna.
Odwód –
12 puł. i 21 dyw. panc. w rejonie Miedzno, 2 psk w rejonie Kołaczkowice – być gotowymi do wsparcia pozycji oporu oraz do działań na korzyść sąsiadów brygady. 2 psk – nawiązać i utrzymać łączność z 7 DP w rejonie Kłobuck.
39 Ibidem, s. 27.
40 A. Woźny, Niemieckie przygotowania do wojny z Polską w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych w latach 1933–1939, s. Warszawa 2000, s. 307.
41 Pociąg pancerny nr 53 był uzbrojony w 2 haubice kalibru 100 mm, 2 armaty kalibru 75 mm oraz 19 ckm.
Powyższe ugrupowanie przyjąć po zapadnięciu zmroku 31 sierpnia.
M.p. dowódcy Brygady – m. Ostrowy.
Stanowisko bojowe dowódcy Brygady – m. Miedzno42.
Ze względu na czas wydania rozkazów pułki Wołyńskiej Brygady Kawalerii rozpoczęły przegrupowanie pod Miedzno i Ostrowy późną nocą z 30 na 31 sierpnia. Pierwszy wyruszył 21 puł, a następnie 2 dak, 2 psk i 12 puł, inną drogą pomaszerował 19 puł. 2 dywizjon arty-lerii konnej musiał dowiązać się topograficznie do terenu działań w dzień. Gdy wczesnym rankiem dotarł w pobliże przejazdu kolejowego pod wsią Mokra, jego baterie sprawnie za-jęły stanowiska ogniowe, zorganizowały punkty obserwacyjne i połączyły je liniami telefo-nicznymi ze stanowiskami ogniowymi. Ostatniego dnia pokoju Wołyńska BK została istot-nie wzmocniona, poistot-nieważ o godz. 11.00 do stacji kolejowej Kłomnice przybył 11 batalion strzelców, który otrzymał rozkaz obsadzenia lasu Łobodno na tyłach organizowanej linii obrony43.
Pierwszy oddział Wołyńskiej BK zajął stanowiska 31 sierpnia w godzinach wieczornych.
Był to 21 puł wzmocniony szwadronem 12 puł. Główny wysiłek Brygady został skupiony na kierunku Wilkowiecko–Mokra obsadzonym przez 4 szwadron por. Karola Kantora, wzmocniony plutonem ckm i trzema działami przeciwpancernymi, a na prawym skrzydle – 2 szwadronem z plutonem ckm. 3 szwadron z dwoma ciężkimi karabinami maszynowy-mi na taczankach i działem przeciwpancernym został wysunięty na wzgórze opatowskie – wzgórze 263 i miał opóźniać przeciwnika, a następnie wycofać się na zachodni skraj lasu Grodzisko i bronić wzgórza 236. Dwa plutony 1 szwadronu z ckm na taczance obsadziły wzgórze rębielickie – wzgórze 258,6 na wschód od Dankowa – z zadaniem ubezpieczenia, a następnie opóźniania przeciwnika i obrony wzgórza 229 w celu uniemożliwienia prze-ciwnikowi przerwania się na kierunku Rębielice Królewskie–Mokra. Z kolei III pluton z ckm na taczance pełnił rolę podjazdu w Starokrzepicach i miał za zadanie rozpoznanie sił przeciwnika oraz jego opóźnianie w kierunku Krzepic i Wilkowiecka. Na prawym skrzy-dle Wołyńskiej Brygady Kawalerii stanowiska zajął 19 puł, trzy jego szwadrony (1., 2. i 4.) obsadziły pierwszą linię obrony, natomiast 3 szwadron z dwoma ciężkimi karabinami ma-szynowymi i działem przeciwpancernym stanowił odwód pułku. IV batalion 84 pp trzema kompaniami, bez dwóch plutonów skierowanych do jego odwodu, obsadził lewe skrzydło Brygady44.
Szerokość pasa działania Wołyńskiej Brygady Kawalerii wynosiła 12 km. Tworzyły go trzy rejony obrony: na prawym skrzydle stanął 19 puł z trzema szwadronami w pierwszym rzucie i szwadronem w odwodzie, centrum ugrupowania zajął 21 puł, którego dwa
szwadro-42 Wojskowe Biuro Badań Historycznych w Warszawie (dalej: WBBH), Wspomnienia z walk Wołyńskiej Brygady Kawalerii w wojnie obronnej ze szczególnym uwzględnieniem boju pod Mokrą dnia 1 IX 1939 r., sygn.. II/2/163, Relacja ppłk. K. de Ros-towo Suskiego k. 5–6, cyt. za: J.S. Tym, Boje Wołyńskiej Brygady Kawalerii w dniach 1–4 września 1939, w: A. Jońca et al., Mokra Działoszyn 1939, Warszawa 2005, s. 201. Natomiast kpt. dypl. S. Koszutski ocenia rozkaz jaki nieautentyczny: Jest on prawdopodobnie odtworzony z pamięci dowódcy 21 puł i daje tylko ogólny obraz, względnie jest skrótem i zreasumowan-iem szeregu rozkazów dla tych oddziałów, które musiały być dnia 30 i 31 sierpnia wydane dla przyjęcia przez nie nowego ugrupowania w rej. Miedzno–Mokra. J.S. Tym, Boje Wołyńskiej BrygadyKawalerii…, op.cit.
43 J.S. Tym, Boje Wołyńskiej Brygady Kawalerii…, op.cit., s. 203–205.
44 Ibidem, s. 205–207.
ny były na linii czat i dwa w pierwszym rzucie, a szwadron kawalerii i pluton kolarzy w od-wodzie, na lewym skrzydle Brygady zaś był IV batalion 84 pułku piechoty. W odwodzie znalazły się dwa pułki kawalerii – 2 psk i 12 puł bez szwadronu, 21 dywizjon pancerny i po-ciąg pancerny nr 53, a 11 batalion strzelców obsadził pośrednią rubież opóźniania45.