Włączenie RFN do NATO spowodowało wielkie zamieszanie na arenie międzynarodo-wej, a szczególnie wśród państw będących pod wpływem ZSRR. Wykorzystał to w sposób perfekcyjny Nikita Chruszczow, zobowiązując wszystkie te państwa do podpisania wspól-nego dokumentu o przyjaźni i współpracy wzajemnej. Już wcześniej podpisały one bilate-ralne układy ze Związkiem Radzieckim21. Należy zgodzić się z tezą głoszoną przez Davida R. Marplesa, kanadyjskiego historyka, że Układ Warszawski można by uznać za spóźnioną odpowiedź ZSRR na utworzenie NATO, albo na wyłonienie się zmilitaryzowanych Niemiec Zachodnich, ale również można go postrzegać, i co chyba jest bliższe rzeczywistości, jako gwaranta zarówno radzieckiej hegemonii w Europie Wschodniej, jak i utrzymania sojuszu
19 Szerzej powyższą problematykę przedstawili m.in. M. Maciejewski, M. Sadowski, Powszechna historia gospodarcza od XV do XX wieku, Wrocław 2007, s. 266–269.
20 T. Buchanan, Burzliwy pokój..., op. cit., s. 183. Natomiast stosunki bilateralne pomiędzy państwami tzw. bloku wschod-niego a ZSRR obszernie przedstawili m.in. J. Zając, R. Zięba, Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1989, Toruń 2005.
21 Wszystkie porozumienia opublikowano w: Polska w stosunkach międzynarodowych 1945–1989. Wybór dokumentów, J. Zając (wybór i opracowanie), Warszawa 2005.
wschodnioeuropejskiego. Układ w większym stopniu zapobiegał wyzwoleniu się państw Europy Wschodniej spod radzickiej kontroli, niż przeciwstawiał się agresji NATO22.
Blok państw Europy Środkowo-Wschodniej także borykał się z wieloma problemami.
W przeciwieństwie do nieporozumień wśród państw NATO miały one w niektórych z nich krwawy przebieg. W zachodniej części kontynentu różnice w postrzeganiu polityki zagranicznej rozwiązywano w sposób dyplomatyczny lub zbliżony do tej formuły, w środkowo-wschod-niej relacje były zdecydowanie odmienne. Wyjątkiem była Jugosławia, która w czerwcu 1948 roku wstąpiła na drogę tzw. państw niezaangażowanych. To Josip Broz Tito i jego par-tyzanci, a nie Armia Czerwona, wyzwolili Jugosławię (Armia Czerwona w 1944 roku do-tarła tylko do Serbii). Inaczej potoczyły się sprawy w Czechosłowacji, którą na początku 1948 roku uznawano za jedyne demokratycznie rządzone państwo w Europie Środkowo- -Wschodniej. W 1968 roku Czesi poznali znaczenie słów Andrieja Żdanowa, bolszewickie-go generała i polityka, My w Moskwie lepiej wiemy, jak stosować marksizm-leninizm23.
Polityczno-militarnym wydarzeniem ujawniającym stosowanie niekonwencjonalnych środków w rozwiązywaniu problemów państw podporządkowanych Kremlowi był kryzys berliński. O jego znaczeniu dla ZSRR świadczy wypowiedź z 1958 roku ówczesnego przy-wódcy ZSRR Nikity Chruszczowa: Berlin to „jaja Zachodu”, wystarczy mu je „ścisnąć”,
22 D.R. Marples, Historia ZSRR. Od rewolucji do rozpadu, Wrocław 2006, s. 235.
23 J.L. Gaddis, Zimna wojna. Historia..., op.cit., s. 47.
W czerwcu 1953 roku decyzje władz NRD wywołały kryzys polityczny i gospodarczy. Doszło do strajków i demonstracji
DIE BUNDESREGIERUNG
by przeciwnik podniósł wrzask24. W momencie wybuchu tzw. kryzysu berlińskiego w czerw-cu 1948 roku strona radziecka miała ogromną przewagę militarną na kontynencie europej-skim w postaci wojsk konwencjonalnych. W Niemczech i państwach podległych Związkowi Radzieckiemu według danych wywiadu amerykańskiego znajdowały się 84 dywizje Armii Radzieckiej, przeciwko którym państwa Europy Zachodniej oraz stacjonujące w Europie si-ły amerykańskie mogsi-ły przeciwstawić tylko 16 dywizji. Tę sytuację w humorystyczny spo-sób, aczkolwiek sytuacja nie pozwalała na to, przedstawił Robert A. Lovett, amerykański podsekretarz stanu: Żeby dostać się do Renu, Rosjanie potrzebują wyłącznie butów25.
Zakończenie kryzysu berlińskiego pokazało zarówno jednej stronie (Stanom Zjednoczonym, Francji, Wielkiej Brytanii), jak i drugiej (ZSRR), że w ten sposób nie można rozwiązywać problemów mieszkańców żadnego państwa. Największym zaskoczeniem dla rządów ZSRR i pozostałych państw Europy Środkowo-Wschodniej była propozycja Waltera Ulbrichta, se-kretarza generalnego Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec (SED), który już od 1952 roku planował budowę muru odgradzającego Berlin Zachodni od wschodniego i reszty NRD. Ta propozycja nie znalazła akceptacji zarówno wśród przywódców ZSRR, jak i pozostałych państw tzw. demokracji ludowej. Potwierdzeniem tego była wypowiedź Wiaczesława Mołotowa, ministra spraw zagranicznych ZSRR: wywoła to gorycz i niechęć berlińczyków do rządu NRD oraz sowieckich sił w Niemczech26. Ulbricht nie podejmowałby tego tematu, gdyby nie to, że w NRD coraz częściej pojawiały się sygnały świadczące o dezaprobacie władzy i istniejące-go ustroju. To wówczas coraz częściej mieszkańcy Berlina przekazywali sobie wypowiedź jednego z nich: Wystarczało wsiąść do metra lub kolejki […] i trafiało się do innego świata.
[…] Można było w dwie minuty przejść od socjalizmu […] do kapitalizmu27.
W czerwcu 1953 roku decyzje władz NRD wywołały kryzys polityczny i gospodarczy.
Nastąpiły strajki i demonstracje. Władze nie były w stanie zapanować nad niezadowoleniem obywateli bez pomocy Moskwy28. Wydarzenia te były tak niebezpieczne dla enerdowskie-go rządu, że Ulbricht wraz z wierchuszką SED spędził 17 i 18 czerwca w ukryciu pod ochro-ną Rosjan w sztabie Armii Czerwonej, położonym w Berlinie–Karlshorst, pozostawiając brudną robotę 20 tysiącom radzieckich sił okupacyjnych, wyposażonych w czołgi T-34 i trans-portery opancerzone, które wspierało 7 tysięcy milicjantów z oddziałów prewencyjnych. […]
w tym jednodniowym powstaniu zginęły 383 osoby, kolejnych 106 zostało straconych na pod-stawie prawa wojennego, natomiast 5100 osób zostało aresztowanych. […] 400 000 nieza-dowolonych obywateli NRD uciekło wtedy na Zachód. […] W rzeczywistości, do końca 1956 roku na Zachód uciekło ponad 1,5 miliona obywateli NRD29.
24 D.C. Large, Wielka operacja ratunkowa, w: Zimna wojna, R. Cowley (red.), Warszawa 2009, s. 39.
25 Ibidem, s. 42.
26 J.L. Gaddis, Zimna wojna. Historia..., op.cit., s. 137.
27 Ibidem, s. 135.
28 Powstanie wybuchło 17 czerwca 1953 roku, a więc w czasie walki o sukcesję po Józefie Stalinie. Walkę toczyli Ławrientij Beria – szef NKWD i Nikita Chruszczow. Prawdopodobnie powstanie to zaskoczyło Berię, który ponoć przygotowywał się na przejęcie władzy, co miało mieć miejsce 19 czerwca. Chruszczow, Nikołaj Bułganin, Gieorgij Żukow i Gieorgij Malenkow do-prowadzili do aresztowania, procesu i egzekucji Berii. Był to niewątpliwie akt czystej samoobrony, by ratować swoje życie.
Problematykę tę przedstawił m.in. W.H. Carroll, Narodziny i upadek rewolucji komunistycznej, Sadków 2008, 412–416.
29 D. Boyd, Ekspansja Kremla. Historia podbijania świata, Warszawa 2014, s. 279–280.
Niewątpliwe był to sygnał dla Kremla, że jedynym gwarantem rozwoju socjalizmu w NRD jest sekretarz generalny SPJN (SED) Ulbricht. Skutkowało to działaniami Moskwy gwaran-tującymi mu władzę, bezkarność i brak ograniczeń w działaniu. Ulbricht zaczął podejmo-wać decyzje bez konsultacji z Moskwą. Samodzielnie oprotestował działania Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych dotyczące Berlina Zachodniego, co skutkowało kolejną je-go decyzją o zmianie procedur przekraczania granicy przez mieszkańców wschodnieje-go Berlina. Na działania dotyczące obszarów podzielonego na części miasta Kreml mógł jesz-cze przymknąć oko, ale na wysłanie oficjalnej delegacji do Chin bez powiadomienia radziec-kiego rządu już nie. A władze na Kremlu dowiedziały się o podróży niemieckiej delegacji dopiero wówczas, gdy samolot z nią na pokładzie miał międzylądowanie na lotnisku w Moskwie30.
Nie tylko NRD stanowiła problem dla władz radzieckich. Po śmierci Józefa Stalina także sytuacja w Polsce i na Węgrzech wymykała się spod kontroli Moskwy. Społeczeństwa tych państw podejmowały próby wyzwolenia się spod radzieckiej dominacji. Nie bez znaczenia była tu sytuacja w ZSRR: zarówno tzw. rozchwianie władzy na Kremlu jako efekt walki o sukcesję po Stalinie, jak i kontrolowane przecieki z tajnego referatu O kulcie jednostki i je-go konsekwencjach, wygłoszoneje-go 25 luteje-go 1956 roku na XX zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego31.