Kolejny niepokojący dla Kremla sygnał pochodził z Bułgarii. W czerwcu 1964 roku poja-wiła się informacja, że w Bułgarskiej Partii Komunistycznej istnieje opozycyjna grupa. W sto-sownym dokumencie, przygotowanym przez Departament I Ministerstwa Spraw Zagranicznych dla kierownika Wydziału Zagranicznego KC PZPR tow. Józefa Czesaka, czytamy m.in.:
W wystąpieniu Teodor Żiwkow w Akademii Wojskowej im. G.S. Rakowskiego w Sofii i w gar-nizonie sofijskim po raz pierwszy mówił otwarcie o istnieniu grupy opozycyjnej. Obecnie na zachodzie wrogowie socjalizmu prowadzą złośliwą kampanię przeciwko naszemu krajowi, a przed wszystkim przeciwko Armii Ludowej. Propaganda burżuazyjna usiłuje przeciwsta-wić Armię Partii i że organizowany jest spisek. U nas rzeczywiście została wykryta i unieszkodliwiona grupa godnych pożałowania awanturników, elementów karierowiczowskich i ludzi bez żadnych zasad, żądnych władzy, którzy znajdują się w rękach organów śledczych.
Wśród nich są i niektórzy wojskowi. W zachodniej prasie pisano, że wmieszany do tej gru-py był między innymi gen. płk Sławcze Trymski55.
Grupa opozycyjna, w której był również dowódca garnizonu Sofii gen. Cvetko Anew, w marcu 1965 roku próbowała dokonać przewrotu. Prawdopodobnie identyfikowała się z ide-ologią określaną jako titoizm, a jej celem było wejście na drogę, którą już wcześniej wytyczyła Jugosławia. Gdy grupę rozpracowała bułgarska służba bezpieczeństwa, część jej członków popełniła samobójstwa, a część sąd skazał na wieloletnie więzienie56.
W NRD sytuacja rozwinęła się w sposób, który ponownie zaniepokoił Moskwę. Dotyczył on wydarzeń równoległych do zjazdu zachodnioniemieckiej partii CDU w Düsseldorfie. To
53 J. Holzer, Europa zimnej wojny..., op.cit., s. 517.
54 Problematykę tę porusza m.in. J. Holzer, op.cit., s. 477–478.
55 Archiwum Akt Nowych [dalej: AAN] sygn. 237/XXII-1460, KC PZPR Wydział Zagraniczny Sektor dokumentacji i informa-cji Bułgaria 1964–1967, Notatka w sprawie opozycyjnej grupy w szeregach Bułgarskiej Partii Komunistycznej, przygoto-wana przez Departament I MSZ (wicedyrektor J. Dryglas) z dnia 30 czerwca 1965 r. do Kierownika Wydziału Zagranicznego KC PZPR tow. J. Czesaka, s. 44-46.
56 J. Holzer, Europa zimnej wojny..., op.cit., s. 475.
wówczas rząd NRD uznał, że rząd zachodnioniemiecki obok prowadzonego przezeń ekono-micznego i politycznego ataku frontalnego na NRD coraz bardziej wysuwa na pierwszy plan koncepcję natarcia oskrzydlającego. Celem tego wariantu jest izolowanie NRD wśród państw socjalistycznych oraz odcięcie jej od innych państw socjalistycznych57. Dla Związku Radzieckiego był to niewątpliwy sygnał świadczący o tym, że wypowiedzi te nie są odosob-nione i stanowią większy obszar przyszłej polityki zagranicznej NATO, a przekaźnikiem jej jest RFN. W dalszej części tego dokumentu teoria ta zostaje w pewien sposób potwierdzo-na: Towarzysz Rapacki poinformował nas o planie dwóch stref, wysuniętych przez belgij-skiego ministra spraw zagranicznych [Paula-Henriego – red.] Spaaka. Wydaje się nam, że Spaak chciałby za pomocą tego projektu omawiać z poszczególnymi państwami członkami UW – pomijając NRD – sprawy dotyczące naszej suwerenności, integralności terytorialnej i bezpieczeństwa militarnego oraz odwrócić uwagę od współudziału Niemiec Zachodnich w zbrojeniach NATO. Z dotychczasowych znanych szczegółów zawartych w propozycji Spaaka wynika, że chce on pogodzić się z udziałem Niemiec Zachodnich w wielostronnych siłach nuklearnych państw NATO. Plan Spaaka nacelowany jest demilitaryzacją przeważającej części terytorium NRD, podczas gdy zachodnioniemieckie jednostki NATO dysponowałyby nadal większą częścią terytorium NRF jako terenem dla stacjonowania i rozwinięcia wojsk przeciwko NRD oraz jako bazą dla dalszych wzmożonych posunięć zbrojeniowych, ze zbro-jeniem nuklearnym włącznie. Z tego wszystkiego wynika, że plan Spaaka sprzyjałby planom Bonn przewidującym wchłonięcie NRD drogą wojny dywersyjnej lub otwartej operacji woj-skowej i stworzenia faktów dokonanych. Jak nas poinformował Rapacki, Spaak rozwinął również myśl, że grupa państw NATO mogłaby prowadzić rozmowy w tych sprawach z gru-pą państw UW z wykluczeniem ZSRR. Świadczy to o podważaniu jedności UW. Według wszystkich propozycji, zgodnie z koncepcją Waszyngtonu i Bonn, NRD ma nie być podmio-tem, lecz tylko przedmiotem rokowań między państwami NATO a UW58.
Analizując ten dokument, zapewne strona radziecka nie potraktowała poważnie planu bel-gijskiego ministra spraw zagranicznych. W NATO głównym rozdającym były Stany Zjednoczone, a w Układzie Warszawskim – ZSRR i to one decydowały o wszelkich działa-niach na rzecz polityki zagranicznej i bezpieczeństwa tych dwóch bloków polityczno-mili-tarnych. Mógł więc to być kolejny test sprawdzający skuteczność działania i konsolidację państw UW. Nie wiadomo, czy była to tylko inicjatywa Belgii, czy wspólna NATO. W dal-szej części wspomnianego zjazdu CDU w sprawie relacji polityczno-gospodarczych pomię-dzy RWPG a EWG głos zabrali Ludwig Erhard i Gerhard Schröder. Obaj ci politycy CDU podkreślili, że stosunki handlowe NRF z państwami socjalistycznymi mają przede wszystkim służyć przeforsowaniu jej celów odwetowych. Erhard dał do zrozumienia, że rozszerzenie handlu zależy od rekompensat politycznych. Schröder wskazał otwarcie na konieczność
za-57 AAN, sygn. XIA/247, KC PZPR, Wydział Zagraniczny, Materiały Wł. Gomułki, Pismo W. Ulbrichta I Sekretarza KC NSPJ do Wł. Gomułki z dnia 22 kwietnia 1965 r., s. 1. Pewne kwestie obejmujące tę problematykę przedstawiła W. Jarząbek, Doktryna Ulbrichta czy doktryna Gomułki? Polska a koordynacja polityki bloku wschodniego wobec Ostpolitik w latach 1966–1967,
„Dzieje Najnowsze” 2005 nr 3.
58 AAN, sygn. XIA/247, KC PZPR, Wydział Zagraniczny, Materiały Wł. Gomułki, Pismo W. Ulbrichta I Sekretarza KC NSPJ …, s. 4–5.
pewnienia, aby EWG w kształtowaniu swej polityki w dziedzinie handlu zagranicznego uwzględniała życiowe, polityczne interesy zjednoczenia Niemiec59.
Wszystkie te wypowiedzi stały się tematem spotkań przywódców państw tzw. bloku wschod-niego, podczas których analizowano te i kolejne stwierdzenia głównych polityków zachod-nioniemieckich. Poddano je ocenie podczas narady państw Układu Warszawskiego przy omawianiu polityki zagranicznej NRF w stosunku do państw Europy Środkowo-Wschodniej60. Relacje między państwami Układu Warszawskiego a RFN zaakcentowano podczas spotka-nia I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki z uczestnikami narady ministrów spraw za-granicznych państw Układu Warszawskiego w Warszawie 9 lutego 1967 roku. W swoim wy-stąpieniu Gomułka powiedział między innymi, że zagadnienia bezpieczeństwa w Europie można rozwiązać, jeśli rząd NRF spełni kilka warunków. Główną, podstawową, sprawą, któ-ra świadczyłaby o tym, że rząd NRF wkktó-racza na nową linię polityczną, byłoby wyrzeczenie się przez rząd NRF tezy o wyłącznej reprezentacji całych Niemiec. Jest to warunek wstępny, bez spełnienia którego nie można otworzyć drogi do bezpieczeństwa w Europie. Polska i in-ne kraje socjalistyczin-ne wysuwają żądanie uznania NRD. Polska ze swej strony szczególnie mocno podkreślała ostatnio konieczność spełnienia przez NRF trzech głównych warunków:
uznania granic, uznania NRD i wyrzeczenia się broni atomowej61. Gomułka, mówiąc o re-wizji polityki zagranicznej NRF w stosunku do państw Europy Środkowo-Wschodniej, za-pewne miał na myśli zmiany, które nastąpiły w Bonn. Natomiast, gdy wypowiadał się o uzna-niu NRD, prawdopodobnie myślał o wyrzeczeuzna-niu się przez NRF roszczeń do reprezentowania tzw. całych Niemiec na arenie międzynarodowej. Sytuacja podzielonych na dwa państwa pozostające w różnych strefach wpływów Niemiec zmieniła się radykalnie w 1989 roku w momencie zburzenia muru berlińskiego i ich zjednoczenia.
59 Ibidem, s. 6.
60 AAN, sygn. XIA/539, Materiały dotyczące Układu Warszawskiego, Notatka z 24. I. 1967 r. w sprawie zwołania narady państw UW dla omówienia polityki wobec NRF, s. 4–5.
61 AAN, sygn. XIA/14, KC PZPR, Wydział Zagraniczny, Protokół ze spotkania I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki z uczestnikami narady Ministrów Spraw Zagranicznych państw członków Układu Warszawskiego, Warszawa, 9 lutego 1967 r., s. 14.
n