W latach 1926–1935 funkcjonowały trzy korpusy kadetów: we Lwowie, w Chełmnie (prze-niesiony w lipcu 1926 roku z Modlina) i Rawiczu.
W szkołach kadetów po 1926 roku wprowadzono znaczące zmiany programowe i profilo-we. Zmieniono charakter edukacyjny w tych placówkach, teraz mniejszy akcent miano kłaść na szkolenie wojskowe. W zakresie programu szkoły cywilnej otrzymały one status gimna-zjów matematyczno-przyrodniczych17. Zredukowano system szkolenia wojskowego i teraz sprowadzał się do wyszkolenia fizycznego i przekazania elementarnej wiedzy wojskowej (na poziomie szkolenia rekruta). Nie pozostało to bez wpływu na przywileje, które wcześniej mieli absolwenci ubiegający się o przyjęcie do szkoły oficerskiej (podchorążych).
Po 1926 roku w korpusach kadetów zaszły także istotne zmiany kadrowe i organizacyjne.
Nadal elitarny charakter miał Korpus Kadetów nr 1 we Lwowie, który w analizowanych la-tach był systematycznie rozbudowywany i reorganizowany. Oddawano do użytku nowoczesne obiekty dydaktyczne, między innymi w 1932 roku nowoczesny gmach do celów dydaktycz-nych i stadion sportowy (hala gimnastyczna, korty tenisowe, strzelnica sportowa),
wzbogaco-17 J. Wiatr, Zmiana dotychczasowego charakteru korpusów kadetów na gimnazja matematyczno-przyrodnicze, „Bellona”
1927, t. XXVII, z. 8, s. 218–219.
no zaplecze dla działalności kulturalno-oświatowej (każda kompania miała dobrze wyposażo-ną świetlicę). Miały miejsce dość liczne roszady na stanowisku komendanta tej placówki – do 1927 roku był nim płk Władysław Żebrowski, w latach 1927–1929 ppłk Stanisław Widacki, w latach 1929–1933 ppłk Kazimierz Florek, po nim ppłk Franciszek Wielgut; ostatnim ko-mendantem do 1939 roku był ppłk Stanisław Daniluk. Korpus ten podlegał stałemu nadzoro-wi merytorycznemu MWRiOP, sprawowanemu do 1928 roku przez nadzoro-wizytatora resortu dr. Wacława Jezierskiego, następnie dr. Włodzimierza Gałeckiego i kuratora lwowskiego dr. Kazimierza Sośnickiego. Był wielokrotnie inspekcjonowany i wizytowany przez generali-cję Wojska Polskiego, w szczególności generała do prac przy GISZ, gen. bryg. Stanisława Burhardt-Bukackiego.
We lwowskim korpusie w roku szkolnym 1926/1927 w grupie 360 kadetów było: synów wojskowych – 96 (26,6%), synów urzędników państwowych – 117 (32,5%) – łącznie 59%, synów chłopów zaś tylko 10 (0,3%). W kolejnym roku było to odpowiednio w dwóch pierw-szych grupach po 32%, w ostatniej zaś nieco ponad 0,2%18. W kolejnych latach proporcje te nie ulegały istotnym zmianom. Wynikało to między innymi z dużych opłat za naukę.
Szczególnie duże były one w roku szkolnym 1928/1929, wynosiły bowiem w skali roku 1200 zł, by w roku szkolnym 1934/1935 ulec zmniejszeniu do 718 zł. Mimo zachowania wcześniej wspomnianych ulg na ponoszenie takich kosztów mogli sobie pozwolić jedynie dobrze sytuowani rodzice.
W lipcu 1926 roku Korpus Kadetów nr 2 przeniesiono z Modlina do Chełmna. Powodem ofi-cjalnym był zły stan obiektów zajmowanych przez korpus w tym pierwszym mieście, nieoficjal-nym zaś decyzje polityczne po przewrocie majowym. Korpus ten miał zdecydowanie bardziej plebejski charakter, biorąc pod uwagę pochodzenie kadetów, niż jego lwowski odpowiednik.
Wyraźnie mniejszy był odsetek uczniów wywodzących się z warstw o wyższym statusie spo-łecznym i majątkowym. I w tym korpusie po przewrocie majowym miały miejsce zmiany ka-drowe, w tym na stanowisku komendanta, ale zdecydowanie mniejsza była rotacja niż w odpo-wiedniku lwowskim. Jego komendantami byli: w latach 1926–1928 ppłk Stanisław Trzebunia, w latach 1928–1936 zaś ppłk Bogusław Kunc. Nastąpiły zmiany personalne w składzie kadry nauczycielskiej i wojskowej. W latach 1926–1931 mury tej placówki opuściło ze świadectwami maturalnymi 365 absolwentów, z których karierę wojskową wybrało 317 (87%)19.
Utworzony w 1925 roku Korpus Kadetów nr 3 w Rawiczu borykał się z wieloma trudno-ściami lokalowymi i organizacyjnymi. Podobnie jak w jego chełmskim odpowiedniku ka-deci rekrutowali się w większości z rodzin o średnim statusie majątkowym. Blisko jedna trze-cia uczniów musiała w pierwszym roku szkolnym opuścić placówkę ze względu na słabe postępy w nauce i stan zdrowia. Kadra dydaktyczna stopniowo pokonywała trudności, w czym duży udział miał pierwszy komendant korpusu, kierujący nim do 1928 roku, ppłk Marian Merkisz. Kolejnymi byli: w latach 1928–1930 mjr (późniejszy ppłk) Konstanty Witold Czachowski, następnie w latach 1930–1931 ppłk Edward Wilczyński i po nim do 1939 ro-ku ppłk Włodzimierz Kowalski. Stopniowo stabilizowała się kadra dydaktyczna złożona z na-uczycieli cywilnych i wojskowych.
18 W. Lisowski, Polskie Korpusy Kadetów..., op.cit., s. 188, tabela 4.
19 Ibidem.
Od 1928 roku nastąpiły zmiany w podległości korpusu kadetów, ich zwierzchnikiem nie został – jak wcześniej – szef Sztabu Generalnego (Sztab Generalny przemianowany w 1928 ro-ku na Sztab Główny podlegał pionowi wojennemu, czyli GISZ), lecz II wiceminister spraw wojskowych, od 1931 roku I wiceminister. W imieniu wiceministra zwierzchność miał Departament Piechoty MSWojsk. Wiązało się to także z ich reorganizacją. Zniesiono do-tychczasową równorzędność szkolenia wojskowego w tych korpusach i szkołach podchorą-żych. Tym samym absolwenci korpusu ubiegający się o naukę w szkołach podchorążych tra-cili przywilej bezpośredniego do nich wstępowania. Musieli przechodzić kurs unitarny na podobnych zasadach jak pozostali kandydaci do szkół podchorążych. Oznaczało to wydłu-żenie okresu ubiegania się o przyjęcie do szkoły podchorążych o rok. W związku z tym w programach nauczania w tym korpusie znacznie zredukowano zakres szkolenia wojsko-wego sprowadzając go do wychowania fizycznego i elementarnego przysposobienia woj-skowego. Decyzja ta był kontrowersyjna i dość powszechnie krytykowana. Stąd od 1930 ro-ku absolwentom korpusów kadetów przywrócono prawo ubiegania się o przyjęcie do szkół podchorążych po uzyskaniu świadectwa dojrzałości i zdaniu egzaminu wstępnego z wyszko-lenia wojskowego. Nie musieli odbywać już rocznego szkowyszko-lenia unitarnego.
W 1931 roku uchwalono nowy statut korpusu kadetów. Uznano, że korpusy kadetów opar- te o tradycje dawnych polskich szkół rycerskich, są szkołami wojskowymi z własnym inter-natem i posiadają wszystkie uprawnienia szkół średnich ogólnokształcących. [...] Pod wzglę-dem wojskowym korpusy kadetów zorganizowane są w bataliony szkolne, w skład których wchodzą kompanie szkolne od 1 do 5 – odpowiadające klasom szkolnym od IV do VIII [gim-nazjum matematyczno-przyrodniczego – przyp. A.N.]20. Tym razem jednoznacznie stwier-dzano, że korpusy kadetów są szkołami wojskowymi z uprawnieniami cywilnych szkół śred-nich w zakresie cenzusu naukowego (matura). Podlegały służbowo MSWojsk., poprzez Departament Piechoty, a w sprawach nauczania MWRiOP.
Wobec zmiany celów wychowania w wojsku zmieniły się one także w odniesieniu do kor-pusu kadetów. W trakcie ich przysposobienia wojskowego dążono do kształtowania patrio-tyzmu, zwłaszcza poczucia państwowego i bycia w gotowości do ponoszenia wszelkich ofiar w obronie ojczyzny21.
Kierownictwo MSWojsk. w latach trzydziestych zadecydowało o istotnych zmianach w pro-gramie wyszkolenia wojskowego kadetów. Program obejmował 180 godzin z podziałem na przedmioty teoretyczne i praktyczne wykładane w toku roku szkolnego w siedzibie korpu-su i dalsze 180 godzin szkolenia praktycznego podczas obozu letniego22. Oznaczało to przy-stosowanie tego programu do kursu unitarnego w SPPiech. Wśród przedmiotów wojskowych najwięcej czasu zajmowały ćwiczenia taktyczne, wyszkolenie strzeleckie, terenoznawstwo, służba łączności, służba wewnętrzna i metodyka szkolenia. Odnotowywano duże zaintere-sowanie kadetów zajęciami z przedmiotów wojskowych.
20 M. R. Lebiedziński, Korpusy kadetów w polskim szkolnictwie wojskowym, Warszawa 2002, s. 44.
21 W. Włodarkiewicz, Działalność dydaktyczna i wychowawcza korpusu kadetów w Polsce w latach 1918–1939, w: Bezpieczeństwo, edukacja, kultura i społeczeństwo. Księga jubileuszowa Profesora Jerzego Kunikowskiego w 65. rocz-nicę urodzin, J. Gmitruk, ks. R. Krawczyk, T. Zacharuk (red.), Warszawa–Siedlce 2010, s. 453.
22 W. Lisowski, Polskie Korpusy Kadetów..., op.cit., s. 236.
W poszczególnych korpusach funkcjonowały bataliony szkolne podzielone na pięć kom-panii (odpowiedniki klas).
Ta forma kształcenia kandydatów na oficerów zawodowej służby wojskowej miała w kie-rownictwie wojska zwolenników i przeciwników. Niektórzy chcieli ją zlikwidować. Obrońcami tego systemu byli generałowie Kazimierz Sosnkowski i Edward Rydz-Śmigły23.
Nowe zmiany programowe i organizacyjne były efektem reformy szkolnictwa powszech-nego – od roku szkolpowszech-nego 1933/1934 w korpusach wprowadzana była reforma jędrzejewi-czowska. W korpusach kadetów tworzono czteroklasowe gimnazja nowego typu i dwukla-sowe licea ogólnokształcące, głównie o profilu matematyczno-przyrodniczym. Tym samym zwiększono w korpusach liczbę kompanii do sześciu i tyle też lat trwała w nich nauka.
Jednocześnie najprawdopodobniej z myślą o zmianach organizacyjnych w korpusach przed 1935 rokiem zdecydowanie ograniczono liczbę kandydatów przyjmowanych do Korpusów Kadetów nr 2 i nr 3.
Mimo zmian dotyczących przywilejów absolwentów wymienionych szkół – niekorzyst-nych dla nich – zainteresowanie nauką w tych placówkach było nadal olbrzymie. Przykładem może być sytuacja w Korpusie Kadetów nr 2. Warunkiem ubiegania się o przyjęcie do nie-go były dopuszczająca opinia lekarska i zdane egzaminy konkursowe. Leonard Gliński, je-den z absolwentów tego korpusu, wspomina, że wraz z nim o przyjęcie ubiegało się 2000 kandydatów z całej Polski. Komisja lekarska odrzuciła 1400, a spośród 600 zdających egza-min przyjęto zaledwie 100 osób24. Leonard Gliński zwraca uwagę na wysoki poziom na-uczania i duże wymagania w stosunku do uczniów oraz wysokie morale zarówno kadry, jak i kadetów.
Nauka w korpusach kadetów była nadal odpłatna. Młodzieży niezamożnej przyznawano stypendia w wysokości od 50 do nawet 100% kosztów utrzymania. Ubiegać się o nie mogli – jak w poprzednich latach – tylko kadeci osiągający dobre wyniki nauczania.
Kadeci oprócz nauki teorii i zajęć praktycznych wyjeżdżali każdego roku na sześcioty-godniowe wojskowe obozy letnie w różne części kraju. W trakcie obozu obowiązkowa była nauka pływania. Zimą zaś organizowano kursy narciarskie.
Dużą wagę przykładano do działalności wychowawczej wśród kadetów. Tym razem pre-ferowano model wychowania obywatelskiego. Nadal podkreślano rolę symboliki wojskowej i znaczenie popularyzowania tradycji oręża polskiego. Ważnym elementem wychowawczym było składanie ślubowania kadeckiego 11 listopada. Od tego momentu składającemu je przy-sługiwały tytuł kadeta i prawo do noszenia odpowiedniego emblematu. Podobnie wysoką rangę nadawano uroczystości wręczania broni 29 listopada w rocznicę wybuchu powstania listopadowego.
Absolwenci korpusów kadetów mieli opinię dobrze przygotowanych do wojskowej służby zawodowej i stąd z reguły byli preferowani przy przyjmowaniu do szkół oficerskich. Dlatego czasowe pozbawienie ich prawa zwolnienia z kursu unitarnego przy wstępowaniu do szkół
23 Protokół 4. i 5. posiedzenia Komitetu WSWoj. z 15 i 16 IV 1932 r., w: Dokumenty do historii Polskich Sił Zbrojnych w la-tach 1918-1939, E. Kozłowski (oprac.), Warszawa 1960, s. 18.
24 L. Gliński, Korpus Kadetów nr 2 w Chełmnie, „Związek Kadetów II Rzeczypospolitej Polskiej. Biuletyn Informacyjny” nr 15, Warszawa 2001, s. 38.
podchorążackich uznać należy za duży błąd. Mimo wysokich ocen wystawianych szkolnic-twu w ramach korpusów kadetów zmniejszyło się ich znaczenie jako źródła kandydatów do zawodowych szkół oficerskich, w których w owym czasie dominowali absolwenci szkół cy-wilnych. Błąd ten jednak w porę dostrzeżono i naprawiono.