Wołyńska BK, podobnie jak inne związki taktyczne WP, miała w wyposażeniu nowocze-sną i skuteczną broń przeciwpancerną: karabiny wz. 35 oraz armaty przeciwpancerne wz. 36 kalibru 37 mm. Do zwalczania pojazdów bojowych przeciwnika wykorzystywała ar-maty polowe wz. 02/26 kalibru 75 mm 2 dywizjonu artylerii konnej.
10 Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie (dalej: Archiwum IPMS), sygn. B.I.43/A, mjr dypl. W. Lewicki, Wołyńska Brygada Kawalerii. Przygotowania do wojny i przebieg działań Wołyńskiej BK we wrześniu 1939 r.; Archiwum IPMS, sygn. B.I.43/D, rtm. E. Białkowski, Relacje z kampanii wrześniowej 1939 roku.
11 E. Piwowarski, Mobilizacja Wołyńskiej…, op.cit., s. 40.
12 K.J. Skrzesiński, Wołyńska Brygada Kawalerii „Żelazna Brygada”, Grajewo 2012, s. 138–141.
13 K.L. Galster, Księga pamiątkowa artylerii polskiej 1914-1939, Londyn 1975, s. 334.
14 Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie (dalej: CAW), II/3/13, kpt. F. Knapik, Relacja z okresu kampanii wrześnio-wej 1939 r., Opole 20 VI 1946, k. 233.
15 J. Tarczyński, 12 batalion pancerny, Pruszków 1995, s. 22–23; M.W. Żebrowski, Zarys historii polskiej broni pancernej 1918–1947, Londyn 1971, s. 343; R. Szubański, Broń pancerna w bitwie pod Mokrą, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”
1991 nr 145, s. 200.
Skład Wołyńskiej Brygady Kawalerii Źródło: A. Jońca et al., Mokra–Działoszyn 1939, Warszawa 2005, s. 210.
19 Pułk Ułanów Wołyńskich 21 Pułk Ułanów Nadwiślańskich szwadron łączności (mob. 21 p.uł.) szwadron kolarzy (mob. 2 p.s.k.) 11 batalion strzelców (mob. II bat. 43 Pułku Piechoty) IV batalion 84 Pułku Strzelców Poleskich
2 Pułk Strzelców Konnych 2 dywizjon artylerii konnej 8 szwadron pionierów (mob. 21 p.uł.) samodzielny pluton ckm nr 4 (mob. 2 p.s.k.) 12 Pułk Ułanów Podolskich 82 bateria art. plot. (mob. 13 sam. bat. art. plot.)
szwadron sztabowy (mob. dowództwo Wołyń.BK) drużyna park. uzbrojenia (mob. 2 dak) park intendencki nr 241 (mob. S/Z 21 p.uł.) Służba Zdrowia Podol. BK 21 dywizjon pancerny (mob. 12 Batalion Pancerny)
sąd polowy (mob. dowództwo Wołyń.BK) kolumna taborowa nr 241 (mob. S/Z 21 p.uł.)pluton sanitarny nr 84 (mob. S/Z 21 p.uł.)
pluton konny żandarmerii (mob. pluton żand. „Równe” kolumna taborowa nr 242 (mob. 19 p.uł.)zespół chirurgiczny (mob. 2 szpital okręgowy) kolumna taborowa nr 245 (mob. 2 d.a.k.)
warsztat taborowy (mob. 2 d.a.k.) kolumna taborowa nr 243 (mob. 19 p.uł.)zespół przeciwgazowy (mob. 2 szpital okręgowy) kolumna taborowa nr 246 (mob. 2 d.a.k.)
kolumna taborowa nr 244 (mob. 2 p.s.k.) pociąg pancerny nr 53 „Śmiały” (mob. 2 dywizjon poc. panc.)
Wołyńska Brygada Kawalerii zgrupowanie taborów Podol.BK
25 listopada 1935 roku na posiedzeniu Komitetu do spraw Uzbrojenia i Sprzętu przyjęto uchwałę o rozpoczęciu przez polski przemysł zbrojeniowy produkcji karabinu przeciwpan-cernego, który zapewniał przebicie jednorodnego pancerza o grubości 15 mm pod kątem 60o z odległości 300 m. Dla każdego karabinu przewidywano trzy zapasowe lufy i zapas amunicji odpowiadający czterokrotnemu zużyciu lufy. W celu zachowania tajemnicy nowa broń i amunicja miały być przechowywane jedynie w centralnych magazynach16.
W instrukcji broń tę scharakteryzowano tak: Karabin wz. 35 jest bronią palną, powtarzal-ną, czterostrzałową, z magazynkiem wystającym z łoża, z zamkiem czterochwytowym, zaryglo-wanym symetrycznie. Karabin posiada dwójnóg i hamulec wylotowy. Hamulec ten łagodzi od-rzut broni przy strzale. Całkowita długość karabinu około 1.75 m, ciężar około 9 kg. Karabin wz. 35 przeznaczony jest do zwalczania broni pancernych, posiada celownik stały (szczerbi-na–muszka). Punkt celowania odpowiada punktowi trafienia na odległości 300 m. Skuteczność ognia do 300 m. Lufa po 200 strzałach winna być wymieniona przez rusznikarza oddziału17.
Karabiny wz. 35 z amunicją i wyposażeniem dodatkowym w zaplombowanych skrzyniach zgromadzono w okręgowych składnicach uzbrojenia, a na początku 1939 roku zaczęto je przekazywać pułkom piechoty oraz kawalerii. Skrzynie można było otworzyć dopiero na specjalny rozkaz. Każdy zestaw składał się z trzech skrzyń oznaczonych jako „Sprzęt mier-niczy A.R. nr 1, 2, 3”. W skrzyni nr 1 umieszczono karabin wz. 35 z instrukcją obsługi, w skrzyni nr 2 – trzy zapasowe lufy, a w skrzyni nr 3 – narzędzia do wymiany lufy oraz czę-ści zapasowe. W kolejnej skrzyni, oznaczonej jako „21 K Eksport”, znajdowała się amuni-cja – w 24 kartonowych pudełkach, po 12 naboi w każdym, czyli w sumie 288 naboi18.
Minister spraw wojskowych gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki dopiero 15 lipca 1939 roku wydał rozkaz zapoznania się z karabinami przeciwpancernymi – na zamkniętych i dobrze strzeżonych strzelnicach – przez dowódców kompanii piechoty i szwadronów kawalerii, ba-talionów i pułków piechoty, pułków kawalerii i ich pierwszych zastępców oraz przez trzech wybranych strzelców z każdej kompanii strzeleckiej i szwadronu kawalerii. W tym celu ze-zwolono na wykorzystanie do sześciu naboi oraz rozkazano niezwłocznie po zakończeniu strzelań zakonserwować karabiny i ponownie włożyć je do zaplombowanych skrzyń wraz z łuskami po wykorzystanej amunicji. Pokazy i strzelania rozkazano przeprowadzić w naj-ściślejszej tajemnicy, bez wydawania pisemnych rozkazów. Bezpośrednio po zakończeniu strzelań najstarszy z obecnych dowódców miał odebrać od wszystkich obecnych ślubowanie zachowania w ścisłej tajemnicy przebiegu strzelania. Przewidywano, że karabiny wz. 35 zo-staną użyte po ogłoszeniu mobilizacji19.
Do wybuchu wojny Wołyńska BK zdołała przeszkolić wyznaczonych strzelców w ob-słudze karabinów wz. 3520. W każdym plutonie kawalerii był jeden karabin. Zbyt późne
16 W. Słupczyński, Jeszcze trochę o karabinie przeciwpancernym „Ur”, „Poligon” 2015 nr 1, s. 15.
17 Dodatek do Instrukcji o broni piechoty, cz. I, Karabin wzór 35, Warszawa 1938, s. 3.
18 M. Mackiewicz, Wielki leksykon uzbrojenia. Wrzesień 1939. Kb ppanc. wz. 35. Kb sp. wz. 38M.Pm Mors wz. 39, War-szawa 2014, s. 18.
19 CAW, GISZ, sygn.. I.302.4.61, Ministerstwo Spraw Wojskowych, Departament Dowodzenia Ogólnego, Zapoznanie strzel-ców wyborowych ze sprzętem specjalnym, L.920/MOB., Warszawa, 15 VII 1939, k. 124–126.
20 A. Smoliński, Wybrane problemy z historii karabinu przeciwpancernego wz. 35, „Arsenał Poznański” 1993 nr 1 (spe-cjalny), s. 19–21.
przeszkolenie obsług i utrzymywanie w całkowitej tajemnicy faktu posiadania tej broni w uzbrojeniu istotnie wpłynęło na zmniejszenie skuteczności jej użycia w kampanii pol-skiej 1939 roku21.
W pierwszej połowie lat trzydziestych ze względu na wzrost zagrożenia bronią pancer-ną konieczne stało się wprowadzenie do uzbrojenie WP nowoczesnych i skutecznych ar-mat przeciwpancernych. Po starannych i szybkich analizach postanowiono zakupić licen-cję w szwedzkiej firmie Bofors. W listopadzie 1935 roku Kierownictwo Zaopatrzenia Uzbrojenia podpisało umowę na zakup 300 armat przeciwpancernych kalibru 37 mm22 oraz licencji na ich produkcję w Polsce. W tym czasie podpisano też umowę na produk-cję licencyjną w Polsce armaty przeciwlotniczej wz. 36 kalibru 40 mm Bofors23. Podczas prób potwierdziły się walory tego działa. Jak oceniono, było ono niewątpliwie najlepszym typem, jaki wówczas istniał24.
Produkcję armat przeciwpancernych wz. 36 uruchomiono w fabryce Stowarzyszenia Mechaników Polskich z Ameryki S.A. w Pruszkowie początkowo z części dostarczanych ze Szwecji, a następnie stopniowo wykonywanych w Polsce. Do wybuchu wojny w fabryce Stowarzyszenia (SMP) wyprodukowano 968 armat przeciwpancernych wz. 36. Drugim ich wytwórcą były Zakłady Hipolita Cegielskiego S.A. w Poznaniu – Oddział w Rzeszowie, w któ-rych do wybuchu wojny wyprodukowano 207 armat25. Fabryka Cegielskiego w Rzeszowie i fabryka SMP produkowały uzbrojenie bardzo dobrej jakości, dlatego Centrala Odbioru Materiału Uzbrojenia w Rzeszowie zredukowała dozór wojskowy do jednego oficera26.
Armata kalibru 37 mm wz. 36 była to broń o płaskim torze i dużej sile przebicia. W in-strukcji jej szybkostrzelność praktyczną określono na 10 strz./min, a uzyskiwano ją dzięki półsamoczynnemu działaniu zamka armaty. Szybkość początkowa pocisku wynosiła około 800 m/sek., maksymalna donośność – 7100 m, masa pocisku „P” – 0,7 kg, a naboju – 1,45 kg, przodek armaty zaś umożliwiał transport 80 naboi27. W instrukcji broń tę opisano następu-jąco: 37 mm armata wzór 36 jest bronią o płaskim torze i dużej zdolności przebijania. Jej szybkostrzelność praktyczna do celów ruchomych dochodzi do 10 strzałów na minutę, co uzyskuje się na skutek samoczynnego działania zamka. Kaliber lufy 37 mm, ilość gwintów prawoskrętnych 16, szybkość początkowa 800 m/sek., największa donośność przy kącie +25 stopni 7100 m, długość armaty 3.05 m., długość armaty z przodkiem i zaprzęgiem 7.10 m, wysokość armaty w położeniu bojowym 1.01 m, wysokość linii ognia 0,62 m, poziome pole
21 M. Klimecki, Polska technika wojskowa 1914–1939 r., w: Technika a wojna X–XX w., P. Matusak, J. Piłatowicz (red.), Siedlce 2000, s. 226; K. Satora, Polski karabin przeciwpancerny wz. 35 (UR). Prace konstrukcyjne, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1996 nr 2, s. 166.
22 Zgodnie z umową powinny zostać dostarczone do czerwca 1938 r.
23 W. i P. Słupczyńscy, Armata przeciwpancerna 37 mm wz. 36, Siedlce 2009, s. 5; A. Konstankiewicz, Broń piechoty pol-skiej 1918–1939, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1982 nr 3, s. 81.
24 T. Felsztyn, Uzbrojenie piechoty w czasie dwudziestu lat niepodległości, „Bellona” (Londyn) 1955 z. 2, s. 52.
25 W. i P. Słupczyńscy, Armata przeciwpancerna 37 mm wz. 36, op.cit., s. 10–11.
26 Archiwum IPMS, sygn. B.I.116/19, Komisja Powołana w związku z Wynikiem Kampanii Wojennej 1939 r., nr sprawy 146, Protokół przesłuchania ppłk. inż. Michała Dembińskiego, Londyn, 20 IV 1943, k. 197.
27 Centralna Biblioteka Wojskowa im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie (dalej: CBW), Centrum Wyszkolenia Piechoty, sygn. 346719, 37 mm armata wz. 36. Nauka o broni, tylko do użytku służbowego w CWPiech., Rembertów, XI 1936, s. 7; CAW, Szkoła Uzbrojenia, sygn. 6119, 37 mm a. wz. 36, opracował Jan Papierski, kapitan, Warszawa 1938.
ostrzału: przy ogonach rozstawionych około 25 stopni w lewo i około 25 stopni w prawo (880 tysięcznych), przy ogonach złączonych około 3 stopnie w lewo i około 3 stopnie w pra-wo (100 tysięcznych), pionowe pole ostrzału: przy ogonach rozstawionych około -10 stopni do +25 stopni (przy lemieszach osadzonych), przy ogonach złączonych około -10 stopni do +10 stopni, ciężar: armaty odprzodkowanej na stanowisku ogniowym około 380 kg, przo-dek – ciężar przodka z wyposażeniem i amunicją 520 kg, a bez amunicji 360 kilogramów28.
Skuteczność armaty wz. 36 była oceniana kilka razy. 24 lutego 1938 roku podczas ostrza-łu płyty stalowo-niklowej o zahartowanej powierzchni pocisk przebił: pancerz 31-milime-trowy z odległości 500 m, pancerz 22-milime31-milime-trowy – z odległości 1000 m, pancerz 18-mi-limetrowy – z odległości 1500 m i pancerz 16-mi18-mi-limetrowy – z odległości 2000 m29.
Do zwalczania broni pancernej przeciwnika WP mogło używać także armat polowych ka-libru 75 mm, które z odległości 500 m przebijały pancerz grubości 52 mm, przy czym pra-wie każdy pocisk był celny. Armaty polowe nie mogły jednak szybko zmieniać kierunku ostrzału, co było konieczne w walce z czołgami. W Centrum Wyszkolenia Artyleryjskiego w Toruniu opracowano więc ich modernizację polegającą na wykorzystaniu drążka celow-niczego i celownika z armaty przeciwpancernej wz. 36, co dwukrotnie zwiększało skutecz-ność armat polowych w walce z pojazdami opancerzonymi30.
Armaty polowe wz. 02/26 były to polskie modyfikacje rosyjskich armat wz. 02. Żołnierze doceniali ich prostotę i solidność konstrukcji. Mimo przeprowadzonej w okresie międzywo-jennym modernizacji i zmiany kalibru armat, miały one wady, między innymi niską szyb-kostrzelność (8–10 strz./min), niewystarczający kąt ostrzału poziomego (20o) i pionowego (16o) oraz zbyt dużą masę wobec wymogu mobilności31.