Na starzenie się polskiego społeczeństwa w decydującym stopniu wpływa ją te same czynniki, które omówiono powyżej, czyli spadek liczby urodzeń przedłużanie się średniej długości życia oraz saldo migracji. Współczesne skut
35 Zob. Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym, Stan w dniu 3 1 XII200I r., s. 132. W ięcej na tem at m ierników wykorzystywanych w analizie procesu starzenia si ludności - zob. I. Sobczak, 2006, Proces..., op. cit., s. 23-25.
36 W edług tego autora „wiekowa bom ba dem ograficzna” oznacza główne i potencjalni katastroficzne skutki obciążeń finansowych system u ekonomicznego, które w nadchodzą cych dekadach będą spowodowane zapowiadanym przyrostem liczby najstarszych człon ków społeczeństwa. Jak autor precyzuje (2006, s. 14), obciążenia te będą pochodną wzra stającej proporcji liczby osób w w ieku emerytalnym przypadających na liczbę ludzi w wiek aktywności zawodowej (proporcję tę odzwierciedla tzw. wskaźnik zależności wiekowej).
2«
ki wymienionych tendencji demograficznych czytelnie obrazuje piramida wie
ku z 2009 roku (wykres 1.2.).
W porównaniu z uwzględniającą niemal analogiczny okres czasu piram i
dą wieku na rok 2010 dla potraktowanej łącznie ludności 27 krajów EU (wy
kres 1.1.), piramida wieku ludności w Polsce ma zdecydowanie bardziej niere
gularne kształty. Pomimo widocznej różnicy w wyglądzie obu piramid, istnieje Wykres 1.2. Ludność według płci i wieku w Polsce w 2009 roku
85 lat
tys. thous. tys. thous.
i---1 Wiek produkcyjny i---1 Wiek nieprodukcyjny
I---1Working age I--- 1Non-working age
Źródło: W ykres - Ludność w edług płci i wieku w 2009 r. Stan w dniu 30 VI, M ały rocznik statystyczny Polski 2010, s. 113.
jednak pomiędzy nimi wiele podobieństw. Zwróćmy uwagę, że i w Polsce do
minują roczniki osób w wieku produkcyjnym, z wyraźnie zarysowaną zbioro
wością osób najstarszych (85+), przy zauważalnym spadku liczebności roczni
ków młodych (wyjątek stanowi widoczna w naszym kraju tendencja wzrostowa liczebności roczników najmłodszych, czyli z przedziału 0-2 lata).
Jeżeli chodzi o średnią długość życia mieszkańców Polski, to podobnie do tendencji wzrostowych obserwowanych w Europie i na świecie uległa ona wy
raźnemu wydłużeniu (co obrazuje z kolei wykres nr 1.3.).
Wykres 1.3. Przeciętne trwanie życia w Polsce w latach 1950-2008
Rok
Źródło: Rys. 2. Przeciętne trwanie życia w Polsce, [w:] Trwanie życia w 2008 r., s. 14.
W okresie blisko 60 lat uwzględnionych na wykresie 1.3., czyli od począt
ku lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia do 2008 roku, przeciętne dalsze trwa
nie życia mężczyzn wzrosło o ponad 15 lat (z 56,1 do 71,3 lat), a kobiet o ponad 18 lat (z 61,7 do 80,0 lat). Tendencja ta ma utrzymać się również w przyszłości, gdyż w ostatnim roku uwzględnionym w aktualnej prognozie ludności dla na
szego kraju, czyli w roku 2035, wskaźnik długości życia ma osiągnąć dla m ęż
czyzn wartość 77 lat, a dla kobiet blisko 83 lat37. Postępujące wydłużenie się ży
cia, przyrastające w szybszym tempie zwłaszcza w ostatnich kilkunastu latach, wynika ze zmniejszonego natężenia zgonów. Spadek ten można potraktować jako efekt nie tylko rozwoju medycyny (nowe technologie, nowoczesna diag
noza), ale również polepszenia kondycji zdrowotnej Polaków. Ta kondycja ule
gła poprawie w wyniku szeroko propagowanego od początku lat 90. XX wieku 37 W edług notatki informacyjnej GUS: Prognoza ludności Polski na lata 2008-2035, s. 9.
31
prozdrowotnego stylu życia, polegającego na zmianie sposobu odżywiania, ograniczaniu palenia itp.38 Pomimo tych korzystnych zmian w wydłużaniu przeciętnego trwania życia, Polska pod koniec pierwszej dekady XXI wieku Wykres 1.4. Kobiety na 100 mężczyzn w Polsce w 2009 roku
k o b ie t
iroffemales
Źródło: W ykres - Kobiety na 100 mężczyzn w 2009 roku. Stan w dniu 30 VI, M ały rocznik statystyczny Połski 2010, s. 114.
38 Zob. notatki inform acyjne GUS: Trwanie życia w Połsce w 2008 roku, s. 1 oraz Sy
tuacja demograficzna w Połsce, s. 8.
nadal wypada niekorzystnie na tle najbardziej rozwiniętych krajów europej
skich. Zauważmy, że wiek dożywania polskich mężczyzn jest krótszy o około 8 lat, a polskich kobiet od 4 do 5 lat w porównaniu z długością życia przedstawi
cieli obu pici w takich krajach39.
Znana powszechnie tendencja wskazująca na występowanie w populacji poszczególnych krajów zdecydowanie większego odsetka zaawansowanych wie
kiem kobiet niż mężczyzn, a będąca efektem dłuższej średniej życia kobiet, znaj
duje swój czytelny wymiar w tzw. współczynniku feminizacji. Współczynnik ten, który określa liczbę kobiet przypadającą na 100 mężczyzn, został wyliczony dla poszczególnych kategorii wiekowych i przedstawiony na wykresie 1.4.
Sygnalizowane różnice pomiędzy liczbą kobiet i liczbą mężczyzn zaczyna
ją czytelniej rysować się wśród ludności będącej mniej więcej w czterdziestym roku życia. Od tego wieku, wraz z upływem lat, przewaga liczby kobiet nad liczbą mężczyzn stopniowo wzrasta, aby wśród osób najbardziej zaawansowa
nych wiekiem osiągaćwskaźniki, które rzadko kiedy sobie uświadamiamy. W ca- łej zbiorowości osób mających 65 lat i więcej przypada 165 kobiet na 100 m ęż
czyzn. Wśród osób młodszych (65-79 lat) przypada 149 kobiet na 100 mężczyzn, a wśród osób starszych, czyli w wieku od 80 roku życia wzwyż - 235 kobiet na 100 mężczyzn40.
Nie ulega wątpliwości, że społeczeństwo polskie starzeje się w coraz szyb
szym tempie i że ten proces starzenia się ludności w Polsce w najbliższych la
tach ulegnie jeszcze większemu nasileniu. Obrazują to jednoznacznie odsetki osób mających 65 lat i więcej w strukturze ludności Polski, które przedsta
wiam z uwzględnieniem długiej, bo liczącej 135 lat, perspektywy czasowej (ta
bela 1.2.).
Tabela 1.2. Udział ludności w wieku 65 lat i więcej w strukturze ludności polskiej w latach 1900-2035
Ludność Rok
1900 1921 1939 1950 1967 1990 2000 2009 2015 2025 2035 Liczba lu d
ności ogółem J w ty s.)
25106 27176 35090 26614 31944 38183 38254 38167 38016 37438 35993 Liczba lud
ności 65+
(w tvs.l
910 1142 1754 1322 2353 3884 4726 5162 5929 7844 8358
Odsetek lud
ności 65+ w populacji ogółem
3,6 4,2 5,0 5,2 7,4 10,2 12,2 13,5 15,6 21,0 23,2
Źródło: E. Rosset, Ludzie starzy. Studium demograficzne, s. 195; Roczniki statystyczne GUS, Prognoza ludności na lata 2008-2035, tab. A6, s. 204, tab. A j, s. 219.
39 Trwanie..., op. cit., s. 27.
40 W yliczenia własne na podstawie tab. 4 (119): Ludność według płci i wieku, Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2010, s. 220.
33
W tabeli 1.2. widać wyraźnie, że liczba polskiej ludności zaawansowanej wiekiem przyrastała początkowo powoli, przekraczając próg starości dem o
graficznej w roku 1967, a próg starości średniej w roku 1990. Obecnie osoby 65-letnie i starsze stanowią 13,5% ogółu ludności naszego kraju, tak więc na tle pozostałych państw UE (porównaj tabela 1.1.) jesteśm y nadal jednym z naj
młodszych demograficznie społeczeństw w Europie. Biorąc pod uwagę takie kryterium wieku, to wśród krajów UE plasujemy się na czwartym miejscu (równolegle z Maltą) za Irlandią, Słowacją i Cyprem. Polska prognoza ludno
ści opracowana w 2008 roku przewiduje jednak, że starzenie się polskiego społeczeństwa ulegnie znacznemu przyspieszeniu, gdyż odsetek osób mają
cych 65 lat i więcej ma osiągnąć w 2035 roku poziom 23%, a odsetek osób 80- -letnich i starszych ma dojść do poziomu przekraczającego nieco j% 41. Gdy spojrzymy na wartości bezwzględne obrazujące liczbę ludności zaawansowa
nej wiekiem, to wartości kryjące się za niekiedy niezbyt dużymi odsetkami na
bierają innego, bardziej konkretnego wymiaru. Dopiero wówczas zauważymy, że w Polsce liczba osób starych przyrastać będzie w najbliższych latach w m i
lionach.
Podsumowanie
Starzenie ludności jest procesem demograficznym, który w skali całego świata, ale zwłaszcza w krajach rozwiniętych, uległ w ostatnich dziesięciole
ciach bardzo wyraźnem u przyspieszeniu. Z tak licznym odsetkiem ludzi sta
rych w strukturze społecznej nie mieliśmy nigdy wcześniej do czynienia, a ak
tualne prognozy ludności wskazują, że liczba osób starych w wielu krajach będzie przyrastać w jeszcze szybszym niż dotychczas tempie, i to co najmniej do połowy XXI wieku. Z opisywanymi zjawiskami mamy do czynienia również w Polsce, chociaż jeszcze do niedawna ludność naszego kraju uchodziła za młodą pod względem demograficznym. Faktem jest, że w porównaniu z w ielo
ma krajami UE odsetek ludzi starych w Polsce jest relatywnie niski. Nie ulega jednak wątpliwości, że polskie społeczeństwo zaczęło się ostatnio starzeć w szybkim tempie, a proces ten w najbliższej przyszłości ulegnie jeszcze w ięk
szemu przyspieszeniu. Czytelnie obrazują opisywane zjawisko znane wskaźni
ki określające stopień starości demograficznej społeczeństw, zgodnie z który
mi ludność Polski przekroczyła próg starości w wymiarze demograficznym (7% ludności w wieku 65+ w strukturze ludności ogółem) w 1967 roku, a próg starości zaawansowanej (10% ludności w wieku 65+) w 1990 roku. Obecnie nasze społeczeństwo starzeje się jeszcze szybciej niż w okresie wcześniejszym, bowiem odsetek ludzi starych w strukturze ludności ogółem wynosi obecnie
41 Zob. tab. A7. Prognoza ludności według biologicznych grup w ieku (w procentach), [w:] Prognoza ludności na lata 2008-2035, op. cit., s. 219.
blisko 14%, a w roku 2035 ma osiągnąć wartość ponad 23%, czyli przekrocz o kilka procent próg starości, który określiłem mianem starości bardzo za awansowanej. Bez wątpienia tak duża dynamika i szeroki zakres zmian demo graficznych pociąga za sobą zróżnicowane i wielowymiarowe konsekwencj w życiu społecznym, z którymi w takiej skali lub w takim kształcie wcześnie się nie spotykaliśmy. W ystępowanie tego typu zmian stanowi, w moim przekc naniu, wystarczająco istotną przesłankę ku temu, aby rozwijać nauki społecz ne specjalizujące się w studiowaniu zagadnień odnoszących się do starzeni się społeczeństw, a zwłaszcza do poznawania tego okresu w życiu ludzi, któr nazywamy starością. Za jedną z nauk mogących w największym stopniu posze rzyć wciąż niewystarczającą w Polsce wiedzę na temat zbiorowości ludzi sts rych uznaję socjologię starości. Z tego właśnie względu w kolejnych rozdzie łach pracy przybliżam tę subdyscyplinę socjologiczną, pokazując zarówno j(
autorską koncepcję, jak i prezentując istotne, aczkolwiek jedynie wybrane z e gadnienia, które mieszczą się w obszarze zainteresowań tej nauki.