Omawiając postępujący proces starzenia się ludności warto rozstrzygnąć kw e
stię odnoszącą się do tego, czy w konsekwencji zmian demograficznych m oże
my powiedzieć, że w obecnych czasach występują społeczeństwa, które m ożna uznać za stare. Aby ustosunkować się do tego zagadnienia, skorzystam z wciąż
31 M ożliwość posługiwania się tego typu wskaźnikam i nabiera znaczenia w związku z tym, że coraz częściej spotykam y się z podejściem do procesu starzenia człowieka, w którym przyjm uje się, że człowiek może starzeć się na wiele sposobów, na przykład w sposób pom yśl
ny (zob. podrozdział poświęcony wzorom starzenia się i elastycznem u stylowi życia). Z dru
giej strony, porównanie przeciętnej długości życia ze wskaźnikiem długości życia w zdrowiu informuje pośrednio o tym , jak długi będzie późniejszy przewidywany okres, w którym oso
by stare będą potrzebowały opieki. W iedza na ten tem at m oże znaleźć zastosowanie chociaż
b y w planowaniu działań związanych z sektorem usług opiekuńczych, o którym wspom inam w ostatnim rozdziale tej pracy, poświęconym pom ocy w rodzinie ludzi starych.
26
powszechnie wykorzystywanej skali poziomu starości demograficznej Org nizacji Narodów Zjednoczonych z 1956 roku32. W statystykach ONZ wyrć nia się trzy fazy starości demograficznej, w zależności od odsetka ludzi maj cych 65 lat33 i więcej w stosunku do ogółu ludności. I tak, za ludność „młod uznaje się tę, która liczy mniej niż 4% osób 65-letnich i starszych, ludno
„dojrzała” to ta, która liczy od 4% do 7% osób w tym wieku, a „stara” - to lu ność licząca powyżej 7% osób mających 65 lat i więcej. Inaczej mówiąc, da społeczeństwo przekracza próg starości demograficznej, jeżeli odsetek lut w wieku co najmniej 65 lat - w stosunku do ogółu ludności - przekracza 7 Jeżeli odsetek osób w wieku 65+ osiąga natomiast wartość 10%, to zdanie S. Klonowicza (1986, s. 36) należałoby uznać, że ludność danego kraju prz kracza próg demograficznej „starości zaawansow anej”. W arto jednak zwr cić uwagę, że w jednej ze swoich wcześniejszych prac autor ten34 wyznać:
jeszcze wyższy próg dla starości zaawansowanej. Miało to miejsce w je propozycji zmodyfikowanej wersji skali ONZ, w której ta trójstopniowa sk la została rozbudowana do pięciu stopni. W tej rozszerzonej wersji skali społeczeństwo młode uznane zostało to, w którym liczba osób w wieku 6‘ nie przekracza 4% ogółu ludności. Społeczeństwo wchodzi we wczesną fa przejściową pom iędzy m łodością i starością demograficzną, gdy ludzie w wi ku 65+ stanowią 4,0-6,9% ogółu ludności, a w późną fazę przejściową p między m łodością i starością demograficzną, gdy ludzie w wieku 65+ stan wią od 7,0% do 9,9% populacji danego kraju. Z kolei starość właściwa dane społeczeństwa oznacza, że odsetek ludzi 65-letnich i starszych mieści i w przedziale 10,0-12,9% ogółu, a społeczeństwo znajduje się w fazie staro;
zaawansowanej, gdy udział osób 65+ przekracza poziom 13% całej popula danego państwa. Moim zdaniem, przy obecnie ju ż występującym stopn starości niektórych społeczeństw i w związku z prognozam i zapowiadając
32 Zob. S. Klonowicz, 1986, Starzenie się ludności, [w:] Encyklopedia seniora, s. ; J. Łopato, 1991, Pomoc społeczna wobec ludzi starych na wsi, s. 28.
33 Moja propozycja posługiwania się wskaźnikami ONZ wynika z faktu, iż w dalszej c:
ści pracy za próg starości przyjmuję 65 rok życia człowieka. Uzasadnienie takiego w ybo ru ; stało zaprezentowane w podrozdziale zatytułowanym „Wiek jako kryterium starości i dobc prób do badań”. Chcę jednak dodać, że w literaturze przedmiotu można spotkać się równ z inną niż skala ONZ miarą do szacowania starości demograficznej społeczeństw, którą : proponował polski dem ograf E. Rosset (1967, s. 33-34). W swojej skali za podstawę do oce poziomu tej starości przyjął on odsetek ludzi mających 60 i więcej lat w ogólnej liczbie ludi ści. W tym ujęciu społeczeństwo pozostaje w stanie młodości demograficznej, kiedy w spo czeństwie mamy poniżej 8% ludzi starych, we wczesnej fazie przejściowej na drodze do s rości demograficznej (od 8 do 10% ludzi starych), w późnej fazie przejściowej pomięt młodością i starością demograficzną (10 do 12% ludzi starych) oraz w stanie starości den graficznej (powyżej 12% ludzi starych). S. Klonowicz (1986, s. 36) przywołując klasyfikację Rosseta dodał, że obserwacja najnowszych statystyk pochodzących z krajów rozwinięt) upoważnia do wyodrębnienia kolejnej fazy procesu starzenia się ludności, a mianowicie : awansowanej starości demograficznej (powyżej 15% osób w wieku lat 60 i więcej).
34 Zob. S. Klonowicz, 1979, Oblicza starości. Wybrane zagadnienia gerontologii s}
lecznej, s. 66. Podaję za J. Łopato, 1991, Pomoc..., op. cit., s. 28.
mi dalszy wzrost liczby ludzi starych w strukturze ludności, należałoby na skali ONZ wyróżnić kolejny jej stopień, wskazujący na starość „bardzo za
awansowaną”. Ludność danego kraju osiągałaby ten poziom starości dem o
graficznej, gdyby ludzie 65-letni i starsi stanowili co najmniej 20% całej jego populacji. Niezależnie jednak od tego, jakim modyfikacjom poddam y skalę ONZ i jakim obecnie mianem określim y etap starości demograficznej, w któ
rym ludność m ająca 65 lat i więcej stanowi co najmniej 10% ogółu populacji, to we wszystkich krajach należących do Unii Europejskiej próg ten został ju ż osiągnięty, a w zdecydowanej większości z tych krajów przekroczył poziom 13% (tabela 1.1.).
Tabela 1.1. Udział ludności w wieku 65 lat i więcej w strukturze ludności krajów europejskich w 2008 roku (w %)
Kraj Ludność
" Obliczenia własne na podstawie danych zawartych w: Table 2.8. Population by age class, 2008, [w:] Europe in Figures - Eurostat Yearbook 2010, op. cit., s. 166.
Źródło: W ybrane dane z Table 2.8.: Population by age class, 2008, [w:] Europe in figures
— Eurostat yearbook 2010, op. cit., s. 166, Eurostat (tp so o o io ).
Opierając się na informacjach zawartych w tej tabeli łatwo zauważyć, ż(
stopień zaawansowania starości demograficznej w poszczególnych krajacł Unii jest bardzo mocno zróżnicowany. Analizując bardziej szczegółowo war tości umieszczone w tabeli 1.1. zauważymy, że najmłodszymi demograficznie krajami UE są Irlandia, Słowacja oraz Cypr. Z kolei najstarszymi demogra ficznie krajami są Włochy, Niem cy oraz Grecja. Moim zdaniem, w obliczu ju:
występującego stopnia starości niektórych europejskich spoleczeństv i w związku z prognozami ludności zapowiadającymi dalszy wzrost liczby lu dzi starych w strukturze ludności, warto chyba pomyśleć o wyróżnieniu kolej nego stopnia na skali ONZ, wskazującego na starość „bardzo zaawansowaną' (na przykład od 20% ludzi 65-letnich i starszych w strukturze społecznej). Z:
dodatkowy wskaźnik określający poziom starzenia się społeczeństwa możn;
przyjąć udział osób mających 80 lat i więcej w strukturze ludności ogółem35 Z tabeli 1.1. dowiadujemy się, że i ten odsetek w poszczególnych krajach unij nych różni się w znaczącym stopniu, skoro - biorąc pod uwagę skrajne war tości - w Słowacji wynosi 2,6%, a w Szwecji ponad dwukrotnie więcej, sięga jąc poziomu 5,3%.
Już przed laty obserwacja postępującego starzenia się ludności spowodo wala, że część badaczy zaczęła posługiwać się określeniami, które zapowiadał’' wręcz katastrofalne skutki wynikające z tego procesu demograficznego dl;
społeczeństwa. Do określeń tego typu można zaliczyć takie, j ak „wiekowa bom ba demograficzna”, przywołane przez I. Stuarta-Hamiltona (2006, s. 15)36, cz;
„demografia apokaliptyczna”, którą szczegółowej analizie poddał P. Szukalsk (2006, s. 6-10). Jak jednak drugi z wymienionych autorów podkreślił, obecnii odchodzi się od postrzegania wzrastającej liczby ludzi starych w społeczeń stwie jako zagrożenia na rzecz traktowania tego zjawiska jako wyzwania.