Definicje samotności i osamotnienia

Aby zdefiniować termin osamotnienie, trzeba zastanowić się nad tym, czy posiada on swoje indywidualne, specyficzne cechy, czy jest terminem, którego możemy używać zamiennie chociażby z pojęciem samotność (jak to ma zazwy­

czaj miejsce w mowie potocznej), czy takimi określeniami, ja k izolacja bądź odosobnienie. Aby rozstrzygnąć te kwestie, warto przeanalizować m o ż l i w i e

192 Moją opinię o nadal występujących brakach na tym polu potwierdzają spostrzeże­

nia realizatorów I Ogólnopolskiej Konferencji M onoseologicznej zatytułowanej Humani­

styka wobec fenom enu samotności,która odbyła się w T oru niu w 2005 roku. Za jeden z naj­

istotniejszych powodów jej zorganizowania uznali oni brak (lub - łagodniej to określając - niedostatek i słabe rozpowszechnienie) „odpowiednich opracowań naukowych, które wy­

datnie pom ogłyby ów problem zrozum ieć i m u zaradzić” (P. Domeracki, W. Tyburski, 2 0 0 6 , s. 10). W ięcej na ten tem at - Zrozum ieć samotność. Studium interdyscyplinarne,2 0 0 6 , P- Domeracki, W. Tyburski (red.).

193 E. Dubas (2000a) w swojej bardzo obszernej pracy zatytułowanej Edukacja doro­

słych w sytuacji sam otności i osamotnienia dokonała zestawienia wybranego dorobku roż­

nych dziedzin w iedzy w prezentowanym zakresie, a m ianowicie filozofii, teologii, p s y c h o l o ­

gii, socjologii, gerontologii i nauk o wychowaniu.

126

dużo definicji samotności i osamotnienia, i to z rozmaitych źródeł, w celu do­

strzeżenia "występujących pomiędzy nimi podobieństw i różnic.

Na początek przyjrzyjmy się zatem definicjom samotności. Jak można było domyślać się, termin samotność jest pojęciem wieloznacznym, które moim zdaniem daje się jednak przypisać do trzech umownych kategorii, w któ­

r y c h występuje jako:

1. Obiektywny stan (sytuacja') fizyczny, pod którym kryć się może:

1) życie w pojedynkę - w jednoosobowym gospodarstwie domowym (J.

Staręga-Piasek, 1976, s. 140),

2) obiektywna, fizyczna (cywilna) sytuacja bycia, życia samemu (np. po­

przez samotne zamieszkiwanie), które może, lecz nie musi, wyzwalać odczucie osamotnienia (E. Dubas, 2000a, s. 129),

3) życie bez współmałżonka (ki) (L. Frąckiewicz, 1985, s. 131; S. Klono- wicz, 1979, s. 207),

4) życie bez rodziny (B. Puchalska, 1986, s. 94),

5) brak kontaktów z rodziną oraz innymi osobami (J. Piotrowski, 1973, s. 226),

6) zarówno samotne zamieszkiwanie, jak i brak kontaktów z krewnymi, znajomymi, przyjaciółmi (Z. Czechowicz, K. Osada, E. Szaniawska- -Bigosińska, 1986, s. 162),

7) pozostawanie przez długi czas w pojedynkę, brak fizycznej m ożliwo­

ści kontaktu z innymi osobami (P. Szukalski, 2005, s. 218),

8) każda z czterech postaci samotności: rodzinna, mieszkaniowa, towa­

rzyska, cywilna (B. Bień, W. Pędich, 1986, s. 48).

2. Stan (sytuacja-) psychologiczno-filozoficzno-społeczny wyrażony przez:

1) subiektywny stan psychiczny, niezależny od liczby kontaktów spo­

łecznych, którego stopień zależy od oczekiwań, jakie się ma w sto­

sunku do innych, a który może być także konsekwencją monotonno- ści i nudy - w odróżnieniu do izolacji oznaczającej obiektywny brak kontaktów społecznych (M. Susułowska, 1986, s. 79),

2) wyłączne obcowanie z samym sobą, koncentracja uwagi na sprawach swojego wewnętrznego świata (J. Szczepański, 1978, s. 20),

3) stan, w którym człowiek prowadzi najgłębszą refleksję nad życiem, który jest poszukiwaniem sensu własnego życia i świata, sensu swo­

jego działania i wytyczaniem nowych celów. Jest to koncentracja nie na sobie - jak w przypadku osamotnienia - lecz koncentracja wsob­

na, koncentracja nieobezwladniająca transcendencji własnego „ja”, lecz przeciwnie, pogłębiająca kontakt z drugim człowiekiem, ze świa­

tem zewnętrznym, a przede wszystkim z sobą samym (L. Dyczewski, 1986, s. 73-74),

4) stan, w którym jestem bezradny, nie mogę czynnie zmierzyć się ze światem - rzeczami, ludźmi, to znaczy, że świat może mnie zaatako­

wać, podczas gdy ja nie mogę się bronić (E. Fromm, 1971, s. 21),

5) stan wyrażający się zaburzonym systemem wartości i utratą sensu życia (E. Trafiałek, 2003, s. 202). Autorka tak sprecyzowaną samot­

ność określa mianem samotności moralnej.

3. Sytuacja dychotomiczna (stan dychotomiczny), w której samotność bywa utożsamiana z osamotnieniem:

1) sytuacja, która jest nie tylko formalnym wymiarem bytowania ludzi (mieszkanie w pojedynkę), ale także form ą ich psychicznej i społecz­

nej egzystencji (T. Pilch, 1986, s. 151-158),

2) stan zamiennie stosowany z terminem osamotnienie, pojmowany jednakże jako poczucie osamotnienia, czyli stan psychiczny charak­

teryzujący się bolesną dolegliwością braku więzi i stałego kontaktu z osobą dla dziecka znaczącą (M. Łopatkowa, 1989, s. 3-4);

Biorąc za punkt wyjścia definicje J. Szczepańskiego (1978, s. 21-22), autorka precyzyjnie wyjaśnia, dlaczego w odniesieniu do dzieci za­

stosowanie takiego zespolonego terminu, ja k „samotność-osamot- nienie” jest wskazane, mimo że w odniesieniu do ludzi dorosłych - nieuzasadnione,

3) stan fizyczny wynikający z braku więzi społecznych, braku integracji z grupą, źle pełnionych ról społecznych, a zatem będący konsekwen­

cją życia nie w społeczeństwie, ale obok niego, poza nim (E. Trafia­

łek, 2003, s. 201). Autorka tak sprecyzowaną samotność określa miafiem samotności społecznej,

4) wybrany, chciany i akceptowany marsz przez życie bez wiązania się z podstawowymi i charakterystycznymi wspólnotami osób, takimi jak małżeństwo i rodzina lub wspólnoty ideowe. Odnosi się on do dwóch możliwości: drogi pustelniczej kapłańskiej w celibacie i drogi pustelniczej ludzi świeckich (K. Osińska, 1988, s. 30, 34,100).

Jak zatem widzimy, samotność ma rzeczywiście wiele znaczeń, w różnym stopniu splatających się (a nieraz pokrywających się, co okaże się poniżej) z pojęciem najbardziej nas interesującym, czyli osamotnieniem.

Osamotnienie również nie jest terminem jednoznacznym, i to zarówno w języku potocznym, jak i specjalistycznym. Przyglądając się bliżej treściom proponowanym przez różnych autorów, można je wszystkie zakwalifikować do bardzo szerokiej psychologiczno-filozoficznej kategorii, w której osam otnie­

nie oznacza:

1. przykre lub bolesne uczucie spowodowane brakiem towarzystwa (B. Po­

wer, 1980, s. 112),

2. przykre uczucie braku lub utraty towarzystwa (P. Townsend, J. Tun-stall, 1973, za: C. Wenger, 1983, s. 149),

3. tęsknotę za tym, by być z innymi i być kochanym (C. E. Moustakas, 1961, za: C. Wenger, 1983, s. 147),

4. negatywnie odczuwany przez jednostkę stan psychiczny, wynikający z braku bliskich więzi osobowych z innymi ludźmi, braku zrozumienia

i porozumienia, braku wspólnoty celów i poczucia wspólnoty życia (E. Dubas, 2C>ooa, s. 130),

5. życie poza zespołem ludzi, poza ich sprawami, poza środowiskiem (J. Staręga-Piasek, 1976, s. 140),

6. psychiczny aspekt samotności lub poczucie niemożności bycia zrozu­

mianym przez innych, wyobcowanie od nich pomimo istnienia fizycz­

nych kontaktów z innymi, definicja ta bazuje zatem na analizie natęże­

nia i - przede wszystkim - jakości relacji z innymi (P. Szukalski, 2005, s. 218),

7. stan zawierający poczucie utraty i braku ważnych osób, sytuacji itp.

(J. Piotrowski, 1973, s. 226),

8. stan emocjonalny, w którym jednostka jest świadoma uczucia odsunię­

cia od innych oraz uczucia nieuchwytnej potrzeby działania dla innych (P. Leidermann, 1980, s. 387, za: J. Rembowski, 1989, s. 4),

9. stan społeczny będący przeżyciem przykrym, utraty istotnej wartości lub osoby, w starszym wieku zwłaszcza współmałżonka, także uczucie opuszczenia (J. Piotrowski, I986b, s. 182),

10. stan spowodowany nie przez bycie samemu, lecz przez bycie bez pew­

nego - określonego potrzebami - związku lub związków (R. Weiss, 1973, s. 17),

11. ostre poczucie strachu, któremu towarzyszy świadomość, że równowa­

ga pomiędzy pragnieniami i ich zaspokojeniem nigdy nie zostanie przy­

wrócona (H. Hazan, 1980, za: C. Wenger, 1983, s. 147),

12. brak kontaktu z innymi ludźmi oraz z samym sobą (J. Szczepański, 1978, s. 20),

13. utrata stosunku do swojego świata wewnętrznego (J. Szczepański, 1988, s. 122),

14. wewnętrzne odczucie osoby, kiedy określa poziom swoich przeżyć lub sposobów oddziaływania jako nieodpowiedni; zależy ono od społecz­

nych oczekiwań dotyczących udziału w istotnych wzajemnych kontak­

tach z osobami będącymi nie bez znaczenia (H. Znaniecka-Lopata, 1969, s. 250),

15. niemożność transcendencji własnego „ja”, niedorozwój osobowości sprawiający, że człowiek przestrzeń swoich myśli, przeżyć, pragnień i dążeń zawęża do siebie i wówczas z dawcy oraz twórcy, co jest jego po­

wołaniem, staje się biorcą. Nie uczestnicząc zaś w tworzeniu, nie prze­

żywając radości twórcy, ma poczucie bezużyteczności i niepotrzebno- ści, przeżywa tak zwaną przegraną życia i w konsekwencji jest nieszczęśliwy (L. Dyczewski, 1986, s. 73),

16. odcięcie, niemożność wykorzystania swoich ludzkich możliwości (E. Fromm, 1971, s. 21).

Jak wynika z powyższego zestawienia, sposobów pojęciowego ujmowania osamotnienia jest wiele, a istniejące zróżnicowania terminologiczne nie uła­

twiają znalezienia jednej, uniwersalnej definicji, przysparzają też problemów

129

operacjonalizacyjnych. W takiej sytuacji - jak zauważa C. W enger (1983, s. 147-149) - część badaczy wręcz unika rozstrzygania kwestii definicyjnych, ograniczając się jedynie do rozróżniania typów osamotnienia, takich jak osa­

motnienie sytuacyjne, przypadkowe czy wrodzone, charakterologiczne194.