Po zarysowaniu zagadnień terminologicznych oraz dokonaniu pewnych ustaleń w tym zakresie zobaczmy, jakie miejsce zdaniem autora tej pracy so
cjologia starości zajmuje wśród innych nauk i jakie relacje występują pom ię
dzy nią a tymi naukami. Kwestie te obrazuje diagram numer 2.1.
Na diagramie 2.1. uwidocznione zostały wybrane nauki, które w dużej, ale zarazem mocno zróżnicowanej mierze współtworzą fundamenty socjologii starości. Dyscypliny te zostały przypisane do trzech dopełniających się katego
rii (nazwanych przeze mnie obszarami), w zależności od specyfiki poszczegól
nych dyscyplin oraz kierunku i siły ich związku z socjologią starości. Analizu
jąc zawartość tego diagramu wyjdźmy od przybliżenia obszaru interdyscyplinarnego, który występuje w dwóch postaciach. Pierwszy z nich, czyli o b s z a r in t e r d y s c y p lin a r n y — o g ó ln y , obejmuje nauki o bardzo sze
rokim spektrum zainteresowań, wykraczającym zdecydowanie poza proble
matykę związaną ze starzeniem i starością. Zaliczone zostały do niego zatem te dyscypliny naukowe, które opisują podstawowe cechy funkcjonowania bądź całych populacji, jak demografia, bądź poszczególnych sektorów życia społecz- neS°, jak ekonomia lub poszczególnych osób, ja k psychologia. Ponieważ na obecnym etapie rozwoju socjologia starości zazwyczaj więcej wiedzy czerpie 2 ^ nauk, niż jest im w stanie sama już dzisiaj zaoferować, stąd też wzajem- ne relacje występujące pomiędzy uwidocznionymi na diagramie naukami zo- graficznie zróżnicowane. W efekcie pierwszy z tych typów przepływu
in-W książce tych autorów termin „gerontosocjologia” został przedstawiony jako od-
°wiednik term inu „socjologia starości”.
Diagram 2.1. Miejsce socjologii starości wśród innych dyscyplin naukowych
Au|o6o-
AuzoAjsneioads-AujBUjidAosApjajU! je jin A ^ Aujeu!|dAosApjd)u; jbiu jAm
Źródło: Opracowanie własne.
A u z 3 j 6 0 | 0 f 3 0 S jejuiAy\A
formacji, czyli ten w większym stopniu „zasilający” socjologię starości, odwzorowuje linia ciągła, a zwrotny - przerywana. Sytuacja związana z prze
pływem wiedzy pomiędzy dyscyplinami naukowymi jest oczywiście zjawi
skiem ulegającym dynamicznym zmianom, stąd też do tych zagadnień należy podchodzić w elastyczny sposób. Analizując zawartość diagramu 2.1., osobną uwagę należy poświęcić miejscu zajmowanemu w nim przez gerontologię. Spe
cyfika umiejscowienia tej nauki wynika z tego, że z jednej strony jest ona na
uką o charakterze generalnym, ale z drugiej strony - w odróżnieniu od innych dyscyplin wyróżnionych w obszarze interdyscyplinarnym ogólnym - nauka ta od razu była ukierunkowana na problematykę związaną ze starzeniem i sta
rością człowieka. Z tego względu znajduje się niemal na pograniczu obszaru interdyscyplinarnego ogólnego i specjalistycznego.
Drugi z obszarów interdyscyplinarnych przedstawionych na diagramie numer 2.1. został określony mianem s p e c ja lis ty c z n e g o . Obejmuje on nauki nazwane przeze mnie specjalistycznymi ze względu na fakt, że w ramach nie
których już wcześniej wymienionych nauk ogólnych, takich ja k psychologia, pedagogika czy medycyna, zostały ukształtowane ich węższe działy ukierunko
wane konkretnie na ludzi starych. Zwracam uwagę, że w przypadku tych w y
specjalizowanych dyscyplin, takich jak psychologia starości, geragogika czy geriatria, ich wzajemne relacje z socjologią starości są ju ż znacznie bardziej pogłębione w porównaniu z naukami omówionymi w obszarze interdyscypli
narnym ogólnym, stąd też odwzorowane zostały w obu kierunkach liniami cią
głymi. Prezentując elementy wyróżnione w tym obszarze chcę zwrócić uwagę jeszcze na dwie sprawy. Jedna z nich odnosi się do stosunkowo nowego zjawi
ska, jakim jest silver economy. Ta tzw. srebrna ekonomia stanowi specjalną strategię ekonomiczną przygotowywaną z myślą o starzeniu się społeczeństw107.
Druga sprawa ma związek ze specyfiką gerontologii społecznej. Zauważmy, że w przeciwieństwie do innych nauk umiejscowionych w obszarze interdyscypli
narnym specjalistycznym dyscyplina ta nie stanowi węższego, tzn. ukierunko
wanego na osoby zaawansowane wiekiem, działu wyrastającego z jednej, wcześniej ukształtowanej już dyscypliny naukowej, tyle że o szerszym niż prob
lematyka starzenia się i starości zakresie tematycznym. Gerontologia społecz
na jest przecież częścią gerontologii, która - jak wiadomo - sama w sobie jest nauką od początku i w całości nastawioną na zagadnienia odnoszące się do lu dzi starych. Jej odmienność wynika zatem z faktu, że chociaż na diagramie zo
stał wykazany jej związek jedynie z gerontologią, to będąc nauką interdyscy- P marną kształtowała się w oparciu o wiele takich ogólniejszych nauk. Ponieważ iczba tych pierwotnych dyscyplin jest jednak dość duża108, stąd też na diagra- 11116 2.1. powiązania z nimi nie zostały odwzorowane z chęci uczynienia diagra-98 t .^°k- na przykład stronę internetową senior.pl (http://www.finanse.senior.pl/
> , 1,v e r e c o n o m y 8 2 ii s t r a t e g ia e k o n o m ic z n a w o b e c s t a r z e n ia s ie s p o le -enstw,2918.html - dostęp 26 05 2011 r.).
108 , ,
... 0D- na przykład: B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, 2006, Pod-iaujy-., op. cif., s. 17-18.
67
mu możliwie przejrzystym. Zwracam też uwagę, że ze względu na kierunki roz
woju gerontologii społecznej opisane wcześniej, z których wynika, że nauka ta w najbliższych latach będzie się rozwijać niejako odrębna czy samodzielna dy
scyplina wiedzy, ale głównie poprzez wchodzące w jej skład subdyscypliny, na
uki te zostały na diagramie 2.1. wyróżnione osobno. Tym samym psychologia starości znalazła swoje odwzorowanie w ramach nauk psychologicznych, a ge- ragogika - w ramach pedagogiki.
Należy podkreślić, że socjologia starości bazuje nie tylko na dorobku wy
żej wymienionych nauk, ale jako subdyscyplina socjologiczna równolegle - co zapewne dość oczywiste - na osiągnięciach socjologii ogólnej i wybranych subdyscyplin socjologicznych. Z tego względu umiejscowiłem te dyscypliny w osobnym o b s z a r z e s o c jo lo g ic z n y m . Z uwagi na to, że socjologia staro
ści stanowi jeden z wielu działów socjologii, przyjrzyjm y się elementom tego obszaru nieco bardziej szczegółowo. Obszar ten współtworzy przede wszyst
kim socjologia ogólna, z której dorobku socjologia starości zapożycza między' innymi teorie socjologiczne oraz warsztat badawczy w postaci metod badań socjologicznych. Biorąc z kolei pod uwagę socjologie szczegółowe, to socjolo
gia starości najwięcej czerpie i najbliższe związki wykazuje z:
• socjologią rodziny (m. in. w odniesieniu do takich zagadnień, jak struk
tura rodziny, funkcje rodziny czy przemiany w modelu rodziny),
• socjologią kultury (m. in. style życia, obyczaje, czas wolny, subkultury, religijność, stereotypy),
• socjologią medycyny (m. in. problematyka dotycząca zdrowia, choroby, umierania, śmierci, żałoby, wdowieństwa),
• antropologią społeczną i kulturową (m. in. zróżnicowania etniczne, spe
cyfika społeczności lokalnych, monografie terenów zamieszkanych przez ludzi starych),
• czy z coraz powszechniej wyróżnianą socjologią codzienności109 (m.in.
interakcje z udziałem ludzi starych, umiejscawianie osoby starej w kon
tekście społecznym).
Z uwagi na ten „zapożyczeniowy” kierunek relacji pomiędzy socjologią starości a socjologią ogólną i wymienionymi socjologiami szczegółowymi, zo
stał on odwzorowany linią ciągłą. Nie ukrywam, że powyższą listę wyróżnio
nych przeze mnie subdyscyplin socjologicznych mających związek z socjologią starości należy traktować w sposób otwarty. Można by do niej dołączyć cho
ciażby socjologię problemów społecznych, która może kojarzyć się z kwestiami odnoszącymi się do ludzi starych. Jednakże w ramach tej nauki, w formie przy
bliżonej przez K. Frysztackiego (2009), ludzie starzy - w odróżnieniu na przykład od dzieci - nie zostali wyróżnieni bezpośrednio jako tak zwana popu
lacja specjalna110. Nie oznacza to jednak, że trudności osób zaawansowanych wiekiem nie stanowią pola zainteresowań socjologii problemów społecznych.
109 Zob. na przykład: Społeczeństwo i codzienność. W stronę nowej socjologii?, 2009, S. Rudnicki, J. Stypińska, K. W ojnicka (red.).
110 Zob. K. Frysztacki, 2009, Socjołogia problem ów społecznych, s. 131-144.
68
W omawianym wymiarze socjologicznym uwzględniony został także zwrotny wkład socjologii starości do zasobów wiedzy współtworzącej socjolo
gię ogólną oraz wyszczególnione na diagramie subdyscypliny socjologiczne.
Ten wkład w rozwój polskiej socjologii nie jest na razie zbyt widoczny, stąd też na omawianym diagramie wyraża go graficznie linia przerywana. Uważam jednak, że już w najbliższych latach udział dokonań socjologii starości w pro
cesie współtworzenia dorobku „ogólnosocjologicznego” będzie stawać się co
raz większy oraz że będzie równocześnie nabierać istotniejszego znaczenia w ra
mach poszczególnych subdyscyplin socjologicznych. Proces ten będzie dokonywał się przy założeniu, że socjologię nadal będziem y traktować jako na
ukę o całym społeczeństwie. Jeżeli przyjmiemy ten punkt wyjścia, to trzeba będzie wreszcie zauważyć, że pełna analiza życia społecznego będzie wręcz niemożliwa bez rozpoznania tego, co dokonuje się w coraz liczniejszej części naszego społeczeństwa, czyli w zbiorowości ludzi starych.