Puszcza Knyszyńska zlokalizowana jest w pół-nocno-wschodniej części województwa podlaskie-go, na Wysoczyźnie Białostockiej i w części na Wzgórzach Sokólskich w powiatach: białostockim, sokólskim i monieckim. W 1988 roku obszar został objęty ochroną w postaci Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej im. prof. Witolda Sławiń-skiego (PKPK). Sam park zajmuje powierzchnię 74 447 ha, strefa otuliny obejmuje 52 255 ha, łącznie jest to obszar 126 702 ha, dzięki czemu obejmuje swoim zasięgiem prawie cały obszar historycznej puszczy oraz klasyfikuje się jako drugi pod wzglę-dem wielkości park krajobrazowy w Polsce [11].
Puszcza Knyszyńska została włączona do Europej-skiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 jako obszar specjalnej ochrony ptaków o kodzie PLB200003 na-danym przez Ministra Środowiska z dniem 21 lipca 2004 roku. Stwierdzono tu co najmniej 38 gatun-ków ptagatun-ków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 14 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi.
Na obszarze puszczy występują zbudowane z glin i piasków zwałowych wzniesienia morenowe,
Tabela 1: Dane demograficzno-społeczne respondentów
M K razem
n % n % n %
Wiek
24- lat 5 12,8% 9 19,6% 14 16,5%
25-39 lat 13 33,3% 17 37,0% 30 35,3%
40-59 lat 13 33,3% 10 21,7% 23 27,1%
60+ lat 8 20,5% 10 21,7% 18 21,2%
Wykształcenie
Niewyższe 28 71,8% 27 58,7% 55 64,7%
Wyższe 11 28,2% 19 41,3% 30 35,3%
Przyczyny zamieszkania na obszarze PKPK
Urodziłem/am się tu 16 41,0% 22 47,8% 38 44,7%
Mam tu rodzinę 9 23,1% 11 23,9% 20 23,5%
Gospodarstwo/firma 7 17,9% 6 13,0% 13 15,3%
Mam tu pracę 7 17,9% 7 15,2% 14 16,5%
porozcinane dolinami, ozy i kemy zbudowane ze żwirów i gruboziarnistych piasków oraz piaszczy-ste pola sandrowe. Na sieć hydrograficzną składa-ją się liczne źródła, zabagnienia oraz strumienie i rzeki (Supraśl, Płoska, Słoja, Sokołda i Czarna).
Mokradła zajmujące 21,7% powierzchni zachowały pierwotny charakter puszczańskiego krajobrazu [5].
Większość obszaru (78%) porastają lasy, wpływają-ce na parametry klimatyczne, powodując powstanie lokalnego klimatu. Charakterystyczną cechą krajo-brazów są układy mozaikowe, leśno-bagienno-łąko-we. Dominującym typem lasów są żywiczne bory sosnowo-świerkowe, gdzie sosna zwyczajna sta-nowi 70% drzewostanu (ekotyp sosny supraskiej).
Wydajne źródła utrzymują liczne bagna i mokra-dła tworząc unikalny na skalę europejską kompleks borów bagiennych. Mniejszą powierzchnię zajmują lasy liściaste i mieszane, a wzdłuż rzek olsy i łęgi.
Najlepiej zachowane fragmenty puszczy objęte są ochroną rezerwatową. Występują tu głównie gleby bielicoziemne oraz bagienne, o niskiej V i VI klasie bonitacyjnej.
W Puszczy Knyszyńskiej zanotowano około 850 gatunków roślin naczyniowych, w tym 107 gatun-ków zagrożonych wyginięciem i/lub objętych ścisłą ochroną gatunkową. Żyje tu większość krajowych ssaków leśnych. W puszczy występują 153 gatunki ptaków, z czego znaczna liczba podlega zagrożeniu w skali globalnej (bielik, kania ruda, derkacz), euro-pejskiej i krajowej [16].
Rozwój osadnictwa w Puszczy Knyszyńskiej datuje się na XII wiek, gdy powstał pierwszy gród w Gródku (nad rzeką Supraśl, na szlaku z Drohi-czyna do Grodna). W tym czasie napłynęła ludność trudniąca się zawodami związanymi z lasem. Wła-ściwa kolonizacja nastąpiła w XV-XVIII wieku.
Położenie na pograniczu doprowadziło do współist-nienia na jednym terenie kultury polskiej, ruskiej, litewskiej a także żydowskiej oraz tatarskiej, zwią-zanej z islamem. Również współcześnie teren Pusz-czy Knyszyńskiej jest zamieszkany przez ludność niejednorodną etnicznie i kulturowo. Zauważalny jest udział wpływów polskich w części zachodniej (wyznanie rzymskokatolickie), zaś rusko-litewskich w części wschodniej (prawosławie). Ewenementem są podlascy Tatarzy. Wielowiekowe współistnienie tych różnorodnych kultur stanowi osobliwy obraz Podlasia, choć niektóre przejawy znikły w wyni-ku prześladowań (holokaust ludności żydowskiej
za sprawą polityki III Rzeszy Niemieckiej), inne zanikają sukcesywnie w procesie przemian cywi-lizacyjnych. Elementem wspólnym dla wszystkich kultur jest budownictwo, o motywach zaczerpnię-tych z Mazowsza i Prus. Zachowały się budowle sa-kralne: kościoły, cerkwie i monastery, a także drew-niane meczety, natomiast judaika (Sokółka, Gródek, Supraśl, Knyszyn) w większości uległy zagładzie.
W ośrodkach miejskich jest sporo zabytków świec-kich, głównie z przełomu XIX/XX wieku, kiedy to na tym terenie osiadły zamożne rody i zapoczątko-wały rozwój przemysłu włókienniczego. Szczegól-nym skarbem kultury materialnej są zachowane osady śródleśne. Ważnym walorem tych terenów są sami mieszkańcy. Ludność zamieszkująca tereny puszczańskie z pokolenia na pokolenie przekazuje tradycje religijne (katolicyzm, prawosławie, islam).
Tradycje związane są z architekturą (drewniana za-budowa), sztuką użytkową (obróbka drewna, tkac-two, kowalstkac-two, obróbka gliny), kulturą ludową (podlaska kuchnia, stroje ludowe, tańce i śpiewy) oraz tradycją związaną z życiem codziennym (pracą w lesie, na roli).
Obszar jedenastu gmin, na których położony jest Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej zasiedla 102154 mieszkańców. Około 48% zamieszkuje miej-scowości położone w obrębie parku i jego otuliny.
Największe z nich to: Czarna Białostocka, Supraśl, Wasilków. Gęstość zaludnienia terenów Puszczy Knyszyńskiej wynosi około 15 osób/km2.
Grunty w obrębie puszczy wykorzystywane są rolniczo tylko w 18%. Na powierzchni 78% porasta-ją lasy, a na 4% łąki i pastwiska. Gospodarkę obsza-ru Puszczy Knyszyńskiej charakteryzuje przewaga rolnictwa i leśnictwa nad przemysłem i usługa-mi. Praktycznie nie istnieje tu przemysł, co wyni-ka z niewielkich zasobów surowcowych i przede wszystkim z ograniczeń, jakimi objęte są tereny chronione.
Na charakter życia i gospodarki silnie wpływa położenie w związku z oddziaływaniem pobliskie-go Białepobliskie-gostoku, z którym ważniejsze miejscowości mają połączenie drogowe. Pomimo przebiegu euro-pejskiego korytarza transportowego obejmującego zmodernizowaną ekspresową arterię drogową i linię kolejową, łączącą region z resztą kraju i państwami ościennymi, stan techniczny lokalnych dróg jest zły, a wewnętrzna sieć transportu publicznego jest śred-nio rozwinięta, przez co dostępność
komunikacyj-na mniejszych miejscowości Puszczy Knyszyńskiej jest niedostateczna.
Park krajobrazowy jest obszarem wielofunk-cyjnym, jednak wszystkie funkcje gospodarcze są uzupełniające w stosunku do podstawowych funk-cji ochronnych [27]. Plan ochrony [11] zakłada roz-wój różnych rodzajów i form turystyki, na terenie leśnym, głównie turystyki krajoznawczej oraz spe-cjalistycznej, a także zbieractwa płodów leśnych, zaś na obrzeżach i w mieście Supraśl zezwala się na lokalizację obiektów turystyki pobytowej. Na ob-szarze parku i jego otuliny znajduje się 128 obiek-tów noclegowych o łącznej pojemności 3084 miejsc.
Dominującym typem bazy są gospodarstwa agrotu-rystyczne. Znacząca liczba obiektów zlokalizowana jest w największej i najprężniej rozwijającej się gmi-nie Supraśl. Potrzeby żywieniowe gości na obsza-rze PKPK zabezpieczają 35 obiekty gastronomiczne z łączną liczbą 2039 miejsc konsumpcyjnych. Ofertę rekreacyjną wzbogacają cztery kąpieliska (dwa na rzece Supraśl i po jednym na zalewach w Czarnej Białostockiej i Wasilkowie). Biegnące przez las pie-sze szlaki turystyczne (631 km), m.in. Borami Do-rzecza Supraśli, Śladami Powstania Styczniowego, Królowej Bony, Napoleoński, Supraski, Świętojań-ski, szlak konny (120 km), wodne (117,3 km) na rze-kach Supraśl i Sokołda, arboretum i baza łowiecka w Kopnej Górze, silvarium w Poczopku oraz 4 ścież-ki edukacyjne tworzą bazę dla turystyścież-ki przyrodni-czej. Rozwija się sieć szlaków rowerowych (259 km), umożliwiająca różne warianty wycieczek z dojaz-dem jednośladojaz-dem z Białegostoku (droga rowerowa Białystok-Supraśl otwarta w 2008 r.). Szlak Rowe-rowy im. Księdza Jerzego Popiełuszki rozpoczyna się z Czarnej Białostockiej i biegnie przez puszczę w kierunku północnym, w rodzinne strony księdza Jerzego. Na obszarze działa kilka punktów informa-cji turystycznej (w Gródku, Czarnej Białostockiej, Knyszynie, Sokółce i Supraślu). Przyznanie statusu uzdrowiska miastu Supraśl w oparciu o miejscowe borowiny, promocja „Polskiego Orientu” z unikato-wymi na skalę krajową obiektami islamu na Szlaku Tatarskim [6], łącznie z Muzeum Ziemi Sokólskiej w Sokółce, sanktuarium Maryjne w Świętej Wodzie z wzgórzem krzyży, powstanie w Supraślu Muzeum Ikon (o frekwencji 61 tys. osób w 2011 r.), umożli-wiającego mistyczną wędrówkę po świecie prawo-sławia [13] oraz galerii zmarłego w 2012 r. fotografi-ka Wiktora Wołkowa, znakomitego pejzażysty tych
obszarów, fama Cudu Eucharystycznego, przyciąga-jącego do kościoła św. Antoniego w Sokółce liczne pielgrzymki autokarowe z całej Polski [15] (25-30 autokarów dziennie podczas weekendów), wydatnie zwiększyły szansę na rozwój ruchu turystycznego spoza regionu. Powstanie ośrodka kultu euchary-stycznego w Sokółce praktycznie nie aktywizuje gospodarki turystycznej w regionie, gdyż pielgrzy-mi zmotoryzowani jedynie przejeżdżają przez Pusz-czę Knyszyńską.
Na terenie Puszczy Knyszyńskiej dominują gmi-ny o przewadze leśnictwa lub z udziałem rolnictwa.
Słabością jest mało zróżnicowany charakter działal-ności gospodarczej opartej na rolnictwie. Pewnym rodzajem rozszerzenia asortymentu produkcji rolnej stałoby się rolnictwo ekologiczne. Na rolniczych te-renach objętych ochroną w postaci Zielonych Płuc Polski, które cechuje mało skażone środowisko, istnieją bardzo korzystne warunki do rozwoju rol-nictwa ekologicznego. Jednak niedostateczny popyt na produkty ekologiczne, wynikający m.in. z pa-nującego modelu konsumpcyjnego i niskich prze-ciętnych dochodów ludności powoduje, że wytwa-rzanie żywności ekologicznej może być rentowne dla pojedynczych gospodarstw, nie zaś dla całych regionów [1]. Obecnie na terenie Puszczy Knyszyń-skiej działają pojedyncze gospodarstwa preferujące rolnictwo ekologiczne. Część gospodarstw podjęła się dodatkowej działalności, jaką jest agroturystyka.
Większość z nich należy do Podlaskiego Stowarzy-szenia Agroturystycznego i StowarzyStowarzy-szenia Agro-turystycznego „Agrokresy”, dzięki czemu mają możliwość kategoryzowania swoich gospodarstw, uczestniczenia we wszystkich przedsięwzięciach organizowanych przez stowarzyszenie, w tym ze szkoleń [23].
Gospodarstwa prowadzące usługi noclegowe często podejmują się działalności gastronomicznej, oferują turystom tzw. swojskie wyżywienie, posiłki z własnego gospodarstwa spożywane wraz z gospo-darzami przy jednym stole. Powstaje coraz więcej obiektów gastronomicznych oferujących kuchnię podlaską, słynącą z takich dań jak kińdziuk czy ki-szka i babka ziemniaczana.
Na uwagę zasługują wysiłki podtrzymywania tradycyjnego rzemiosła. Ideą Szlaku Rękodzieła Lu-dowego Podlasia jest wykorzystanie wielowiekowej kultury i rozwój działalności rzemieślniczej. Szlak łączy pracownie lokalnych twórców rzemiosła
ludo-wego, zajmujących się obróbką drewna (m.in. wy-robem łyżek), kowalstwem, tkactwem dwuosnowo-wym i obróbką gliny [10]. Jedną z najprężniej dzia-łających w kierunku rozwoju turystyki był Zwią-zek Gmin Puszczy Knyszyńskiej Dorzecza RZwią-zeki Supraśl, założony w 2000 roku. Od 2008 r. jego funkcje przejęła Lokalna Grupa Działania Puszcza Knyszyńska. Do jej głównych zadań należy rozwój turystyki, drobnej przedsiębiorczości w otoczeniu rolnictwa, wykorzystanie potencjału przyrodnicze-go i kulturoweprzyrodnicze-go regionu w celu zrównoważoneprzyrodnicze-go rozwoju. LGD Puszcza Knyszyńska współfinanso-wana jest ze środków Unii Europejskiej w ramach osi 4 – LEADER Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. W ramach tego programu Grupa promu-je i pomaga w realizacji propromu-jektów przewidzianych w programie LEADER oraz inicjuje swoje własne programy [20].
Wiele inicjatyw mieszkańcy Puszczy Knyszyń-skiej podejmują w ramach działalności PodlaKnyszyń-skiej Regionalnej Organizacji Turystycznej. Podczas Pod-laskich Targów Turystycznych organizacje, stowa-rzyszenia czy pojedynczy przedsiębiorcy z obszaru Puszczy Knyszyńskiej prezentują swoje stanowiska i wystawy. Na targach w 2012 r. prezentowali się:
LGD Puszcza Knyszyńska, Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej oraz hotel Pięć Dębów z Su-praśla i Centrum Konferencyjno-Bankietowe Rozło-gi, choć w porównaniu z liczbą podmiotów z okolic Suwałk i Augustowa, reprezentacja Puszczy Kny-szyńskiej nie była zbyt liczna.
Przykładem zaangażowania się mieszkańców w rozwój i promocję turystyki w nawiązaniu do lokalnych tradycji jest działalność stowarzyszenia Uroczysko, organizującego rokrocznie spotkania z naturą i sztuką. W ramach działalności odbywa-ją się imprezy kameralne i plenerowe inspirowane przyrodą i kulturą pogranicza północno-wschodniej Polski, a wśród nich jest Festiwal Kuchni Regional-nych i Mistrzostwa Świata w Pieczeniu Babki Ziem-niaczanej [24].
W 2011 roku główne atrakcje turystyczne Pusz-czy Knyszyńskiej (Muzeum Ikon w Supraślu, pra-cownie na Szlaku Rękodzieła Ludowego i Szlak Ta-tarski) odwiedziło ponad 86 tys. turystów, co plasu-je Puszczę Knyszyńską na trzecim miejscu spośród wszystkich regionów turystycznych Podlasia (po Puszczy Białowieskiej oraz Suwalszczyźnie z Wi-gierskim Parkiem Narodowym) [22].
Wyniki
W tabeli 2 przedstawiono opinie respondentów na wybrane tematy związane z atrakcyjnością in-westycyjną zamieszkiwanego przez nich obsza-ru oraz wpływem inwestycji na stan środowiska i sprzyjaniem władz lokalnych rozwojowi przed-siębiorczości mieszkańców. Co trzeci respondent zauważa duże możliwości inwestycyjne w zakresie turystyki i sportu, a blisko jedna czwarta badanych widzi potencjał rozwoju w leśnictwie. Na kolejnych miejscach plasuje się przetwórstwo rolno-spożyw-cze oraz handel i usługi. Żaden ankietowany nie uznał przemysłu jako ważnego dla rozwoju regio-nu. Mieszkańcy Puszczy Knyszyńskiej są świadomi faktu, że objęcie terenu puszczy ochroną wiąże się z wykluczeniem industrializacji.
Opinie badanej społeczności co do zgodności re-alizowanych inwestycji z wymogami ochrony śro-dowiska wskazują na istnienie inwestycji gospodar-czych, które nie są w pełni korzystne dla środowi-ska oraz na niepełne informowanie społeczeństwa.
Społeczność lokalna ma podzielone zdanie na temat sprzyjania władzy lokalnej rozwojowi przedsiębior-czości mieszkańców). W pełni usatysfakcjonowana wsparciem władz w rozwoju przedsiębiorczości jest co czwarta osoba. Najliczniejsza grupa wyraziła pogląd o biernym sprzyjaniu władzy lokalnej roz-wojowi przedsiębiorczości, co przekłada się na brak wsparcia w realizacji zamierzonych przedsięwzięć.
Spora grupa respondentów zakłada brak zaintereso-wania władz lokalnych powyższą kwestią lub nawet utrudnianie podjęcia działań.
W tab. 3 ukazano średnią ocenę elementów za-gospodarowania turystycznego dokonaną przez re-spondentów, którzy oceniali bazę noclegową i ga-stronomiczną, dostępność komunikacyjną oraz ofer-tę rekreacyjną w skali od 1 – niedostateczna, do 5 – bardzo dobra. Żaden element nie uzyskał średniej oceny dobrej, ani bardzo dobrej. Zdaniem miesz-kańców atutem obszaru Puszczy Knyszyńskiej jest baza gastronomiczna. Najniższą notę otrzymała do-stępność komunikacyjna terenu. Należy podkreślić, że wystąpiło niskie ocenienie dostępności komuni-kacyjnej przez kobiety, które w realiach polskiej wsi rzadziej niż mężczyźni dysponują samochodem do swojego użytku, toteż częściej zdane są na niezbyt dobrze rozwinięty transport zbiorowy.
W tabeli 4 przedstawiono rozkład opinii odno-szących się do obecnego stanu turystyki na bada-nym terenie i jej oddziaływania na środowisko i ży-cie miejscowej ludności. Większość respondentów nie stwierdza szkodliwości oddziaływania turystyki na środowisko przyrodnicze i kulturowe. Część an-kietowanych zauważa szkodliwe oddziaływanie tu-rystyki na środowisko przyrodnicze, nieliczni zwra-cają uwagę na szkodliwe oddziaływanie turystyki na środowisku społeczno-kulturowe.
W opinii połowy respondentów obecność tury-stów jest pozytywnie oceniana w stosunku do przy-rody Puszczy Knyszyńskiej (turyści są pożądanym i bardzo pożądanym gościem).
Większość respondentów zauważyła znaczące korzyści płynące z rozwoju turystyki w wymiarze horyzontalnym - dla mieszkańców (74,1%) i dla
sa-mych turystów (72,9%). Korzyści w wymiarze wer-tykalnym – dla władz parku i regionu – są mniej oczywiste (tab. 4).
Społeczność lokalna dostrzega pozytywne od-działywanie turystyki i dochodów z niej uzyskiwa-nych na poziom życia mieszkańców. Duży odsetek ankietowanych nie potrafił zwaloryzować znacze-nia istniejącego ruchu turystycznego i związanych z tym dochodów na poziom życia mieszkańców. Ne-gatywny wpływ zauważył znikomy odsetek miesz-kańców (tab. 4).
W tabeli 5 zawarte zostały rozkłady opinii na te-maty związane z turystyką zrównoważoną i stosun-kiem mieszkańców do tego rodzaju turystyki. Ponad połowa ankietowanych mieszkańców właściwie ro-zumie pojęcie turystyki zrównoważonej. Za
rozwo-Tabela 2: Rozwój przedsiębiorczości w Puszczy Knyszyńskiej w opinii mieszkańców
M K razem
n % n % n %
Dla jakich inwestycji jest atrakcyjny obszar Puszczy Knyszyńskiej?*
Przetwórstwa rolno-spożywczego 4 10,3% 7 15,2% 11 12,9%
Leśnictwa 9 23,1% 10 21,7% 19 22,4%
Przemysłu 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0%
Budownictwa 6 15,4% 1 2,2% 7 8,2%
Handlu i usług 2 5,1% 7 15,2% 9 10,6%
Turystyki i sportu 16 41,0% 15 32,6% 31 36,5%
Kultury i rozrywki 2 5,1% 6 13,0% 8 9,4%
Zgodność istniejących inwestycji z wymogami ochrony środowiska
Tak, w pełni 15 38,5% 13 28,3% 28 32,9%
Częściowo 12 30,8% 20 43,5% 32 37,6%
Nie 3 7,7% 2 4,3% 5 5,9%
Brak informacji na ten temat 6 15,4% 5 10,9% 11 12,9%
Nie mam zdania 3 7,7% 6 13,0% 9 10,6%
Czy władza lokalna sprzyja rozwojowi przedsiębiorczości mieszkańców?
Sprzyja i pomaga 9 23,1% 10 21,7% 19 22,4%
Sprzyja i raczej nie pomaga 12 30,8% 15 32,6% 27 31,8%
Nie utrudnia i nie pomaga 10 25,6% 8 17,4% 18 21,2%
Utrudnia 4 10,3% 8 17,4% 12 14,1%
Nie mam zdania 4 10,3% 5 10,9% 9 10,6%
* - wielokrotna możliwość wyboru odpowiedzi
Tabela 3: Ocena elementów zagospodarowania turystycznego
Oceniany aspekt M K razem
Baza noclegowa 3,29 3,51 3,43
Baza gastronomiczna 3,79 3,66 3,74
Dostępność komunikacyjna 3,26 2,88 3,09
Oferta rekreacyjna 3,26 3,41 3,31
(w skali od 1- niedostateczny, do 5- bardzo dobry)
Tabela 4: Opinie respondentów na temat oddziaływania turystyki
M K razem
n % n % n %
Szkodliwe oddziaływanie turystyki
Tak, na środowisko przyrodnicze 6 15,4% 11 23,9% 17 20,0%
Tak, na środowisko społeczno-kulturowe 6 15,4% 1 2,2% 7 8,2%
Nie jest szkodliwa 24 61,5% 31 67,4% 55 64,7%
Nie mam zdania 3 7,7% 3 6,5% 6 7,1%
Turyści odwiedzający Puszczę Knyszyńską są dla przyrody
Bardzo pożądanym gościem 7 17,9% 7 15,2% 14 16,5%
Pożądanym gościem 12 30,8% 17 37,0% 29 34,1%
Obojętnym gościem 7 17,9% 6 13,0% 13 15,3%
Niepożądanym gościem 4 10,3% 7 15,2% 11 12,9%
Bardzo niepożądanym gościem 1 2,6% 3 6,5% 4 4,7%
Trudno powiedzieć 8 20,5% 6 13,0% 14 16,5%
Rozwój turystyki w Puszczy Knyszyńskiej przynosi znaczące korzyści*
Turystom 28 71,8% 34 73,9% 62 72,9%
Władzom parku 9 23,1% 13 28,3% 22 25,9%
Władzom regionu 12 30,8% 14 30,4% 26 30,6%
Mieszkańcom 29 74,4% 34 73,9% 63 74,1%
Wpływ turystyki i dochodów z niej czerpanych na poziom życia mieszkańców
Bardzo pozytywny 5 12,8% 7 15,2% 12 14,1%
Pozytywny 15 38,5% 22 47,8% 37 43,5%
Trudno określić 13 33,3% 13 28,3% 26 30,6%
Negatywny 1 2,6% 1 2,2% 2 2,4%
Bardzo negatywny 1 2,6% 2 4,3% 3 3,5%
Nie mam zdania 4 10,3% 1 2,2% 5 5,9%
* - wielokrotna możliwość wyboru odpowiedzi
Tabela 5: Opinie respondentów na temat rozwoju turystyki zrównoważonej
M K razem
n % n % n %
Rozumienie pojęcia turystyki zrównoważonej
Tak, w pełni 20 51,3% 26 56,5% 46 54,1%
Częściowo lub mylnie 19 48,7% 20 43,5% 39 45,9%
Czy warto rozwijać turystykę zrównoważoną na obszarze Puszczy Knyszyńskiej?
Tak 32 82,1% 39 84,8% 71 83,5%
Nie 1 2,6% 2 4,3% 3 3,5%
Nie mam zdania 6 15,4% 5 10,9% 11 12,9%
Kto jest odpowiedzialny za rozwój turystyki zrównoważonej w Puszczy Knyszyńskiej?*
Turyści 19 48,7% 14 30,4% 33 38,8%
Miejscowa ludność 23 59,0% 19 41,3% 42 49,4%
Władze parku 17 43,6% 24 52,2% 41 48,2%
Władze regionu 20 51,3% 20 43,5% 40 47,1%
Państwo 2 5,1% 2 4,3% 4 4,7%
Organizacje społeczne 13 33,3% 8 17,4% 21 24,7%
Wszystkie w.w. podmioty 10 25,6% 13 28,3% 23 27,1%
W jaki sposób mieszkańcy mogą przyczynić się do rozwoju turystyki zrównoważonej?*
Życzliwa postawa wobec turystów 21 53,8% 24 52,2% 45 52,9%
Dbałość o czystość i estetykę otoczenia 25 64,1% 29 63,0% 54 63,5%
Rzetelne wykonywanie swojej pracy a 19 48,7% 12 26,1% 31 36,5%
Dbałość o rozwój osobisty 14 35,9% 9 19,6% 23 27,1%
Dbałość o stan środowiska naturalnego 21 53,8% 28 60,9% 49 57,6%
Nie mogą się przyczynić 5 12,8% 5 10,9% 10 11,8%
* - wielokrotna możliwość wyboru odpowiedzi;
a - istotna statystycznie różnica w wypowiedziach mężczyzn i kobiet
jem turystyki opowiedziała się większość badanych mieszkańców
Przedstawiony w tabeli 5 rozkład opinii na temat odpowiedzialności za rozwój turystyki zrównowa-żonej na terenie Parku Krajobrazowego wskazuje na rolę zasobów ludzkich regionu: miejscowej ludno-ści oraz władz zarządzających parkiem i władz re-gionu. Znaczną rolę przypisuje się również samym turystom. Natomiast organizacje społeczne rzadziej uznawane są za odpowiedzialne w tej dziedzinie.
Warto zwrócić uwagę na niską pozycję władz pań-stwa w hierarchii podmiotów odpowiedzialnych za rozwój turystyki zrównoważonej. Godny zauważe-nia jest fakt, że jedna czwarta respondentów widzi wspólną odpowiedzialność wszystkich podmiotów (27,1%), co podnosi wskazania cząstkowe: miejsco-wa ludność 76,5%, władze parku 75,3%, władze re-gionu 74,2%, turyści 65,9%, organizacje społeczne 51,8%, państwo 31,8%.
Aby sprecyzować rolę społeczności lokalnej w mniemaniu jej członków, zbadano opinię miesz-kańców dotyczącą ich własnych działań i postaw, które mogą przyczynić się do rozwoju turystyki zrównoważonej (tab.5). W rozkładzie odpowiedzi dominuje dbałość o estetykę i czystość otoczenia, na kolejnych miejscach plasują się odpowiedzi do-tyczące dbałości o stan środowiska naturalnego i życzliwej postawy wobec turystów.
Suplementem do opinii na temat turystyki w kontekście zrównoważonego rozwoju jest wgląd
w postawy proekologiczne reprezentantów społecz-ności lokalnej (tab. 6). Deklarowane działania po-dejmowane przez członków społeczności lokalnej na rzecz ochrony lokalnego środowiska obejmują przede wszystkim segregację śmieci, oszczędzanie wody i energii. Podobne postawy co do segregacji odpadów i oszczędzania energii zarejestrowano w innych częściach kraju [12]. Spora część bada-nych podejmuje się dokonywania świadomych za-kupów i ograniczania substancji szkodliwych, jedy-nie 14,1% ankietowanych przyznaje, że jedy-nie ma czasu podejmować działań na rzecz ochrony środowiska naturalnego.
Motywami do podjęcia działań na rzecz ochro-ny środowiska są: wewnętrzne przekonanie, wiedza na temat środowiska oraz oszczędności finansowe.
Znacznie rzadziej wybierane były kolejne trzy od-powiedzi – moda, presja otoczenia, przepisy prawa (tab.6).
Ogółem w poddanych do zaopiniowania zagad-nieniach stwierdzono tylko dwie istotne statystycz-nie różnice w sądach respondentów pod względem płci. Jedną z nich było istotnie częstsze wskazywa-nie przez mężczyzn na rzetelne wykonywawskazywa-nie swojej pracy jako sposobu przyczynienia się mieszkańców do rozwoju zrównoważonej gospodarki turystycz-nej. Drugą było istotnie częstsze wskazywanie przez kobiety wiedzy ekologicznej jako motywu skłania-jącego do ochrony środowiska. Pierwsza różnica wynika prawdopodobnie z różnic psychologicznych
Tabela 6: Zachowania respondentów w kwestiach ekologicznych
M K razem
n % n % n %
Działania na rzecz ochrony środowiska*
Segregacja śmieci 30 76,9% 33 71,7% 63 74,1%
Oszczędzanie wody 17 43,6% 21 45,7% 38 44,7%
Oszczędzanie energii 16 41,0% 20 43,5% 36 42,4%
Ograniczenie użycia substancji szkodliwych 12 30,8% 11 23,9% 23 27,1%
Świadome zakupy 11 28,2% 19 41,3% 30 35,3%
Brak czasu na tego typu działania 7 17,9% 5 10,9% 12 14,1%
Motywy podejmowania działań na rzecz ochrony środowiska*
Oszczędność pieniędzy 17 43,6% 20 43,5% 37 43,5%
Wiedza ekologiczna a 12 30,8% 30 65,2% 42 49,4%
Wewnętrzne przekonanie 20 51,3% 26 56,5% 46 54,1%
Moda 6 15,4% 6 13,0% 12 14,1%
Presja otoczenia 5 12,8% 5 10,9% 10 11,8%
Przepisy prawa 7 17,9% 5 10,9% 12 14,1%
Nie mam zdania 1 2,6% 1 2,2% 2 2,4%
* - wielokrotna możliwość wyboru odpowiedzi;
a- istotna statystycznie różnica w wypowiedziach mężczyzn i kobiet
między płciami i oparcia się mężczyzn na realiach, tworzonych przez własny wysiłek i wkład pracy.
Druga różnica być może wynika z faktu, że kobiety biorące udział w badaniu, jako lepiej wykształcone od mężczyzn doceniają rolę nauki w podejmowaniu działań praktycznych. Postrzeganie problemu przez mężczyzn i kobiety w pewnym sensie się uzupełnia.
Dyskusja
W obliczu faktu, że wprowadzanie na wybra-nych terenach kolejwybra-nych form ochrony przyrody może stać się zarówno czynnikiem aktywizującym mieszkańców, jak i hamującym ich działalność, nie należy zaniedbywać głosu społeczności lokalnej.
Objęcie terenu Puszczy Knyszyńskiej w 1988 roku ochroną w postaci parku krajobrazowego, następnie w roku 2004 włączenie jej do sieci obszarów NATU-RA 2000, ograniczyło i ukierunkowało działalność jej mieszkańców, stanowiąc dodatkowe uwarunko-wanie niełatwej drogi społeczno-gospodarczej re-gionu wschodniego pogranicza.
W związku z sezonowością popytu, słabością in-frastruktury komunalnej i problemami budżetowy-mi gbudżetowy-min rozwój lokalny w oparciu o turystykę nie jest sprawą prostą [25]. Pomimo realnych ograni-czeń infrastrukturalnych i rynkowych turystyka jest postrzegana jako sposób podtrzymania rentowności gospodarki na obszarze wiejskim o wysokich wa-lorach środowiska przyrodniczego i kulturowego.
W dochodach z turystyki upatruje się rozwiązania problemów wynikających z ograniczenia przedsię-biorczości na terenach objętych siecią NATURA 2000. Gospodarka turystyczna wpływa na zwięk-szenie rynku pracy, wzrost dochodów miejscowej ludności i poprawę ich bytu oraz osłabia procesy wyludniania się wsi. Wzrost dochodów oraz po-prawa jakości życia przyczyniają się do większego zainteresowania ludności wiejskiej rozwojem wła-snej osobowości, wpływają na chęć podnoszenia poziomu wykształcenia i kwalifikacji. Obserwacja doceniających urok wsi turystów, zachwycających się wiejskimi tradycjami i „swojskością”, pobudza do zainteresowania się własną kulturą ludową oraz docenienia jej jako atrakcji turystycznej. Świado-mość znaczenia przyrody jako czynnika rozwoju tu-rystycznego regionu motywuje do jej ochrony i po-ważnego traktowania zagrożeń, jakie przyrodzie obszarów chronionych może przysporzyć rozwój
turystyki, zwłaszcza tam, gdzie ruch turystyczny koncentruje się na niewielkiej przestrzeni [2].
Na początku wdrażania Sieci NATURA 2000 w Polsce została uznana za jeszcze jedną obszaro-wą formę ochrony przyrody. Wdrażana była myl-nie jako forma konserwatorskiej ochrony przyro-dy, podczas gdy jej zadaniem miała być skuteczna integracja funkcji ochronnych i gospodarczych na szczególnie cennych przyrodniczo obszarach [8].
Integracja obu tych funkcji ma szczególne znacze-nie dla mieszkańców terenów chronionych. Tury-styka zrównoważona powinna skutecznie rozwijać funkcję gospodarczą przy równoczesnym zachowa-niu środowiska przyrodniczego. Do kompleksowego rozwoju turystyki w znacznej mierze przyczynia się społeczność lokalna. Kompetentne zaangażowa-nie mieszkańców w działalność turystyczną i rów-noczesna troska o stan środowiska mają kluczowe znaczenie dla prawidłowego, zrównoważonego roz-woju turystyki. Prowadzone przez mieszkańców ak-tywności, w tym usługi turystyczne kompatybilne z ochroną przyrody, mogą wskazywać na stopień, w jakim są oni świadomi potencjału kryjącego się w zamieszkiwanym przez nich terenie.
Przeprowadzone badania wykazały, że poję-cie turystyki zrównoważonej nie jest powszechnie i w pełni rozumiane przez mieszkańców Puszczy Knyszyńskiej. Zdecydowana większość mieszkań-ców uważa, iż zamieszkiwany przez nich obszar chroniony jest atrakcyjny dla rozwoju turystyki.
Mają świadomość istnienia na tym terenie wielu wa-lorów przyrodniczych i kulturowych oraz możliwo-ści rozwoju inwestycji z zakresu turystyki (w dru-giej kolejności – leśnictwa), jednak w ich opinii obecny stan zagospodarowania turystycznego nie jest wystarczający. Zdają sobie sprawę, iż turystyka może powodować pewne negatywne zjawiska (nie-właściwe oddziaływanie na środowisko przyrodni-cze i kulturowe), choć w swoim otoprzyrodni-czeniu nie do-strzegają zbyt wielu niepokojących sygnałów.
Puszcza Knyszyńska to obecnie obszar o rozwi-jającej się funkcji turystycznej o wielkim potencjale w postaci nieskażonego środowiska, czystych wód i powietrza, bogactwa natury i historii oraz społe-czeństwa utrzymującego się z rolnictwa z bogatą historią ludową. Istnieją znakomite warunki do roz-woju turystyki zrównoważonej. To wszystko jednak wymaga zaangażowania samych mieszkańców. Ba-danie nie wykazało powszechnej chęci przejęcia
od-powiedzialności za rozwój turystyki przez społecz-ność lokalną. Mieszkańcy widzą pozytywny wpływ rozwoju turystyki na ogólny poziom życia regionu oraz na poziom życia ich samych, zdają sobie rów-nież sprawę, że za odpowiedni rozwój turystyki sami również są odpowiedzialni. Podejmują pewne działania, aby ją rozwijać. Mają świadomość istnie-nia wysokich walorów przyrodniczych i antropoge-nicznych obszaru Puszczy Knyszyńskiej i pożytku z ich udostępnienia dla turystyki.
W świetle zebranego materiału wydaje się, że ak-tywność lokalnej społeczności na rynku turystycz-nym nie jest optymalna. Wynikać to może z zanie-dbania potencjału osobistego mieszkańców (sto-sownego wykształcenia, wiedzy, umiejętności), jak również ze struktury demograficznej (ludzie starsi o tradycyjnym, nie innowacyjnym sposobie myśle-nia) i niedorozwoju kapitału społecznego (kanałów informacji, struktur lokalnych) oraz z braku środ-ków na działania innowacyjne. Nie sprzyja temu również oziębły stosunek mieszkańców do władzy i słaba pozycja organizacji społecznych. Mieszkań-cy zdają sobie sprawę z faktu decentralizacji władzy i powierzenia kwestii rozwoju turystyki samorzą-dom terytorialnym i ich agensamorzą-dom, jednak współpra-ca mieszkańców z nimi jest sporadyczna, a stosun-ki raczej chłodne. Ludność zauważa brak wsparcia władz lokalnych i brak pomocy w kierunku wzrostu przedsiębiorczości i innowacyjności wśród miej-scowego społeczeństwa. Kontakty między lokalną ludnością a turystami opierają się na otwartości i gościnności, ale brak głębszych relacji, prowadzą-cych do kształtowania turystyki w kierunku zrów-noważonego rozwoju. Pozytywnemu stosunkowi mieszkańców do zjawiska turystyki zrównoważonej nie towarzyszy specjalne zdecydowanie do wzięcia spraw w swoje ręce.
Fenomen Sokółki wskazuje, że w gronie odpo-wiedzialnych za rozwój zrównoważony nie może zabraknąć również i władz kościelnych. W przy-padku regionu Puszczy Knyszyńskiej konieczna jest współpraca terenowych władz samorządowych z władzami kościelnymi i opracowanie wspólnej koncepcji, by turystyka religijna włączona została w plan zrównoważonego rozwoju regionu.
Piśmiennictwo:
1. Bocian A. F. 2004: Podlasie – wizja rozwoju, Fundacja Promocji Rozwoju Podlasia, Białystok.
2. Bołtromiuk A. 2010: Europejska Sieć Ekologiczna NATU-RA 2000 jako nowy element otoczenia polskiej wsi i rol-nictwa, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warsza-3. Bołtromiuk A. 2011: Natura 2000 jako czynnik zrówno-wa.
ważonego rozwoju obszarów wiejskich regionu Zielonych Płuc Polski, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, War-szawa.
4. Bołtromiuk A. 2011: Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin objętych siecią NATURA 2000, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa.
5. Czerwiński A. 1995: Puszcza Knyszyńska. Monografia przyrodnicza, Zespół Parków Krajobrazowych w Supra-ślu, Supraśl.
6. Gembicki R. 2007: Podlaski Szlak Tatarski, Muzułmański.
Związek Religijny w PR Gmina Wyznaniowa, Białystok.
7. Kasprzyk A., Żbikowski J. 2010: Krajobraz kulturowy wsi podlaskiej jako istotny element atrakcyjności turystycznej regionu, Problemy Ekologii Krajobrazu.
8. Kłodziński M. 2012: Sieć ekologiczna Natura 2000 a roz-wój gospodarczy obszarów wiejskich, Woda – Środowisko - Obszary Wiejskie, 1: 59-69.
9. Krzyżanowska K. (red.) 2011: Ekonomiczne uwarunko-wania rozwoju turystyki na obszarach wiejskich, Wyd.
SGGW, Warszawa.
10. Lokalna Grupa Działania Puszcza Knyszyńska, 2009:
Lokalna Strategia Rozwoju, Czarna Białostocka, Gródek, Juchnowiec Kościelny, Michałowo, Supraśl, Wasilków, Zabłudów, Powiat Białostocki.
11. Plan Ochrony Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyń-skiej im. Profesora Witolda Sławińskiego, Załącznik do rozporządzenia Nr 22/01 Wojewody Podlaskiego z dnia 9 sierpnia 2001 r.
12. Saks E. 2009: Świadomość proekologiczna mieszkańców – wpływ na środowisko i uatrakcyjnienie regionu, Proble-my Ekologii Krajobrazu, 25: 47-52.
13. Sawicki P. 2009: Teatralizacja przestrzeni muzealnej na przykładzie Muzeum Ikon w Supraślu, W: Leniartek M.K.
(red.) Terra incognita w turystyce, Wyd. Wyższej Szkoły Zarządzania, Wrocław: 177-186.
14. Sikorska-Wolak I., Zawadka J. 2011: Postawy społeczności lokalnej wobec rozwoju turystyki wiejskiej, Folia Pomer.
Univ. Technol. Stetin. 2011, Oeconomica 288, 64: 93–102.
15. Sokólska J., Leniec H. 1996: Puszcza Knyszyńska, Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu, Supraśl.
16. sokolka.archibial.pl/cud/index.php.
17. Szpilko D., 2010: Zagospodarowanie turystyczne obsza-rów chronionych regionu metropolitarnego Białegostoku, W: Jalinik M. (red.) Turystyka na obszarach przyrodniczo cennych, Oficyna Wydaw. Politech. Białost., Białystok:
623-643.
18. Wnuk Z. 2008: Obszary Natura 2000 i inne obszary chro-nione jako obiekty turystyczne, Turystyka zrównoważona i ekoturystyka, PTTK, Warszawa: 25-37
19. Wolfram K. 2005: The Green Lungs of Poland, The Green Lungs of Poland Foundation, Białystok.
20. www.leader.puszczaknyszynska.org 21. www.natura.org