Choć poruszana problematyka ma charakter in-terdyscyplinarny, to etap rekonstrukcji faz rozwoju turystyki wykazuje najwięcej związków z naukami historycznymi. Zastosowane metody badawcze
ba-zowały na informacjach pisanych (książki i artyku-ły), graficznych (fotografie, mapy) i statystycznych (dane RGV i GUS). Do analizy źródeł wtórnych (istniejącej literatury przedmiotu) wykorzystano metodę analizy historycznej, w której zastosowano proces indukcji polegającej na zdefiniowaniu długo-okresowych trendów w oparciu o chronologicznie uporządkowany zbiór faktów jednostkowych. Jed-nocześnie posłużono się metodą progresywną, dzię-ki której możliwe było ustalenie związków przy-czynowo-skutkowych pomiędzy faktami, a zaist-niałymi wcześniej ich determinantami. Wyjaśnianie licznego zbioru faktów, ich uwarunkowań i konse-kwencji, umożliwi w efekcie ustalenie granic i typu kolejnych faz rozwojowych.
W odniesieniu do danych ilościowych wykorzy-stano metodę statystyczną polegającą na skonstru-owaniu wskaźników obrazujących rozwój turysty-ki w Karpaczu, jak też przeprowadzaniu obliczeń szacunkowych (jeśli dane źródłowe nie dotyczyły wprost Karpacza, a jednostki wyższego rzędu np.
powiatu). W przypadku braku danych ilościowych posłużono się metodą analogii polegającą na przy-jęciu określonej zmienności zjawiska dla badanego fragmentu przestrzeni na podstawie znanego prze-biegu zmienności tego zjawiska w innym fragmen-cie przestrzeni. Warunkiem przydatności tej metody jest funkcjonalne i strukturalne podobieństwo
cha-rakterystyk obu przestrzeni. W artykule sytuacja taka wystąpiła w odniesieniu do Karpacza i Szklar-skiej Poręby [por. 9].
Ostatecznym rezultatem badań powinno być zbu-dowanie syntetycznego obrazu rozwoju turystyki w Karpaczu czyli syntezy historiograficznej ujętej w ramy teorii cyklu życiowego R. Butlera (TALC).
Wyniki
Fazy rozwoju turystyki w Karpaczu w latach 1650-2010
Analizując historię rozwoju turystyki w Karpa-czu można wyróżnić cztery fazy rozwoju turystyki:
odkrycie (1650-1777), wprowadzenie (1778-1879), rozwój (1880-1978) i dojrzałość (1979-?). Zaprezen-towane tu ostre granice czasowe należy traktować symbolicznie, jako że ewolucja procesów przyrod-niczych i społeczno-ekonomicznych rozwija się w czasie stopniowo.
1. Odkrycie (1650-1777) – wykorzystywanie uwarunkowań zaistniałych za sprawą gałęzi I sektora gospodarki dla celów turystycznych.
Wydarzenia i zjawiska wyróżniające tę fazę to:
– wcześniejsze zasiedlenie Karkonoszy przez pasterzy owiec i kóz, których położone przy ścieżkach chaty (tzw. budy, niem. bauden,
Tabela 3: Liczba turystów korzystających z noclegu w regionie (powiecie) jeleniogórskim
ROK Liczba
turystów [tys.] Źródło
[rok, strona] Przyjęta liczba turystów dla
Karpacza [tys.] Czy w artykule uwzględniono dane źródłowe?
1947 b.d. Margas 1965, 137 5 tak
1948 b.d. Margas 1966, 134 33 tak
1958 300 Wagner 1963, 28 100 tak
1959 480 Wagner 1963, 28 160 nie
1960 400 Wagner 1963, 28 133 nie
1961 600 Wagner 1963, 28 200 nie
1962 700 Wagner 1963, 28 233 nie
1963 650 Margas 1965, 152 217 nie
1964 401 Margas 1967,132 134 tak
1965 448 Margas 1967, 132 149 tak
1966 brak danych
1967 431 Margas 1969, 129 144 tak
1968 423 Margas 1970, 193 141 tak
1969 485 Margas 1971, 166 162 tak
1970 475 Margas 1972, 198 158 tak
1971 650 Margas 1973, 129 217 nie
1972 388 Margas 1974, 134 129 tak
1973 435 Margas 1975, 153 145 tak
Źródło: oprac. własne na podstawie: Rocznik Jeleniogórski, 1963-1975.
czes. boudy) pełniły funkcję noclegową, a sami pasterze zaczęli pełnić funkcję prze-wodników; w szczególności turyści wędru-jący na Śnieżkę, chcąc uniknąć błądzenia w nocy, korzystali z chat pasterskich m.in. na Hali Złotówka (obecnie w tym miejscu jest Strzecha Akademicka) i na Przełęczy pod Śnieżką (obecnie Śląski Dom); od XVIII w.
wytwarzane przez pasterzy nabiał i mięso oferowane były turystom (pojawiła się zatem funkcja gastronomiczna);
– istniejąca do czasów współczesnych sieć ścieżek górskich wykorzystywanych pier-wotnie przez pasterzy, którymi zaczęli po-dążać także turyści; najważniejsze prowadzą z Karpacza na Równię pod Śnieżką (tzw.
Śląska Droga) wraz z odgałęzieniem na Zło-tówkę (do obecnej Strzechy Akademickiej) oraz z Karpacza przez Polanę do Małego Sta-wu (i obecnej Samotni); obie ścieżki (obec-nie szlaki turystyczne) zbiegają się w pobliżu Strzechy Akademickiej;
– swoiste oswojenie Śnieżki przez ludność pa-sterską żyjącą w wyższych partiach Karko-noszy, na której w XVIII w. cystersi odpra-wiali od 3 do 5 razy w roku msze gromadzą-ce kilkuset wiernych;
– zapoczątkowanie naukowego poznawania i opisywania Karkonoszy przez środowisko naukowo-dydaktyczne Jeleniej Góry (topo-grafii, świata przyrody); pierwsze zdobycie Śnieżki od strony śląskiej w 1564 roku;
– wzrost popularności wędrówek górskich ku Chojnikowi i Śnieżce wśród kuracjuszy przebywających w Cieplicach-Zdroju; szacu-je się, że w II połowie XVII w. we wschod-nich Karkonoszach roczna frekwencja tury-styczna wynosiła kilkaset osób [7].
2. Wprowadzenie (1778-1879) – rozpoczęcie świadomego i ukierunkowanego kreowania infrastrukturalnych oraz organizacyjnych podstaw rozwoju turystyki. Wydarzenia i zja-wiska wyróżniające tę fazę to:
– poprawa dostępności komunikacyjnej Kar-pacza: otwarcie w 1778 r. konnej linii dy-liżansowej z Wrocławia do Jeleniej Góry przez Kowary (8 km od Karpacza) [20] oraz w latach 1866-1867 połączenia kolejowego
pomiędzy Jelenią Górą a Dreznem, Berlinem i Wrocławiem;
– otwarcie turystycznej bazy noclegowej na szczycie Śnieżki: w 1824 r. – schroniska tury-stycznego funkcjonującego w dawnej kaplicy św. Wawrzyńca w sezonie letnim (12 miejsc nocl.), w 1850 r. – schroniska turystycznego Preussische Baude (60 miejsc nocl. w 1862 r., istniało do 1969 r., obecnie w tym miejscu znajdują się talerze obserwatorium meteo-rologicznego z 1974 r.), w 1868 r. – schroni-ska turystycznego Česchroni-ska bouda (po czeskiej stronie, istniało do 2004 r., obecnie w tym miejscu znajduje się budynek poczty); nato-miast na Przełęczy pod Śnieżką (860 m od szczytu w linii prostej) wybudowano w 1847 r. schronisko Schlesier Haus (obecnie Śląski Dom);
– zapoczątkowanie procesu budowy szlaków turystycznych; pierwszy powstał w 1852 r.
z inicjatywy Schaffgotschów i wiódł zakosa-mi z Przełęczy pod Śnieżką na szczyt Śnież-ki (obecnie szlak czerwony); w 1872 r. na szczycie Śnieżki założono agencję pocztową;
– łatwość zachowania orientacji przestrzennej na wylesionych po rabunkowej gospodarce leśnej stokach oraz „dwuwymiarowość” ślą-skich Karkonoszy (obejmujących tylko pół-nocne zbocza i pasmo grzbietowe); otacza-jąca je przestrzeń była pokryta gęstą siecią osadniczą, a w wysokich partiach namiastkę cywilizacji zapewniały pasterskie budy; ów-czesne wycieczki w góry nie miały więc cha-rakteru eksploracji nieznanych, niedostęp-nych i dziewiczych terenów; konsekwencją tego jest pewien paradoks, który podkreśla Staffa [19, s. 466], polegający na koncentro-waniu się ruchu turystycznego w partiach najwyższych – przeciwnie niż w innych gó-rach europejskich (szczególnie alpidach);
– wzrost zainteresowania Karkonoszami w społeczeństwie Prus, a w szczególności Śnieżką jako najwyższą górą Królestwa;
wzrost popularności turystyki krajoznawczej aż do tak wyrafinowanych form jak podzi-wianie wschodów Słońca ze Śnieżki poprze-dzone nocnym wejściem na jej szczyt;
– w 1804 r. wydanie pierwszych przewodni-ków turystycznych (J. Hoser, J. Meissner),
późniejsze autorstwa F. Tittela (1821), J. Ber-ndta (1828), C. Moscha (1858), W. Scharen-berga (1862), D. Letznera (1869); populary-zacja Karkonoszy i Śnieżki dzięki artykułom prasowym, dziennikom z podróży, pamiętni-kom, opracowaniom naukowym, poezji, gra-fice i malarstwu;
– wprowadzenie w 1817 r., decyzją starosty jeleniogórskiego, administracyjnego sank-cjonowania działalności przewodników, tra-garzy i lektykarzy (licencjonowania); celem było dążenie do zachowania uczciwej konku-rencji (ujednolicenie stawek, możliwość ob-sługi turystów tylko z własnej miejscowości) i podniesienia jakości usług [17]; w 1862 r.
funkcjonowało w Karkonoszach 140
licen-cjonowanych przewodników, z czego w Kar-paczu 40, podczas gdy w 1844 r. tylko 5 [11];
– korzystną okolicznością był fakt, że Króle-stwo Prus, jako kraj objęty rewolucją prze-mysłową, ulegał szybkiej technicyzacji i mo-dernizacji sfery społeczno-ekonomicznej, co pozytywnie wpływało na strukturę za-trudnienia i siłę nabywczą ludności; uczest-nictwo w turystyce było właśnie wyrazem wzrostu wyrafinowania potrzeb życiowych (w tym poznawczych) wśród światlejszych i zamożniejszych sfer społecznych;
– konsekwencją sprzyjających uwarunkowań była rosnąca liczba turystów; przykładowo w 1786 r. wpisało się do księgi pamiątko-wej wyłożonej w kaplicy św. Wawrzyńca na szczycie Śnieżki 230 turystów, w 1801 – 551,
Rycina 1: Liczba turystów (linia ciągła) oraz dynamika ich wzrostu (dla okresów 5-letnich) w latach 1880-2010 w Karpaczu i Karpaczu Górnym łącznie (źródło: oprac. własne)
a w 1828 – 808, którzy podróżowali tylko w sezonie ciepłym [5]; już wówczas można było zaobserwować szkodliwy wpływ ruchu turystycznego na środowisko przyrodnicze:
turyści praktykowali na szlakach górskich muzykowanie, śpiewanie, krzyczenie, trąbie-nie hejnału, strzelatrąbie-nie z pistoletów i moździe-rzy dla efektu echa, wywoływanie lawin ka-mieni, polowanie na zwierzynę, zrywanie ro-ślin, rozpalanie ognisk i rąbanie drewna [17].
3. Rozwój (1880-1978) – dominacja funkcji tu-rystycznej Karpacza przy zaniku dotychczas wiodących form działalności ekonomicznej sektora I, dynamiczny rozwój infrastruktury technicznej adekwatny do rosnącego ruchu tu-rystycznego, pojawienie się turystyki masowej i całorocznej (ryc. 1). Wydarzenia i zjawiska wyróżniające tę fazę to:
– dalsza poprawa dostępności komunikacyjnej Karpacza: w 1895 r. otwarto połączenie ko-lejowe z Jelenią Górą, a w 1934 r. odcinek ten zelektryfikowano (jego sieć trakcyjną zlikwidowano w 1945 r.); w 1900 r. dopro-wadzenie szosy z Karpacza do Karpacza Górnego, co zdynamizowało rozwój jego bazy noclegowej i funkcji turystycznej [18], wcześniej był on ograniczony, bowiem tury-ści zmuszeni byli docierać do pensjonatów pieszo lub w lektyce [20]; w I poł. lat 20.
powstają wewnątrz Karkonoszy brukowane drogi samochodowe prowadzące do schro-nisk i hoteli górskich, którymi dowożono sa-mochodami opał (węgiel i koks – skutek roz-woju turystyki zimowej) m.in. z Karpacza na Śnieżkę przez Polanę i Strzechę Akademicką [20]; w latach 30. powstają asfaltowe szosy dojazdowe prowadzące do Karkonoszy od strony czeskiej (np. na Przełęcz Karkonoską 1198 m npm) i śląskiej (m.in. z Sosnówki do Karpacza Górnego) [20]; wzrost jakości i gę-stości dróg wynikał z rozwoju motoryzacji (w tym turystycznego transportu autobuso-wego) oraz turystyki zimowej; w 1927 r. uru-chomienie połączenia lotniczego pomiędzy Wrocławiem a Jelenią Górą;
– innowacje techniczne: 1867 r. – uruchomie-nie telegrafu w Karpaczu, a w 1880 r. na szczycie Śnieżki, który wykorzystywano do rezerwacji miejsc noclegowych w trzech
tamtejszych schroniskach [11]; 1891 r. – do-prowadzenie linii telefonicznej do Karpacza, a następnie do schronisk Schlingelbaude, Prinz Heinrich Baude (1892) i Hampelbaude (1902); 1897 r. – wprowadzenie wodociągów, a 1899 r. – elektryfikacja miasta;
– rozwój sieci szlaków turystycznych w latach 1881-1905 dzięki działalności Riesengebir-gsverein (RGV) założonego w Jeleniej Górze w 1880 r.; jego zadaniem było ich wytycza-nie, budowa i konserwacja, a od 1885 r. rów-nież znakowanie [17]; fakt ten, w połączeniu z koncentracją strumieni turystów oraz „ucy-wilizowaniem” gór, doprowadził do spadku popytu na usługi przewodników; najważniej-sze i funkcjonujące do dzisiaj szlaki to Droga Przyjaźni Polsko-Czeskiej oraz Droga Jubi-leuszowa na Śnieżkę; RGV wznosiła również wieże widokowe i wytyczała trasy narciar-skie, ale nie tworzyła i nie prowadziła schro-nisk turystycznych, z wyjątkiem schroschro-niska im. Księcia Henryka [20]; w konsekwencji ma miejsce eskalacja frekwencji turystycz-nej – w sezonie letnim 1900 r. każdego dnia na Śnieżkę wchodziło średnio 800 turystów, podczas gdy w 1830 r. tylko ok. 8 [11]; RGV zajmowała się również działalnością wy-dawniczą i popularyzatorską (periodyk Der Wanderer im Riesengebirge wydawany w la-tach 1881-1943); ponadto upowszechnianie się barwnych map turystycznych od przeło-mu XIX i XX w.; według Mazurskiego [7, s.
433] w latach 1900-1944 ukazało się 60 róż-nych wydań mapy turystycznej Karkonoszy, a w latach 1945-1989 – tylko 10;
– zmiany ilościowo-jakościowe infrastruktury noclegowej – apogeum rozwoju zabudowy pensjonatowej i hotelowej w okresie przedwo-jennym przypada na lata 1900-1935, kiedy to w Karpaczu powstało 50% ogółu budynków, a w Karpaczu Górnym 48%; budynki z koń-ca fazy wprowadzenia (1864-1885) stanowiły zaledwie odpowiednio 6% i 1% ogółu zabu-dowy wg stanu z 1939 r. [8]; powstają nowe schroniska w miejscu dotychczasowych chat pasterskich: Teichbaude (ob. Samotnia, 1883 r.), Schlingelbaude (nie istnieje, 1894), Ham-pelbaude (ob. Strzecha Akademicka, 1896), Schlesier Haus (ob. Śląski Dom, 1904), w
la-tach międzywojennych zazwyczaj rozbudo-wywane lub zastępowane kolejnym budyn-kiem; II wojna światowa – brak znaczących strat w infrastrukturze; 1946 – nacjonalizacja majątku niemieckiego i jego postępująca de-kapitalizacja na skutek niedoinwestowania, braku modernizacji oraz nadmiernej eksplo-atacji; niska jakość usług noclegowych i ga-stronomicznych; obiekty noclegowe, które nie zostały przejęte przez państwowego gestora zazwyczaj były przekształcane na budynki mieszkalne lub niszczały opuszczone; pod koniec lat 70. część przedwojennej bazy noc-legowej nie nadawała się już do użytku i mu-siała zostać wyburzona; dynamicznie rosnąca frekwencja przy kurczącym się stanie przed-wojennej bazy i braku nowej oznaczała wzrost obłożenia obiektów (do 80-90% w przypadku bazy FWP w sezonie wysokim); eskalację upadku bazy miało powstrzymać wpisanie Karpacza do rejestru zabytków w 1980 r.; do-piero w l. 70. kapitał lokalny (osoby fizyczne) zaczął wznosić nowe budynki mieszczące pensjonaty i kwatery prywatne zorientowa-ne na turystów niemieckich – efekt otwarcia granic i złagodzenia postawy władzy ludo-wej wobec przedsiębiorczości prywatnej; do obiektów wybudowanych wówczas przez za-kłady pracy należą hotele Piecuch i Karolin-ka, a przez Orbis – hotel Skalny (wszystkie o stylistyce rażąco sprzecznej z lokalną tra-dycją architektoniczną przełomu XIX i XX wieku);
– upowszechnienie się turystyki zimowej w la-tach 20. XX wieku; przed I wojną światową obiekty noclegowe zimą zamykano z powo-du braku ruchu turystycznego; wyjątkiem były zjazdy saniami rogatymi, które zdoby-wają popularność w Karpaczu w latach 80.-90. XIX w.; w pierwszym dziesięcioleciu XX w. wyrastają mu konkurenci: sanki i narty (ryc. 1), dające poczucie wolności i swobo-dy wyboru trasy przemieszczania się, bę-dąc jednocześnie lekkimi, tanimi i łatwymi w użytkowaniu;
– tworzenie infrastruktury wspomagającej uprawianie sportu: 1909 i 1926 r. – powsta-ły dwa tory bobslejowe (przebudowa w 1965 r.); 1912 r. – pierwsza skocznia narciarska
koło Orlinka (przebudowana w 1932 i 1946 r., zastąpiona w 1979 r.); 1924 r. – tory sa-neczkowe ze Śląskiego Domu, Strzechy Akademickiej i Polany [18]; 1959 r. – otwar-to pierwszy wyciąg krzesełkowy (na Kopę, długość 2,3 km), a jednocześnie ustanowio-no Karkoustanowio-noski Park Narodowy; organizacja mistrzostw rangi krajowej i międzynarodo-wej w narciarstwie (1946, 1948), bobslejach i saneczkarstwie (1949-1968), łyżwiarstwie (na Małym Stawie – 1930, 1949); Karpacz wraz z Szklarską Porębą stają się czołowymi miejscowościami turystycznymi sezonu zi-mowego oraz ośrodkami sportów zimowych o znaczeniu krajowym; w l. 60 wymienio-ne sporty zimowe zamierają (z wyjątkiem narciarstwa), ze względu na dekapitalizację poniemieckiej infrastruktury sportowej oraz brak poparcia władz;
– etatystyczna polityka turystyczna III Rzeszy – dofinansowywanie wyjazdów turystycz-nych tych grup społeczturystycz-nych, które wcześniej nie były w stanie z nich korzystać ze wzglę-dów finansowych (np. robotników) oraz ro-snące znaczenie turystyki zbiorowej realizo-wanej pod egidą państwowych stowarzyszeń sportowo-rekreacyjnych; pełniła ona funkcję kolektywizującą, indoktrynacyjno-politycz-ną i sportowo-rekreacyjindoktrynacyjno-politycz-ną;
– etatystyczna polityka turystyczna PRL w sferze redystrybucji środków finansowych – państwowe zakłady pracy, związki zawo-dowe, podmioty resortowe dofinansowywa-ły wypoczynek pracowników (najczęściej wczasy pobytowe) i dzieci (kolonie, obozy);
w latach 40.-50. rozwijano tylko turysty-kę zbiorową organizowaną przez instytucje państwowe, która pełniła funkcję kolektywi-zującą i poznawczą; 1949 – powołanie FWP – najważniejszego państwowego gestora za-mkniętej bazy noclegowej (pobyt tylko ze skierowaniem) oraz organizatora wczasów pracowniczych; na przełomie lat 50. i 60.
FWP posiadał w Karpaczu ok. 70 domów wczasowych (znacjonalizowanych hoteli i pensjonatów), co, wraz z kwaterami pry-watnymi, dawało 3 tys. miejsc noclegowych, tj. 11% stanu krajowego [3]; 1950 – powoła-nie PTTK (na drodze połączenia Polskiego
Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego To-warzystwa Krajoznawczego) – głównego ge-stora otwartej schroniskowej bazy turystycz-nej, a jednocześnie oficjalnego, ujmowanego w statystykach, organizatora turystyki pie-szej i kwalifikowanej;
– etatystyczna polityka turystyczna PRL w sferze regulowania ruchu turystyczne-go – 1946-56 – wprowadzenie w Karpaczu rygorów strefy nadgranicznej: na szlak mo-gły wychodzić tylko grupy zorganizowane z przepustkami, przewodnikiem i eskortą wopisty, na ulicach legitymowanie miesz-kańców i turystów; zahamowało to odradza-nie się turystyki indywidualnej oraz narciar-skiej; dopiero od 1957 r. były one dozwolone, co zdynamizowało frekwencję turystyczną;
w 1961 r. podpisanie polsko-czechosłowac-kiej konwencji o ruchu turystycznym, dzięki czemu możliwe były indywidualne wędrów-ki w grzbietowej strefie Karkonoszy (po Drodze Przyjaźni Polsko-Czechosłowackiej) i na Śnieżkę; w 1972 r. otwarcie granicy z NRD, co zwiększyło napływ turystów nie-mieckich; 1981-1983 – ponowne ogranicze-nie ruchu w strefie przygranicznej w okresie stanu wojennego: wejścia na Śnieżkę tylko z przepustką i w grupie z przewodnikiem [17]; podsumowując – państwo, poprzez de-cyzje administracyjne i wysokość środków finansowych przeznaczanych na wypoczy-nek obywateli, w dominującej mierze decy-dowało o frekwencji ruchu turystycznego w Karpaczu;
– zmiany społeczno-polityczne lat 40. – dla tu-rystyki Karpacza największe znaczenie mia-ło: wysiedlenie ludności niemieckiej będącej właścicielem i zarządcą bazy turystycznej, którą zastąpiła ludność polska przybyła z nizin i niezorientowana w gospodarce tu-rystycznej; wprowadzenie w 1946 r. nacjo-nalizacji majątku niemieckiego i gospodarki centralnie sterowanej; jednocześnie poten-cjał organizacyjno-finansowy nowych ge-storów był zbyt słaby, aby zagospodarować całą przejętą po Niemcach bazę; pozbawie-nie Karpacza rynków źródłowych – Berlina (skąd przybywało 2/3 turystów w latach 30.), Brandenburgii, Saksonii i zastąpienie go
przez rynek krajowy (Dolny Śląsk, Wielko-polska, Pomorze Zachodnie); marginalizowa-nie znaczenia gospodarki usługowej (w tym turystycznej) oraz jej niedoinwestowanie ze strony władz PRL przy jednoczesnym for-sowaniu kosztownej industrializacji; prze-konanie władz o zbędności nakładów inwe-stycyjnych w Sudetach z racji wysokiego po-ziomu cywilizacyjnego odziedziczonego po Niemcach połączonego z brakiem zniszczeń wojennych; w konsekwencji w latach 80. wo-jewództwa jeleniogórskie i wałbrzyskie wy-różniały się najwyższym w kraju zużyciem środków trwałych; jednak w perspektywie długiego horyzontu czasowego widoczne jest, że trudności te zostały przełamane, a tu-rystyka nadal stanowi w Karpaczu główną gałąź gospodarki lokalnej.
4. Dojrzałość (1979-?) – zahamowanie wzrostu frekwencji turystycznej, stopniowa rewitali-zacja przedwojennych obiektów noclegowych oraz modernizacja infrastruktury komunalnej, dynamiczny rozwój otwartej bazy noclegowej, preferowanie przez władze lokalne dużych inwestycji bez względu na koszty społeczne, kulturowe i przyrodnicze (ryc. 1). Wydarzenia i zjawiska wyróżniające tę fazę to:
– przemiany ustrojowo-ekonomiczne kraju – stan wojenny (1981-1983), kryzys ekono-miczny lat 80. połączony ze spadkiem PKB i siły nabywczej ludności, inflacja, wstrząs transformacyjny lat 1989-1991 oraz zaprze-stanie dotowania wypoczynku turystyczne-go przez budżet państwa w 1989 r. spowo-dowały zahamowanie trendu dynamicznego wzrostu frekwencji turystycznej (rozpoczął się trend boczny); po 1989 r. swoboda prze-kraczania granic, dostępność walut obcych oraz wzrost zamożności polskiego społe-czeństwa spowodowały, że Karpacz i inne krajowe miejscowości turystyczne zostały zmuszone do konkurowania o turystę z de-stynacjami zagranicznymi
– rozwój infrastruktury technicznej oraz tu-rystycznej – wprowadzenie w Karpaczu ogrzewania gazowego (II poł. l. 90.), budowa letniego toru saneczkowego (1998), rozbudo-wa kompleksu narciarskiego na Kopie (drugi wyciąg krzesełkowy w 2000 r.),
moderniza-cja skoczni na Orlinku (2002), uruchomienie nowej kolei linowej (kanapowej) funkcjonu-jącej w Stacji Narciarskiej Biały Jar (2011), budowa małej obwodnicy miejskiej (2011-2012), budowa deptaka ((2011-2012), utworzenie nowych stoków i wyciągów narciarskich;
prywatyzacja obiektów noclegowych prze-jętych przez gminę Karpacz jako mienie skarbu państwa w wyniku przekształceń FWP (aktualnie firma ta nie posiada w Kar-paczu obiektów noclegowych); wzrost liczby nowych hoteli, przy jednoczesnym regresie ośrodków wczasowych;
– coraz wyraźniejszy proces degradacji prze-strzeni Karpacza za sprawą architektury o niskiej jakości – są to najczęściej obiek-ty będące wybiórczym, naiwnym i niepo-radnym przetworzeniem form zaistniałych w latach 1890-1925 np. hotele: Alpejski, Ari-ston, Belweder, Corum, Dziki Potok, Greno, Karkonoski, Malachit, Nowa-Ski, Relaks, Sandra; charakteryzuje je przeskalowanie i nadmierne rozrzeźbienie bryły i/lub dachu, zaburzenie proporcji, dysharmonijność wy-stroju fasady, stosowanie typowych materia-łów budowlanych (beton, styropian, pokry-cie dachu z blachy, plastikowe okna); skrajną eskalacją tego procesu jest hotel Gołębiewski (860 pokoi), który swoimi monstrualnymi rozmiarami i obcą lokalnej tradycji stylisty-ką przyczynia się do obniżenia jakości walo-rów krajobrazowych Karpacza i położonych ponad nim partii Karkonoszy;
– stosowanie preferencji wobec dużych, ze-wnętrznych podmiotów gospodarczych ze strony władz lokalnych Karpacza, podczas gdy firmy małe (kapitał lokalny), nie cieszą się takimi względami – preferencje te pole-gają na: wprowadzaniu oczekiwanych przez inwestora zmian do miejscowego planu za-gospodarowania przestrzennego, czynnym poparciu legalizacji niezgodnych z prawem działań (tj. samowoli budowlanej), obronie ekonomicznych interesów inwestora przed instytucjami państwowymi (Urzędem Nad-zoru Budowlanego, Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków, Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego), włącznie z go-towością do wystąpienia przeciwko nim na
drogę sądową w sytuacji decyzji odmownej;
władze lokalne jawnie popierają inwesto-ra, który wykorzystuje luki prawne w celu zneutralizowania niekorzystnej dla siebie decyzji wydanej przez urzędy centralne oraz lekceważy prawo oddając do użytkowania te części obiektu, które nie dostały jeszcze na to zgody wydanej przez Urząd Nadzoru Bu-dowlanego.
Zakończenie
Karpacz jako dojrzały ośrodek turystyki masowej I generacji o randze jedynie krajowej nie doświad-czył tych problemów, które są udziałem destynacji II generacji o znaczeniu międzynarodowym – eks-pansji zagranicznych sieci hotelowych, wypełnienia przestrzeni megahotelami oraz uzależnienia od tu-roperatorów i zagranicznej turystyki przyjazdowej.
Jest to konsekwencja relacji mówiącej, że im mniej atrakcyjna jest destynacja, tym mniejsze jest zain-teresowanie nią wielkiego kapitału zagranicznego, a jednocześnie rola kapitału lokalnego w gospodar-ce turystycznej jest większa. Zasoby (nieruchomo-ści, firmy) znajdują się zatem w większości w rękach społeczności lokalnej.
Jednak już teraz widoczne są zjawiska, które wskazują, że Karpacz będzie kontynuował umac-nianie się w fazie dojrzałości. Ponieważ polity-ka turystyczna władz lopolity-kalnych jest kluczowym czynnikiem zachowania zrównoważonego rozwoju turystyki, dlatego w niej należy upatrywać źródła malejącej atrakcyjności Karpacza. Aktualnie naj-większe zastrzeżenia dotyczą zbytniej pobłażliwo-ści w egzekwowaniu prawa przestrzennego, a nawet jego rozluźniania zgodnie z preferencjami i życze-niami dużych inwestorów. Działania te wpływają niekorzystnie zarówno na sferę jakości walorów turystyczno-krajobrazowych, jak i sferę interesów ekonomicznych społeczności lokalnej.
Piśmiennictwo:
1. Bank Danych Lokalnych. Główny Urząd Statystyczny;
www.stat.gov.pl/bdl (1 XII 2011).
2. Bialikiewicz S., Konopka O., Michalska G., Wielebińska D. 1966: O niektórych aspektach turystyki w regionie jele-niogórskim. Rocznik Jeleniogórski: 43-60.
3. Czerwiński J., Turystyka. W: Jahn A. (red.) 1985: Karko-nosze polskie. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wy-dawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław: 471-489.
4. Der Wanderer im Riesengebirge. 1881-1943, Riesengebir-gsverein (RGV), Hirschberg-Breslau; www.difmoe.eu (1 VI 2012).
5. Kolbuszewski J. 1990: Z dziejów Śnieżki w Karkonoszach.
Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa.
6. Kulik Z. 1977: Początki organizacji turystyki w regionie jeleniogórskim w latach 1945-1950. Rocznik Jeleniogór-ski: 45-60.
7. Mazurski K. 2012: Historia turystyki sudeckiej. Oficyna Wydawnicza Wierchy, Kraków.
8. Poser H. 1939: Geographische Studien über diem Fremde-nverkehr im Riesengebirge. Göttingen.
9. Potocki J. 2004: Rozwój zagospodarowania turystycznego Sudetów od połowy XIX wieku do XX wojny światowej.
Wydawnictwo Plan, Jelenia Góra.
10. Potocki J. 2010: Pressure on natural environment in major tourist locations of the Karkonosze Mts in light of demo-graphic trends and expansion of the tourist function of the region. Opera Corcontica 47: 277-282.
11. Przerwa T. 2005: Wędrówka po Sudetach – szkice z histo-rii turystyki śląskiej przed 1945 rokiem. Wydawnictwo GAJT, Wrocław.
12. Rak G., Pstrocka-Rak M. 2011: Ścieżki rozwoju, upadku i odmłodzenia obszarów recepcji turystycznej. Turystyka i Rekreacja 7: 41-53.
13. Rak G., Pstrocka-Rak M., 2011: Wieżowce w winnicach.
Cykl życiowy nadmorskiej destynacji turystycznej na przykładzie Benidormu. Studia Regionalne i Lokalne 3:
26-58.
14. Ratajski J. 1997: Karpacz w roku 1900. Rocznik Jelenio-górski: 166-175.
15. Schneigert Z. 1974: Problemy komunikacji turystycznej w Karkonoszach. Rocznik Jeleniogórski: 41-56.
16. Schneigert Z. 1964: Wyciągi turystyczne w Karkono-szach. Rocznik Jeleniogórski: 74-87.
17. Staffa M. 1999: Karkonosze. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
18. Staffa M. (red.) 1993: Słownik geografii turystycznej Sude-tów – Karkonosze. Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa -Kraków.
19. Staffa M., Rozwój osadnictwa. W: Jahn A. (red.) 1985:
Karkonosze polskie. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław: 453-20. Steć T., Walczak W. 1962: Karkonosze – monografia kra-470.
joznawcza. Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa.
21. Wagner K. 1963: Zarys struktury gospodarczo-społecznej Kotliny Jeleniogórskiej. Rocznik Jeleniogórski: 7-32.
Janusz Majewski
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Piotr Zmyślony
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu