Agata Stefanowska
Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
Walory przyrodnicze warszawskiego odcinka Wisły
i piaszczystych skarp, zarośli, drzew, szuwarów [19, 21].
Za obszar szczególnie ważny przyrodniczo uzna-no środkowy odcinek Wisły. Na podstawie Dyrek-tywy o Ochronie Naturalnych Siedlisk Fauny i Flo-ry oraz Dyrektywy Rady Europy o Ochronie Dzi-kich Ptaków, teren Dolina Środkowej Wisły został częścią sieci ekologicznej NATURA 2000. Głów-nym walorem obszaru jest sama rzeka, która na tym odcinku ma charakter rzeki roztokowej z licznymi wyspami i dzięki temu stanowi bardzo ważną ostoję ptaków [3]. Warszawski odcinek Wisły, liczący 30 kilometrów długości, nie różni się charakterem od całego środkowego odcinka, jest to jeden z najważ-niejszych walorów przyrodniczych miasta, unikal-ny w skali europejskiej [23]. Mimo bariery ekolo-gicznej, jaką stanowi wielkie miasto, możliwe jest przemieszczanie się gatunków wzdłuż rzeki, przede wszystkim dzięki częściowo naturalnemu charakte-rowi prawego brzegu Wisły. Jest to również obszar stale zamieszkany przez liczne gatunki zwierząt [4, 5, 18]. W 1997 roku utworzony został Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu, w skład którego wchodzi również dolina Wisły na obszarze War-szawy. Dodatkowo, w celu ochrony ptactwa w 1998 roku utworzono na warszawskim odcinku Wisły rezerwaty przyrody: Wyspy Świderskie i Wyspy Zawadowskie na południu miasta, a także Ławice Kiełpińskie na północy.
Warszawski odcinek Wisły jest łącznikiem mia-sta z przyrodą – jest to jeden z głównych elementów przyrodniczego systemu Warszawy, tworzy rozga-łęzienia, łachy, wyspy i starorzecza [22], a także, pełniąc funkcję korytarza ekologicznego, łączy Kampinoski Park Narodowy z obszarami chronio-nymi miasta [9]. Dodatkowo Wisła stanowi korytarz powietrzny, który dostarcza do Warszawy czyste, bogate w tlen i olejki eteryczne powietrze z tere-nów Mazowieckiego i Chojnowskiego Parku Kra-jobrazowego [15]. Dolina Wisły łagodzi wpływ za-budowy na klimat i warunki aerosanitarne, a także umożliwia wyprowadzanie zanieczyszczeń z miasta na zewnątrz terenów zabudowanych [13, 24].
Obecnie Warszawski odcinek Wisły, a także Skarpa Warszawska, pełnią unikatową rolę w kra-jobrazie miasta, niestety niewystarczające formy ochrony i warunki zagospodarowania powodują stopniową degradację obszaru [28]. Planowane są zmiany na tym obszarze. Hasło władz stolicy to
„Frontem do Wisły”, a jego realizacja realizowana jest poprzez dbanie o czystość rzeki (rozbudowa oczyszczalni Czajka na Białołęce) oraz zagospo-darowanie jej nabrzeży. Powyższe plany znajdują potwierdzenie w Strategii Rozwoju Miasta Stołecz-nego Warszawy do 2020 roku, którego jednym z ce-lów jest zagospodarowanie doliny Wisły i jej wyko-rzystanie jako atrakcji dla mieszkańców i turystów.
Natomiast w Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Wisła wraz z te-renami zieleni nadwiślańskiej oraz zbocza Skarpy Warszawskiej uznane zostały za tereny wyłączone spod nowej zabudowy (z wyłączeniem terenów po-łożonych w śródmiejskiej strefie funkcjonalnej oraz wyznaczonych miejsc). Równocześnie krajobraz Skarpy Warszawskiej, który łączy Trakt Królewski z podskarpiem i Wisłą uznany został za teren o klu-czowym znaczeniu dla tworzenia struktury prze-strzennej miasta z uwagi na zapewnienie ochrony wartości zabytkowych i kulturowych [28].
W innych stolicach europejskich zagospodaro-wanie rzek jest zupełnie inne niż w Warszawie. Pra-ga, Paryż, Berlin czy Londyn to miasta obubrzeżne, w których najważniejsze budynki zlokalizowane są nad rzekami (np. w Paryżu po północnej stronie rzeki znajdują się zamek, rezydencja głowy państwa oraz dzielnica prestiżowa, natomiast po południowej stronie mieści się parlament, wieża Eiffla, Sorbona, Panteon i Pałac Luksemburski). Dodatkową zaletą tych miast jest umiejętność wykorzystania rzeki w tworzeniu krajobrazu miasta. Paryż uważany jest za miasto, które w pełni wykorzystało możliwości kompozycyjno-urbanistyczne rzeki [12, 14], w 1991 roku Sekwana (wraz z nabrzeżem, odcinek od mo-stu Iena do momo-stu Sully) została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO [26].
Mimo intensywnej zabudowy rzek, pełnią one ważną rolę również w zakresie turystyki i rekreacji.
W Wiedniu wykorzystano w tym celu wielokilome-trową wyspę (Donauinsel), na której powstały trasy rowerowe, kąpieliska, miejsca piknikowe, a także wypożyczalnie sprzętu dla sportów wodnych [6].
W Londynie nad Tamizą według Kurowskiego [14]
pod koniec lat 80. ubiegłego wieku nie było prak-tycznie żadnych terenów wypoczynkowych. W wy-niku działań rewitalizacyjnych w ostatnich kilku-nastu latach usunięto z londyńskich rzek i kanałów około 10000 ton odpadów [10, 17]. Wraz z poprawą warunków zaczęto popularyzować imprezy
sporto-we i inne formy wypoczynku nad rzeką. Zaczęły pojawiać się miejsca przeznaczone na pikniki oraz ścieżki pieszo-rowerowe [2].
W Warszawie wybrzeża rzeki są prawie niezago-spodarowane [23], szpecone chaotyczną zabudową i odseparowane od miasta przez ruchliwe i hałaśliwe ulice [9], mała liczba bezkolizyjnych przejść i hałas stanowią dodatkową barierę w dotarciu nad rzekę, a Wisła często postrzegana jest jako przeszkoda w komunikacji między wschodnią i zachodnią stro-ną miasta [1]. Warszawski odcinek Wisły to obszar rzadko kojarzony z rekreacją i wypoczynkiem.
Wśród obszarów wypoczynkowych Warszawy do najbardziej znanych należą obszary leśne – Las Ka-backi i Powsin na południu miasta i Las Młociński, Las Bielański, a nawet Puszcza Kampinoska na pół-nocy oraz parki usytuowane w różnych częściach Warszawy.
Przy tak różnych spojrzeniach na Wisłę, powstaje pytanie, w jaki sposób mieszkańcy Warszawy oce-niają rzekę – czy potrafią dostrzec istotne funkcje ekologiczne, jakie pełni Wisła mimo dużego zanie-czyszczenia rzeki i jej brzegów oraz zaniedbania tego obszaru? Celem niniejszego opracowania jest ocena wartości przyrodniczych warszawskiego od-cinka Wisły jako miejsca rekreacji przez aktualnych użytkowników.
Materiał i metody
Prezentowane wyniki są częścią badań pilotażo-wych dotyczących zrównoważonego rozwoju war-szawskiego odcinka Wisły poprzez turystykę i re-kreację. Badania przeprowadzono w maju i czerwcu 2012 roku, zastosowano metodę sondażu diagno-stycznego, wykorzystano technikę ankiety. W kwe-stionariuszu umieszczono głównie pytania póło-twarte – wskazano kilka opcji odpowiedzi, ale do-datkowo była możliwość wskazania innej odpowie-dzi, niezawartej w kwestionariuszu. Ze względu na pilotażowy charakter badań, wzięło w nich udział 70 osób, które scharakteryzowano pod względem płci, wieku i wykształcenia. Celem omówionej w niniej-szym artykule analizy było porównanie opinii na te-mat wartości ekologicznych warszawskiego odcinka Wisły studentów kierunku Turystyka i Rekreacja na Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie i aktualnych użytkowników obszaru. Obie grupy wzięły udział w badaniu na tym samym obszarze
w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki. Celem takiego doboru respondentów było porównanie opinii ak-tualnych użytkowników czyli w większości osób mieszkających w pobliżu, regularnie odwiedzają-cych ten obszar oraz studentów, którzy w trakcie nauki zdobywają specjalistyczną wiedzę zarówno z dziedziny turystyki i rekreacji, jak również ekolo-gii (studenci przed rozpoczęciem badania mieli za-jęcia z przedmiotu Ekologia z Ochroną Środowiska i Ekoturystyką), jednak nad Wisłą znaleźli się nie w czasie wolnym, ale w czasie zorganizowanych na uczelni zajęć.
Do analizy statystycznej zebranych danych w przypadku zmiennych jakościowych posłużono się funkcją chi-kwadrat w postaci logarytmicznej [29, 25]. Do analizy zmiennych porządkowych dla dwóch grup niezależnych, posłużono się testem U Manna-Whitneya [16, 8]. Za istotne uznano róż-nice na poziomie p<0,05.
Badania przeprowadzono na warszawskim wy-brzeżu Wisły w granicach administracyjnych War-szawy, na obszarze zlokalizowanym w dzielnicy Białołęka na Tarchominie (rycina 1). O wyborze terenu badań zadecydowała dostępność, jego wa-lory przyrodnicze oraz infrastruktura rekreacyjna.
Od strony południowej granicę obszaru stanowi niedawno wybudowany Most Skłodowskiej-Curie (na wysokości ulicy Picassa), po stronie północnej - granica miasta Warszawy, a także koniec zabudo-wy mieszkalnej (ulica Kępa Tarchomińska). Frag-mentem, gdzie koncentruje się ruch rekreantów jest wał przeciwpowodziowy, który służy mieszkańcom jako ścieżka spacerowa i rowerowa. Jest on oddzie-lony od samej rzeki zadrzewionym pasem zieleni o szerokości około 100 - 300 metrów (rycina 2). Na tym samym odcinku wybrzeża znajduje się również ścieżka przyrodnicza „Z biegiem Wisły”, wzdłuż której wyznaczono sześć przystanków: „Dolina Wi-sły”, „Wały przeciwpowodziowe”, „Ptaki”, „Ochro-na przyrody”, „Bobry - niestrudzeni architekci”
oraz „Nadrzeczne łęgi”, przy których umieszczono tablice informacyjne opisujące poszczególne przy-stanki.
Na tej samej wysokości znajduje się przystań pro-mu pieszo-rowerowego, łączącego Tarchomin z Ło-miankami (kursuje w miesiącach letnich). Ostatni kilometr wału ma nawierzchnię piaszczystą, na tej wysokości Białołęka otwiera się na Wisłę, na tym odcinku położony jest również Rezerwat Ławice
Kiełpińskie. Lokalizację obszaru zaprezentowano na rycinie 1.
Rycina 1. Fragment warszawskiego odcinka Wisły, na któ-rym przeprowadzono badania
Rycina 2. Wykorzystanie wału przeciwpowodziowego
Wyniki
Najwięcej badanych przychodzi nad Wisłę regu-larnie – kilka razy w miesiącu lub kilka razy w ty-godniu. Ponad 1/5 ankietowanych spędza czas nad rzeką kilka razy w roku, a tylko 9% zadeklarowało, że nie przychodzi nad Wisłę – tę odpowiedź wska-zali wyłącznie studenci. W przypadku analizy od-powiedzi studentów i użytkowników obszaru wy-kazano istotne różnice. Nad rzekę istotnie częściej przychodzą użytkownicy napotkani nad Wisłą. Po-nad 1/4 studentów zadeklarowała, że wcale nie spę-dza czasu nad rzeką, a ponad 40%, że przychodzi tu kilka razy w roku (tab. 1).
Niezależnie od częstotliwości przychodzenia nad Wisłę, obie grupy podobnie oceniły walory rekre-acyjne oraz walory przyrodnicze obszaru (nie wy-kazano istotnych różnic w odpowiedziach studen-tów oraz użytkowników napotkanych na badanym obszarze). W przypadku walorów rekreacyjnych dominuje ocena dostateczna. W przypadku walo-rów przyrodniczych, prawie połowa oceniła je jako wysokie lub bardzo wysokie (ryc. 4).
Rycina 3. Walory rekreacyjne warszawskiego odcinka Wisły w opinii ankietowanych (n=69)
Tabela 1. Deklarowana częstotliwość spędzania czasu nad Wisłą Wcale Raz w roku lub
rzadziej Kilka razy
w roku Kilka razy
w miesiącu Kilka razy w tygodniu Studenci
n=21 6 3 9 0 3
29% 14% 43% 0% 14%
Użytkownicy*
n=49 0 2 11 18 18
0% 4% 22% 37% 37%
Razem
n=70 6 5 20 18 21
9% 7% 29% 26% 30%
Test U Manna-Whitneya, p < 0,05
Rycina 4. Walory przyrodnicze warszawskiego odcinka Wi-sły w opinii ankietowanych (n=69)
Podstawowe zalety warszawskiego odcinka Wi-sły, decydujące o jego atrakcyjności, na które wska-zała ponad połowa respondentów, to cisza i spokój oraz obecność rzeki. Prawie 1/3 ankietowanych wskazała dziką przyrodę oraz faunę i florę występu-jącą na badanym obszarze. Istotne różnice w odpo-wiedziach studentów i użytkowników napotkanych nad Wisłą wykazano w przypadku odpowiedzi
„obecność rzeki”, istotnie więcej studentów zazna-czyło tę opcję (tab. 2).
Wśród najważniejszych, w opinii ankietowanych, walorów przyrodniczych obszaru wymienić należy w pierwszej kolejności krajobraz, a także samą rze-kę oraz dziką przyrodę występującą na tym terenie.
Prawie połowa badanych wskazało również na pta-ki występujące na tym obszarze. Dokładne wynipta-ki przedstawiono na rycinie 5. Nie wykazano istotnych różnic w odpowiedziach studentów i użytkowników napotkanych nad Wisłą.
Rycina 5. Najważniejsze walory przyrodnicze warszawskie-go odcinka Wisły w opinii ankietowanych (n=70)
Ankietowani zostali zapytani nie tylko o walo-ry przyrodnicze warszawskiego odcinka Wisły, ale również o działania prawne związane z ochroną badanego obszaru. Respondenci, odpowiadając na pytanie, czy warszawski odcinek Wisły (lub jego fragment) został objęty ochroną przyrody, mogli za-znaczyć jedną z trzech odpowiedzi: „tak”, „nie” lub
„nie mam zdania”. W przypadku odpowiedzi „tak”
dodatkowo ankietowani byli proszeni o podkreśle-nie tych form ochrony przyrody, które zostały na tym obszarze powołane. Ponad połowa badanych zdaje sobie sprawę, że badany obszar został objęty ochroną przyrody, 1/3 nie ma zdania na ten temat i tylko co dziesiąty twierdzi, że przyroda na tym ob-szarze nie podlega ochronie (ryc. 6). Wśród osób, które zaznaczyły odpowiedź „tak” tylko jedna oso-ba wskazała wszystkie formy ochrony przyrody, ja-kimi objęty jest warszawski odcinek Wisły lub jego fragment (Natura 2000, rezerwat przyrody, obszar chronionego krajobrazu), a większość wskazywała tylko jedną z tych trzech opcji. Analizując
odpo-Tabela 2. Elementy decydujące o atrakcyjności warszawskiego odcinka Wisła według studentów i aktualnych użytkowników biorących udział w badaniu
Studenci
n=21 Użytkownicy
n=49 Razem
n=70
N % N % N %
Cisza i spokój 11 52% 29 59% 40 57%
Obecność rzeki 16 76%* 22 45%* 38 54%
Dzika przyroda 8 38% 14 29% 22 31%
Występujące rośliny i zwierzęta 5 24% 15 31% 20 29%
Dostępność obszaru 7 33% 11 22% 18 26%
Fakt, że jest to obszar objęty ochroną przyrody 4 19% 7 14% 11 16%
Inne 0 0% 1 2% 1 1%
* p <0,05, **p<0,01, ***p<0,001
wiedzi studentów i użytkowników napotkanych nad Wisłą nie wykazano istotnych różnic.
Rycina 6. Wiedza respondentów na temat ochrony przyrody na warszawskim odcinku Wisły (n=70)
Ankietowanych poproszono również o wska-zanie szczególnie negatywnych działań mających wpływ na przyrodę badanego obszaru. Prawie 3/4 respondentów jako problem wskazało nieoczysz-czone ścieki trafiające do rzeki, ponad połowa – za-śmiecanie brzegów Wisły poprzez wyrzucanie gru-zu i śmieci, nieco mniej ankietowanych - budowę nowych osiedli i ośrodków biznesowych na tym obszarze. Pozostałe odpowiedzi zostały wskazane przez mniej niż 15% badanych (ryc. 7). Analizując odpowiedzi studentów i użytkowników napotka-nych nad Wisłą nie wykazano istotnapotka-nych różnic.
Rycina 7. Działania wpływające szczególnie negatywnie na przyrodę warszawskiego odcinka Wisły w opinii ankietowa-nych (n=70)
Mimo średniej oceny walorów rekreacyjnych badanego obszaru, respondenci pozytywnie ocenili warszawski odcinek Wisły na tle innych obszarów rekreacyjnych Warszawy. Ponad połowa ankietowa-nych oceniła analizowany teren jako dobry lub
bar-dzo dobry i tylko 4% jako zły lub barbar-dzo zły (ryc. 8).
Podczas analizy odpowiedzi studentów i użytkow-ników napotkanych nad Wisłą nie wykazano istot-nych różnic.
Rycina 8. Ocena warszawskiego odcinka Wisły jako miejsca rekreacji, na tle innych obszarów rekreacyjnych Warszawy (n=69)
W końcowej części badań ankietowanych popro-szono o opinię, czy jest możliwe podniesienie atrak-cyjności rekreacyjnej obszaru, przy jednoczesnym zachowaniu jego walorów przyrodniczych. Wśród respondentów dominowały osoby niezdecydowane – ponad połowa badanych zaznaczyła odpowiedź
„nie wiem”, prawie 1/4 odpowiedziała „nie” i 1/5 – „tak”. W przypadku podania odpowiedzi „tak”
ankietowani byli proszeni o podanie własnych po-mysłów, wśród których dominowało stworzenie no-wych plaż oraz ścieżek pieszych i rowerono-wych (ryc.
9). Podczas analizy odpowiedzi studentów i użyt-kowników napotkanych nad Wisłą nie wykazano istotnych różnic.
Rycina 9. Możliwość zwiększenia atrakcyjności rekreacyj-nej warszawskiego odcinka Wisły przy zachowaniu walorów przyrodniczych obszaru (n=70)
Dyskusja
Rzeki w miastach często pełnią wielorakie funk-cje związane z rekreacją, w tym funkfunk-cje wypoczyn-kowe (estetyczne, widowypoczyn-kowe, czyste powietrze, ci-sza i spokój, możliwość kąpieli i uprawiania sportów wodnych), funkcje krajoznawcze (wartości poznaw-cze, dydaktyczne, wychowawcze i estetyczne) i spe-cjalistyczne (żeglarstwo, wędkarstwo, kajakarstwo) (Wyrzykowski 1994). W przypadku Wisły rola ta jest szczególna, ze względu na funkcje ekologiczne jakie pełni rzeka i unikatowe w skali europejskiej walory przyrodnicze obszaru.
Ankietowani, niezależnie od częstości przycho-dzenia nad rzekę, oceniają warszawski odcinek Wi-sły podobnie zarówno pod względem rekreacyjnym jak i przyrodniczym. Ocena badanego obszaru jako miejsca rekreacji nie wypadła najlepiej – większość oceniła walory rekreacyjne rzeki jako zadowalające i aż 1/3 jako złe. Co ciekawe, znacznie lepiej oce-niono Wisłę na tle innych obszarów rekreacyjnych Warszawy – respondenci określili badany obszar jako dobry lub średni. Nasuwa się zatem pytanie, czy tylko wiślane wybrzeże jest mało atrakcyjne pod względem rekreacji i wypoczynku, czy może inne obszary rekreacyjne Warszawy również nie spełnia-ją podstawowych wymagań odwiedzaspełnia-jących? Ni-niejsze badania nie pozwalają odpowiedzieć na to pytanie, a jedynie wskazują pewien problem, które-mu należałoby poświęcić osobne badania.
Niezależnie od oceny walorów rekreacyjnych, ankietowani docenili funkcje ekologiczne warszaw-skiego odcinka Wisły. Respondenci są świadomi walorów przyrodniczych badanego obszaru, więk-szość oceniła je jako wysokie lub średnie, mimo zanieczyszczenia wody, a często również zaśmieco-nych wybrzeży. Badani za szczególnie ważne walo-ry przyrodnicze obszaru uznali przede wszystkim krajobraz, unikalny nie tylko w skali Warszawy, ale również w skali europejskiej, a także obecności rzeki i naturalnego ekosystemu nadrzecznego, które decydują o wyjątkowym charakterze tego miejsca.
Największe atrybuty warszawskiego odcinka Wi-sły, świadczące o jego atrakcyjności, również zwią-zane są z przyrodą tego obszaru. Są to cisza i spo-kój, obecność rzeki, a także naturalny ekosystem nadrzeczny występujący na tym obszarze. Ponad połowa ankietowanych jest również świadoma, że warszawski odcinek Wisły, choć zaniedbany i
za-nieczyszczony, jest objęty ochroną przyrody. Nie-stety tylko jedna osoba wskazała wszystkie formy ochrony przyrody jakimi objęty jest badany obszar lub jego fragment.
Jako działania, które szczególnie negatywnie wpływają na przyrodę obszaru, respondenci uznali przede wszystkim te związane z zanieczyszczeniem obszaru, czyli odprowadzanie nieoczyszczonych ścieków do Wisły oraz wyrzucanie śmieci na brzegu rzeki, w tym również odpadów budowlanych (gruzu itp.). Równocześnie tylko 13% badanych jako zagro-żenie wskazało wycinanie drzew i krzewów, choć te działania na dużą skalę mogą znacznie zmienić krajobraz wiślany oraz znacznie obniżyć walory przyrodnicze obszaru. Obecnie, zarówno odprowa-dzanie ścieków, jak również wyrzucanie odpadów nad rzeką to poważny problem. W 2012 roku pla-nowane jest otwarcie rozbudowanej oczyszczalni Czajka, dzięki której wszystkie warszawskie ścieki będą trafiały do Wisły już oczyszczone, co częścio-wo wpłynie na poprawę jakości częścio-wody w rzece. Nie-stety w przypadku wyrzucania odpadów nad Wisłą sytuacja jest trudniejsza, gdyż są to działania niele-galne, trudne do wykrycia i zatrzymania przez od-powiednie służby.
Co ciekawe, opinie na temat wartości przyrod-niczych i rekreacyjnych badanego obszaru nie róż-nią się istotnie wśród obu grup badawczych czyli aktualnych użytkowników obszaru, napotkanych bezpośrednio nad rzeką oraz studentów. Mimo róż-nych przyczyn wizyt nad Wisłą, gdzie studenci, w odróżnieniu od pozostałych użytkowników, zna-leźli się nie w czasie wolnym, ale w czasie zorgani-zowanej na uczelni wycieczki, a także mimo innej zadeklarowanej częstotliwości odwiedzania bada-nego obszaru, obie grupy udzielały bardzo zbliżo-nych odpowiedzi, które w większości przypadków nie różniły się istotnie. Tak samo zostały ocenione zarówno walory rekreacyjne jak i walory przyrod-nicze obszaru, ankietowani wskazali również na te same zagrożenia dla przyrody obszaru oraz formy ochrony przyrody jakimi został objęty warszawski odcinek Wisły. Warto zwrócić uwagę również na fakt, że obie grupy miały zbliżone poglądy dotyczą-ce zwiększenia atrakcyjności rekreacyjnej warszaw-skiego odcinka Wisły przy zachowaniu walorów przyrodniczych obszaru. Zarówno stali użytkowni-cy obszaru, jak również studenci (czyli specjaliści od turystyki i rekreacji) w większości nie potrafili
się wypowiedzieć na ten temat, a 1/4 była zdania, że nie są możliwe takie działania. Świadczyć to może o tym, że ankietowani doceniają walory przyrodni-cze obszaru, są świadomi ich rangi i wyjątkowości, przedkładają zachowanie funkcji ekologicznych nad dostosowaniem obszaru do potrzeb odwiedzających związanych z rekreacją i wypoczynkiem.
Z drugiej strony pamiętać należy, że badania, choć dotyczyły całego warszawskiego odcinka Wi-sły, zostały przeprowadzone w szczególnym miej-scu – na wysokości Białołęki. To obszar przy pół-nocnej granicy miasta, mało przekształcony przez człowieka, o czym świadczy utworzony na tym obszarze Rezerwat Ławice Kiełpińskie. Na świa-domość ekologiczną odwiedzających wpływ może mieć również ścieżka przyrodnicza poprowadzona na tym obszarze, która poświęcona jest właśnie Wi-śle i funkcjom ekologicznym jakie ona pełni. Istnie-je zatem prawdopodobieństwo, że odwiedzający tę część wybrzeża Wisły mają większą świadomość ekologiczną od odwiedzających bardziej przekształ-cone przez człowieka fragmenty rzeki na odcinku warszawskim. Tezę tę pozwolą zweryfikować bada-nia poprowadzone na całym odcinku rzeki.
Podsumowując, można stwierdzić, że ankietowa-ni, którzy wzięli udział w badaniu nad Wisłą w pół-nocnej części Warszawy, na wysokości dzielnicy Białołęka, są świadomi walorów przyrodniczych warszawskiego odcinka Wisły jakie pełni rzeka.
Choć walory rekreacyjne badanego obszaru nie są dla nich w pełni zadowalające, ostrożnie podchodzą do tworzenia nowej infrastruktury rekreacyjnej na tym obszarze, właśnie ze względu na występującą tu przyrodę.
Piśmiennictwo
1. Andruszkiewicz A. 2007: Wisła - ściek czy skarb przyro-dy? Szanse dla rozwoju turystyki i rekreacji na warszaw-skim odcinku Wisły. Turystyka i Rekreacja 3: 50-55 2. Bernat S. 2007: Rewitalizacja dolin rzecznych w miastach,
W: Myga – Piątek U., Andrejczuk W.. (red.) Krajobrazy dolin rzecznych. Materiały polski – ukraińskiej Konferen-cji naukowej, IX Seminarium Krajobrazowe, Sosnowiec – Czerniowice, 8.
3. Chylarecki P. 2003: Ochrona ptaków i ich siedlisk, w:
Chylarecki P., Sawicki G. . Ostoja ptaków, dolina środko-wej Wisły, Warszawa, wyd. Askon, 79 - 85.
4. Ciupa S. i in. 2006: Inventory of mammals between the flood embankments of the Vistula River in Warsaw, 2006, W: Schwerk A., Szyszko J. (red.): Vistula environmental park - Basic and data concept. Use of the Vistula inter-flood bank area for suistainable development of Warsaw, WAU Press Warsaw, 7 – 17.
5. Dobrzańska J. i in.2006: Preliminary inventory of amphi-bians and reptiles in the Vistula River valley in Warsaw, W: Schwerk A., Szyszko J. (red.): Vistula environmental park - Basic and data concept. Use of the Vistula inter-flood bank area for suistainable development of Warsaw, WAU Press Warsaw, 28 – 36.
6. Drapella – Hermansdorfer A. 1998: Nadrzeczne bulwary, w: Kołtuniak J. (red.): Rzeki. Kultura, cywilizacja, histo-ria, tom 7139 – 157.
7. Dzielnica Białołęka, strona oficjalna http://www.bialole-ka.waw.pl/page/index.php?str=756 (01.02.2010)
8. Ferguson G., Takane Y.2003: Analiza statystyczna w psy-chologii i pedagogice, Wyd. PWN, Warszawa.
9. Gzell S. (red.) 2002: Krajobraz architektoniczny Warsza-wy końca XX w, Wyd. Akapit – DTP, Warszawa.
10. Imre R. i in. (red.) 2008: Regenerating London: Gover-nance, Sustainability and Community in a Global City, Routledge, London and New York,
11. Jacewicz A. i in.1993: Studium możliwości uruchomie-nia drogi wodnej Wschód – Zachód, „Hydroprojekt” Sp.
Z o.o., Warszawa.
12. Kłosek – Kozłowska D. 2007: Rola rzeki w rozwoju mia-sta, W: Stawarz A. (red.): Miasto po obu stronach rzeki – różne oblicza kultury, wyd. Muzeum Historyczne m. ST.
Warszawy, Muzeum Niepodległości W Warszawie, War-szawa, 11 – 24
13. Królikowski J. 2004: Architektura a natura Warszawy, W: Królikowski J. i in.: Wartości krajobrazu kulturowego Warszawy na tle warunków przyrodniczych miasta, wyd.
SGGW, Warszawa.
14. Kurowski S. 1987: Warszawa na tle stolic Europy, Redak-cja Wydawnictw KUL, Lublin.
15. Lickiewicz J., Pawlak J., Pietrusiewicz W. 2000: Wisła w Warszawie, Biuro Zarządu m. st. Warszawy. Wydział Planowania Przestrzennego i Architektury, Warszawa.
16. Łomnicki A. 2007: Wprowadzenie do statystyki dla przy-rodników, PWN, Warszawa.
17. Malone P. red.1996: City, capital, and water, London, New York, Routledge,
18. Matusiak J. 2006: Occurence of birds of prey in the Vistu-la inter – flood bank area, w: Schwerk A., Szyszko J. (red.):
Vistula environmental park - Basic and data concept. Use of the Vistula inter-flood bank area for suistainable deve-lopment of Warsaw, WAU Press Warsaw, 18 – 27.
19. Miller P. 2005: Wisła - jakiej już nie ma. Przyroda Polska 9. http://www.przyrodapolska.pl/wrzesien05/wisla.htm ( 05.06.2007)
20. Monitoring rzek 2009: http://www.wios.warszawa.pl/
portal/pl/19/383/Monitoring_rzek_w_2009_roku.html (13.07.2012)
21. Program dla Wisły i jej Dorzecza 2020 , Związek Miast Nadwiślańskich, Biuro Programu dla Wisły i jej dorze-cza 2004, s.11 – 13 http://www.zmn.org.pl/program.php (28.08.2008)
22. Program ochrony środowiska Miasta Stołecznego War-szawy, 2005
23. Schwerk A., Szyszko J.2006: Vistula environmental park - Basic and data concept. Use of the Vistula inter-flood bank area for suistainable development of Warsaw, WAU Press Warsaw.
24. Skibniewska H. 2002: Skarpa Doliny Wisły, W: Gzell S.
(red.): Krajobraz architektoniczny Warszawy końca XX wieku, Akapit DTP, Warszawa.
25. Sobczyk M. 2006: Statystyka. Aspekty praktyczne i teore-tyczne, Wyd. UMCS, Lublin.
26. Stettner – Stefańska B. 2005: Paryż po Polsku, wyd. Świat Książki, Warszawa.
27. Strategii Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy do 2020 roku.
28. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta st. Warszawy.
29. Stupnicki R.2003: Analiza i prezentacja danych ankieto-wych, Wyd. AWF, Warszawa.
30. Wojciechowski K.2000: Człowiek i rzeka w układzie przyrodniczym i gospodarczym, W: Kołtuniak J. (red.):
Rzeki. Kultura, cywilizacja, historia, tom 9, Wyd. Śląsk, Katowice, 187 – 333.
31. Wyrzykowski J.1994: Rzeki jako przedmiot zaintereso-wań turystycznych (na przykładzie Polski), W: Kołtuniak J. (red.): Rzeki: kultura, cywilizacja, historia, tom 2, Wyd.
Śląsk, Katowice, 157 – 168.
Włodzimierz Banasik, Jacek Klawender
Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie