Badania zostały przeprowadzone od listopada 2005 do czerwca 2007 roku, w losowo dobranej grupie 750 osób niepełnosprawnych. Wyboru gru-py reprezentatywnej dokonano przy pomocy meto-dy doboru próby kwotowej, gdzie głównymi war-stwami były: województwo, miasto – wieś, kobieta – mężczyzna i stopień niepełnosprawności. Dobór 750 respondentów odpowiadał 100% populacji nie-pełnosprawnych trzech badanych województw, któ-rych liczba wyniosła 687059. Były to osoby prawnie niepełnosprawne (są to te osoby niepełnosprawne, które posiadały odpowiednie, aktualne orzeczenia wydane przez organ do tego uprawniony) według danych GUS2 z badanych województw. Liczba an-kiet w poszczególnych warstwach odpowiadała procentowej liczebności osób niepełnosprawnych w warstwach w poszczególnych województwach.
Doboru respondentów do badań dokonali przeszko-leni ankieterzy przy istotnej pomocy warsztatów terapii zajęciowych oraz powiatowych zespołów do spraw orzekania o niepełnosprawności. Zakres przestrzenny badań to teren województw: lubel-skiego, podkarpackiego i podlaskiego.
Badania wykazały, iż ponad połowa ankietowa-nych mieszkała na terenach wiejskich,. Największe zróżnicowanie wystąpiło w województwie podkar-packim. Najmniejsze zróżnicowanie natomiast za-obserwowano w województwie podlaskim (ryc.1).
Wśród ogółu badanych, jak i w poszczególnych województwach udział kobiet i mężczyzn był zbli-żony. Największe zróżnicowania zaobserwowano w województwie lubelskim, natomiast najmniejsze w województwie podlaskim (ryc.2).
Największą grupę wśród badanych stanowi-ły osoby w wieku pomiędzy 25. a 34. rokiem ży-cia. W tym przedziale wiekowym niepełnospraw-ni z województwa podlaskiego stanowili 32,8%, a z podkarpackiego 32,4%. Również znaczna grupa z województwa podkarpackiego to niepełnosprawni w wieku od 16 do 24 roku życia. Najmniej liczne były grupy badanych w wieku 75 i więcej lat oraz w przedziale wiekowym 65–74 lat. Należy odno-tować niewielką reprezentację badanych w wieku od 55 lat i więcej w województwie podkarpackim (tab.1).
Tabela 1: Wiek badanych z podziałem na województwa Przedziały
wiekowe badanych
Województwo
Lubelskie Podlaskie Podkar-packie Ogółem
16 - 24 16,7 10,5 33,6 21,3
25 - 34 17,2 32,8 32,4 25,2
35 - 44 16,7 19,4 19,5 18,1
45 - 54 19,7 9,7 12,9 15,6
55 - 64 13,6 13,4 1,2 9,4
65 - 74 8,9 8,2 0,4 5,9
75 i więcej 7,2 6,0 0,0 4,5
Biorąc pod uwagę rodzaj niepełnosprawności, największą grupę badanych stanowiły osoby o nie-pełnosprawności fizycznej i psychicznej. Mniej było osób z dysfunkcjami o charakterze złożonym i sensorycznym. Pomiędzy poszczególnymi wo-jewództwami, oprócz podlaskiego, nie wystąpiły istotne zróżnicowania w proporcji poszczególnych grup z uwzględnieniem rodzaju niepełnosprawno-ści. W województwie podlaskim zbliżone proporcje wystąpiły pomiędzy osobami z niepełnosprawno-ścią o charakterze fizycznym i psychicznym. Pro-porcjonalnie większą grupę stanowiły osoby z dys-funkcjami sensorycznymi niż złożonymi (inaczej niż w pozostałych województwach) (ryc. 3).
Rycina 1: Miejsce zamieszkania badanych
Rycina 2: Podział respondentów ze względu na płeć
Realizując założone cele pracy postawiono na-stępujące pytania badawcze:
1. Czy oferta dotycząca form aktywności w cza-sie wolnym dociera w równym stopniu do niepełnosprawnych zamieszkałych na wsi jak i w mieście?
2. Jakie organizacje i placówki tworzą ofertę do-tyczącą aktywności osób niepełnosprawnych?
3. Jaka jest wiedza osób niepełnosprawnych na temat organizacji zajęć turystycznych i rekre-acyjno-sportowych proponowanych przez pla-cówki, organizacje i stowarzyszenia działające na rzecz osób niepełnosprawnych w miastach i na obszarach wiejskich?
4. Czy miejsce zamieszkania ma wpływ na ocze-kiwania respondentów związane z organizacją ich czasu wolnego?
W badaniach zastosowano metodę sondażu dia-gnostycznego, a materiał badawczy zebrano przy wykorzystaniu autorskiego kwestionariusza ankie-ty. Ów kwestionariusz zawierał 56 pytań, wśród których były pytania zamknięte z kafeterią odpo-wiedzi jak również o charakterze dychotomicznym z dwiema możliwościami odpowiedzi oraz pyta-nia alternatywne, dysjunktywne i koniunktywne.
W kwestionariuszu ankiety wykorzystano również pytania półotwarte z gotową kafeterią odpowiedzi i z możliwością swobodnej wypowiedzi badanego.
W znaczny sposób wykorzystano pytania z szere-gowaniem, czyli z tzw. rangowaniem oraz pytania metryczkowe.
Uzyskane wyniki poddano analizie statystycz-nej za pomocą programu Statistica. Zastosowano miarę położenia w postaci średniej arytmetycznej oraz miary zmienności z wykorzystaniem odchyle-nia standardowego. Gdy założeodchyle-nia zmiennych były
spełnione testem t-Studenta dla grup niezależnych badano różnice pomiędzy ich średnimi wartościa-mi. Statystycznie istotnymi określono te różnice średnich, których prawdopodobieństwo przypadko-wości było mniejsze od p<0,05.
Wyniki badań
Blisko połowa niepełnosprawnych zamieszkują-cych obszary miejskie wypowiedziała się, iż otrzy-muje oferty dotyczące możliwości wykorzystania czasu wolnego z różnych źródeł. W przypadku nie-pełnosprawnych mieszkających na wsi taka oferta docierała już znacznie rzadziej, gdyż tylko jedna trzecia ankietowanych potwierdziła otrzymywanie informacji na temat możliwości i propozycji wolno-czasowych (ryc. 4).
Najczęściej informacje na temat wypoczynku w czasie wolnym niepełnosprawni otrzymywali za pośrednictwem mediów. W większym stopniu doty-czyło to mieszkańców terenów miejskich niż wiej-skich. Wśród mediów najczęściej wymieniane były telewizja, radio i prasa. Część respondentów takie informacje uzyskiwało również przez Internet, jak również poprzez ulotki. Mieszkańcy wsi, którzy otrzymywali propozycje wolnoczasowe na pierw-szym miejscu, jako źródło podawali warsztaty tera-pii zajęciowej. Również wśród mieszkańców miast ta placówka pełniła ważną rolę informacyjną w tych propozycjach. Wysoko została oceniona rola domów opieki społecznej, jako propagatora i organizatora aktywności w czasie wolnym. Na ich znaczącą rolę wskazało kilkanaście procent mieszkańców miast i niepełnosprawnych zamieszkałych na obszarach wiejskich. Istotne znaczenie w przekazywaniu in-formacji dotyczącej wypoczynku wolnoczasowego
Rycina 3: Podział respondentów ze względu na rodzaj niepełnosprawności
mieli znajomi i rodzina. Małą rolę informacyjną spełniają koła i kluby zrzeszające osoby niepeł-nosprawne oraz zakłady pracy i szkoły. W sposób marginalny respondenci wypowiadali się o instytu-cjach kościelnych, biurach podróży, urzędach pracy, jako tych, od których pochodzi informacja dotyczą-ca możliwości ich wypoczynku (tab. 2).
Tabela 2: Źródła informacji dotyczących możliwości wyko-rzystania wolnego czasu przez respondentów
Pochodzenie ofert i propozycji
wykorzystania czasu wolnego Miejsce zamieszkania Miasto Wieś
Media 31,0 29,7
Rodzina 9,5 10,1
Znajomi 15,8 11,6
Koła lub kluby
niepełnospraw-nych 2,5 4,3
Związki i organizacje
niepełno-sprawnych 12,7 11,6
Warsztaty terapii zajęciowej 18,5 37,7 Domy opieki społecznej 17,0 15,2 Zakłady pracy i szkoły 7,6 2,9
Kościół 1,9 0,7
Niski stopień docierania informacji o możliwo-ściach związanych z wykorzystaniem czasu wolne-go uwarunkowany jest niewłaściwym funkcjonowa-niem organizacji, które w swoich założeniach mają nieść pomoc osobom niepełnosprawnym. Przy-puszczalnie, w wielu przypadkach jest to związane z brakiem takich instytucji i organizacji na terenach wschodniej Polski. Zastanawiającym jest, że dwie trzecie mieszkańców wsi (65,3%) i jedna trzecia zamieszkująca obszary miejskie (38,2%) nie ma orientacji na temat funkcjonowania jakichkolwiek placówek i organizacji zajmujących się osobami niepełnosprawnymi. Z badań wynika, iż w mia-stach najczęściej koła osób niepełnosprawnych
pełnią rolę inicjatora ruchu turystycznego i sporto-wo-rekreacyjnego wśród osób niepełnosprawnych, zdecydowanie rzadziej ma to miejsce na wsi. Jako na inicjatorów ruchu turystycznego i zajęć sportowo -rekreacyjnych wskazano także na szkoły specjal-ne, spółdzielnie inwalidów oraz związki inwalidów.
Marginalnie wskazano na organizacje, których na-czelnym zadaniem i głównym celem jest propago-wanie aktywności rekreacyjno-sportowej, takie jak TKKF i PZSON „Start” (tab. 3).
Tabela 3: Organizacje i placówki inicjujące ruch turystyczny i sportowo-rekreacyjny wśród osób niepełnosprawnych funk-cjonujące w miejscu zamieszkania badanych
Organizacje i placówki Miasto Wieś Koło osób niepełnosprawnych 46,2 19,4
Klub seniora 22,0 11,1
Związek inwalidów 35,8 15,6
PTTK 24,2 7,6
TKKF 14,4 2,1
Harcerstwo 32,4 15,1
Szkoły specjalne 40,7 21,0
Spółdzielnie inwalidów 38,5 15,4
PZSON „Start” 15,0 2,4
Polski Związek Emerytów 21,7 10,4
Nie orientuje się 38,2 65,3
Ciekawych spostrzeżeń dostarczyły badania, w których porównano miejsce zamieszkania oraz oczekiwania respondentów związane z pomocą przy organizacji czasu wolnego. W obu grupach największe oczekiwania niepełnosprawni kierowa-li do członków swoich rodzin. Ponad połowa re-spondentów zarówno z miasta, jak i ze wsi „często”
i „najczęściej” kierowała oczekiwania w kierunku rodzin. Istotne zróżnicowanie wystąpiło w średnich oczekiwaniach w organizacji czasu wolnego
skie-Rycina 4: Dostępność do ofert związanych z wykorzystaniem czasu wolnego, z uwzględnieniem miejsca zamieszkania
rowanych do znajomych, gdzie nasilenie wypowie-dzi niepełnosprawnych mieszkańców wsi osiągnę-ło wyższy średni poziom.
W tym przypadku znaczna grupa niepełnosprawnych wypowiedziała się, iż „ni-gdy” nie oczekuje pomocy od znajomych. Wydaje się, że oczekiwania określone średnio na poziomie 3,00 punktów zarówno w sto-sunku do placówek specja-listycznych, jak i
stowarzy-szeń i organizacji pracujących na rzecz osób niepeł-nosprawnych wskazują na dużą ich rolę, a zwłasz-cza na duże oczekiwania osób niepełnosprawnych w stosunku do nich. Niepełnosprawni mieszkańcy wsi istotnie częściej oczekują pomocy od placówek specjalistycznych zajmujących się niepełnospraw-nymi, niż ma to miejsce w przypadku mieszkańców miast. Niepełnosprawni ze wsi w ponad połowie odpowiedzi wypowiedzieli się o „najczęstszym”
i „częstym” oczekiwaniu na pomoc ze strony placó-wek specjalistycznych. Wyższe oczekiwania (choć bez oznak różnic istotnych) mieli niepełnosprawni zamieszkujący tereny miejskie od osób mieszkają-cych na wsi w stosunku do stowarzyszeń i organi-zacji. W odniesieniu do nich ponad 40% badanych ma oczekiwania „najczęstsze” i „częste”. Zjawisko
dotyczy zarówno niepełnosprawnych z miast, jak i z obszarów wiejskich (tab. 4 i 5).