Charakterystyka zastosowanej metodyki badania

Problem determinant struktury kapitału jest tematem licznych opracowań teoretycznych oraz badań empirycznych171. Podobnie wiele publikacji podejmuje kwestię polityki pieniężnej, jej skuteczności i wpływu na gospodarkę w ujęciu makroekonomicznym. Natomiast stosunkowo niewiele badań zostało zrealizowanych na temat wpływu polityki pieniężnej, w tym polityki stóp procentowych w skali mikro, a więc w odniesieniu do zachowań pojedynczych podmiotów gospodarczych.

W doborze odpowiedniej metodyki badania, która jest przedmiotem niniejszej dysertacji, brano pod uwagę zarówno prace z zakresu determinant struktury kapitału, jak i polityki pieniężnej. Jak chodzi o sferę polityki pieniężnej, dużą liczbę rozważań teoretycznych i wyników badań empirycznych znaleźć można w rokrocznie wydawanych w Radomiu publikacjach, opracowanych przez J. L. Bednarczyka¹⁷². W pracach tych autorzy podejmują problem polityki pieniężnej, teorii stóp procentowych, strefy euro i wejścia Polski do strefy euro, jak również wpływu stóp procentowych na realne procesy gospodarcze, w tym, choć w niewielkiej liczbie, na procesy w przedsiębiorstwach. Nie znaleziono wprawdzie opracowań na temat wpływu stóp procentowych na strategie finansowania przedsiębiorstw, jak również wykorzystania przez nie kredytów bankowych, jednak dotarto do kilku badań empirycznych, gdzie przedmiotem był wpływ stóp procentowych na różne wielkości ekonomiczne¹⁷³.

171 Wyniki wybranych badań dotyczących tego problemu są przedmiotem rozdziału 3, punkt 3.3

172 Stopy procentowe a gospodarka. Eseje z teorii i polityki stóp procentowych, red. nauk. J. L. Bednarczyk, Wyd. Politechnika Radomska, Radom 2004, Stopy procentowe a gospodarka. W poszukiwaniu optymalnej policy

mix, red. nauk. J. L. Bednarczyk, Wyd. Politechnika Radomska, Radom 2005, Stopy procentowe a gospodarka. Dylematy Unii Gospodarczej i Walutowej, red. nauk. J. L. Bednarczyk, Wyd. Politechnika Radomska, Radom

2006, Teoria i polityka stóp procentowych we współczesnej gospodarce, red. nauk. J. L. Bednarczyk, Wyd. Politechnika Radomska, Radom 2007

173

K. Kochaniak, Zmienność stop procentowych NBP a wartość kredytów i pożyczek w bankach, w: Rynek

125 Przeprowadzone badania, których wyniki zostały opublikowane we wspomnianej literaturze, wskazują, że pomiędzy stopą procentową, określoną jako oprocentowanie kredytu bankowego, a jego udziałem w źródłach finansowania przedsiębiorstw powinna występować zależność odwrotnie proporcjonalna (korelacja ujemna). Ale te badania nie wyjaśniają do końca problemu. Dlatego też przedmiotem badań empirycznych w dysertacji stała się analiza zależności między tymi dwiema zmiennymi, przy wykorzystaniu statystycznych metod opisu natężenia (siły) współzależności dwóch zmiennych. Zastosowano tu metody służące do wykrycia i oceny zależności liniowych, a mianowicie:

- współczynnik korelacji liniowej Pearsona,

- liniowy model regresji.

W zrealizowanych dotychczas badaniach nad determinantami struktury kapitału, jak też wpływem stóp procentowych na wybrane parametry ekonomiczne zastosowano właśnie takie metody.

W rzeczywistości gospodarczej spotykamy się z różnego typu odroczonymi w czasie reakcjami jednych zmiennych na zmiany innych. Takie spostrzeżenie uzasadnia próbę pomiaru współzależności między badanymi zmiennymi przy wykorzystaniu przesunięć czasowych. Polegają one na wprowadzeniu wyprzedzenia lub opóźnienia pomiędzy badanymi szeregami czasowymi badanych zmiennych. Jednak analiza przedmiotowego problemu wykazuje, że przesunięcia czasowe tu nie występują. Zarządzający podejmują

Kocięcki, Wpływ polityki pieniężnej na zachowania przedsiębiorstw w świetle danych GUS i badań ankietowych

– wybrane zagadnienia, Bank i Kredyt, lipiec-sierpień 2000, s. 4-20, A. Korczyńska-Rechul, A. Turyńska, Polityka pieniężna a kredyty inwestycyjne dla małych i średnich przedsiębiorstw, Prace naukowe Akademii

Ekonomicznej we Wrocławiu, Nr 1049, Wrocław 2004, s. 116-139, A. Jędruchniewicz, Polityka pieniężna a

kredytowanie przemysłu spożywczego, Prace naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Nr 1015,

Wrocław 2004, s. 310-315, A. Szymczak, Krótkookresowe i długookresowe efekty wpływu stopy procentowej na

aktywność inwestycyjną przedsiębiorstw w Polsce, w: Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce,

red. nauk. D. Kopycińska, Wyd. Printgroup, Szczecin 2006, s. 184-192, A. Szymczak, Wpływ stopy procentowej

na aktywność inwestycyjną przedsiębiorstw w Polsce w latach 1992−2002 z uwzględnieniem struktury własności, Prace Naukowe / Akademia Ekonomiczna w Katowicach. Systemy gospodarcze i ich ewolucja : kraje

postsocjalistyczne, 2004, s. 385−396, A. Kosztowniak, Wpływ polityki stóp procentowych NBP na zadłużenie

zagraniczne Polski w sektorze pozabankowym i pozarządowym w latach 1998-2004, w: Stopy procentowe a gospodarka – w poszukiwani u optymalnej policy mix, red. nauk. J. L. Bednarczyk, Wyd. Instytut Technologii i

Eksploatacji Państwowego Instytutu Badawczego, Radom 2005, s. 155-165, M. Wiśniewski, Stopy procentowe a

wielkość i struktura zadłużenia gmin w Polsce w latach 1999-2004, w: Stopy procentowe a gospodarka. Dylematy Unii Gospodarczej i Walutowej, red. nauk. J. L. Bednarczyk, Wyd. Instytutu Technologii i

Eksploatacji - Państwowego Instytutu Badawczego, Radom 2006, s. 296-307, P. Boguszewski, Przemiany w

sektorze dużych i średnich firm w Polsce w latach 1993-2001 a oddziaływanie polityki monetarnej, Bank i

Kredyt, listopad-grudzień 2002, s. 87-101, P. Misztal, Wpływ stóp procentowych na rozmiary i strukturę

oszczędności gospodarstw domowych w Polsce w okresie 2000-2004, w: Stopy procentowe a gospodarka. Dylematy Unii Gospodarczej i Walutowej, red. nauk. J. L. Bednarczyk, Wyd. Instytutu Technologii i

126 decyzje o zaciąganiu zobowiązań kredytowych na podstawie bieżącej stopy procentowej174

. Problemem często podejmowanym w badaniach empirycznych i publikacjach naukowych jest czas reakcji banków komercyjnych na zmiany stóp procentowych dokonywanych przez NBP oraz szerzej, czas transmisji impulsów polityki pieniężnej do gospodarki. W analizach ujętych w niniejszej pracy stopą użytą w badaniach jest już jednak ostateczne oprocentowanie kredytów bankowych udzielanych podmiotom gospodarczym. To wszystko powoduje, że nie ma potrzeby stosowania opóźnień czasowych w pomiarze współzależności.

Mając na celu rzetelne zbadanie przedmiotowego problemu, podjęto decyzję o przeprowadzeniu badań na trzech zbiorach danych empirycznych.

Pierwszy z nich to informacje o wysokości zaciągniętych kredytów i pożyczek przez wszystkie podmioty gospodarcze, zbierane i publikowane regularnie przez Narodowy Bank Polski. Źródłem tych danych są sprawozdania składane obowiązkowo przez banki komercyjne, gdzie znajdują się między innymi informacje o wysokości udzielonych kredytów i pożyczek przez pojedyncze instytucje. Dane te są publikowane co miesiąc, co sprawia, że dla okresu lat 1997-2011 zebrano 180 obserwacji. Duża częstotliwość danych i jednocześnie duża liczba obserwacji podwyższa jakość i istotność wyników analizy statystycznej.

Drugi zestaw danych wykorzystanych w przeprowadzonych badaniach, to informacje pozyskane z wydawanych corocznie publikacji Głównego Urzędu Statystycznego, pt. „Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych”. Zakres podmiotowy tych danych jest jednak znacznie węższy w porównaniu do wspomnianego powyżej, ponieważ publikacja GUS dotyczy jedynie podmiotów prowadzących pełną księgowość175, zatrudniających powyżej 9 osób. Kolejnym ograniczeniem jest roczna częstotliwość publikacji danych, co sprawia, że do badań pozyskano tylko 14 obserwacji176. Szczegółowy opis próby badawczej i zakresu wykorzystanych informacji oraz wyniki analiz zawarto w szóstym rozdziale pracy.

Trzecim zbiorem danych są informacje pochodzące o spółkach giełdowych pozyskane ze sprawozdań finansowych poprzez bazę danych Notoria Serwis. Szczegółowy opis próby badawczej, kryteria jej doboru jak również uzyskane wyniki analizy zostaną opisane w osobnym (siódmym) rozdziale.

174 Między innymi z tego powodu do badań przyjęto informacje o wysokości oprocentowania tzw. nowych umów kredytowych a nie stanów umów. W ten sposób pozyskano dane o stopie procentowej nowych kredytów.

175

W publikacji pt. „Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych” znajduje się wprawdzie część dotycząca wyników podmiotów prowadzących uproszczoną księgowość (Podatkową księgę przychodów i rozchodów), jednak są to dane zbyt wąskie, aby mogły być przedmiotem badań w dysertacji

176

W czasie wykonywania badań empirycznych publikacja „Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych w 2011 r.” była jeszcze niedostępna.

127 W dysertacji zbadano wpływ poziomu stóp procentowych, a konkretnie wpływ wysokości oprocentowania kredytów bankowych na aktywność kredytową przedsiębiorstw. Aktywność ta będzie różnie mierzona, w zależności od źródła danych empirycznych. Należy jednak podkreślić, że szukano podobnych informacji w różnych źródłach, czego skutkiem jest wykorzystanie danych z NBP i GUS i GPW (spółek giełdowych). Jednak ich znaczenie oraz interpretacja wyników badań dla każdego ze zbiorów jest nieco inna. Skutkiem tego nie będzie możliwości pełnego porównywania wyników badań wykonanych na tych zbiorach danych empirycznych. W ostatnim rozdziale pracy zostaną opisane i zanalizowane różnice w wynikach badań zmiennych objaśnianych.

We wstępnym etapie badań nad wpływem stóp procentowych na kredytowanie przedsiębiorstw, zależność pomiędzy stopami procentowymi (oprocentowaniem nominalnym i realnym), a wysokością kredytów (w cenach bieżących i stałych) zaprezentowano na wykresach punktowych. Zostało to szczegółowo opisane w rozdziale piątym¹⁷⁷. Poszczególne punkty na wykresach określają wartości zaciągniętych kredytów i pożyczek przy danym poziomie oprocentowania. Analizując te wykresy stwierdzono, że związek pomiędzy stopami oprocentowania kredytów bankowych dla przedsiębiorstw oraz ich wysokością nie ma charakteru liniowego w całym badanym okresie. Na wykresie wyraźnie widoczny jest inny przebieg punktów dla niższych, a inny dla wyższych stóp procentowych. O ile w przypadku oprocentowania wyższego niż 10% można zaobserwować pewną liniową zależność pomiędzy badanymi zmiennymi, o tyle dla niskiego oprocentowania (niższego niż 10%) wykres sugeruje brak liniowego, a nawet funkcyjnego związku. Postawiono więc wniosek, iż wartość zaciągniętych przez podmioty gospodarcze kredytów kształtowała się inaczej w pierwszym okresie analizy, to znaczy przy wyższych stopach procentowych, a inaczej w drugim okresie, przy stopach niższych. W czasie, w którym oprocentowanie kredytów było stosunkowo wysokie zależność między stopami procentowymi a kredytami miała charakter (względnie) liniowy, ujemny. Przy oprocentowaniu niższym związek nie ma charakteru liniowego, trudno go nawet scharakteryzować jako związek funkcyjny178

.

Wobec powyższego podjęto decyzję, aby w analizach, oprócz zaprezentowania wyników obliczeń dla całego okresu obejmującego lata 1997-2011179

, okres badawczy podzielić na dwie części. Pierwsza z nich nazwana została okresem „wysokich stóp procentowych” i obejmuje lata 1997-2002, druga to okres „niskich stóp procentowych” i

177 Rozdział 5, punkt 5.1.

178 Definicja funkcji brzmi, iż funkcją dla danych dwóch zbiorów X i Y jest przyporządkowanie, które każdemu elementowi zbioru X przyporządkowuje jeden element zbioru Y

128 dotyczy lat 2003-2011. Dokonując niniejszego podziału przyjęto zasadę, że granicą w podziale stóp na „wysokie” i „niskie” jest ich poziom 10% w ujęciu średniorocznym180

.

4.4.3. Identyfikacja stóp procentowych wykorzystanych w badaniach oraz ich