Kapitał jest pojęciem bardzo często używanym w naukach ekonomicznych. Biorąc pod uwagę jego najbardziej ogólne znaczenie, kapitał to, obok ziemi i pracy, jeden z trzech czynników wytwórczych (czynników produkcji). Czynniki wytwórcze są natomiast definiowane jako materialne lub niematerialne zasoby niezbędne do wytwarzania dóbr w postaci towarów i usług. Pojęcie czynników produkcji wywodzi się od dzieła Bogactwo Narodów wydanego w 1776 r. przez Adama Smitha. Dalej było ono rozwijane przez Davida Ricardo oraz Johna Stuarta Milla i stało się podstawą ekonomii politycznej.
W klasycznej ekonomii kapitałem były narzędzia i maszyny. Współcześnie określa się to jako kapitał fizyczny. Nie mniej ważny jest kapitał ludzki oznaczający zwykle wiedzę i umiejętności siły roboczej20
.
Zawężając rozważania do problematyki gospodarki finansowej przedsiębiorstwa, kapitał to jeden z podstawowych czynników warunkujących rozpoczęcie i prowadzenie działalności gospodarczej. Zaangażowane kapitały stanowią mechanizm napędzający funkcjonowanie każdego przedsiębiorstwa, bez względu na jego wielkość, formę prawną czy fazę rozwoju. Pojęcie kapitału doczekało się w literaturze ekonomicznej wielu definicji.
Jedną z najstarszych i najczęściej przytaczanych definicji jest wyjaśnienie I. Fishera, który wskazał, że kapitał to każdy zasób, wszystko, co ma wartość oraz służy produkcji dóbr i usług i ma znaczenie dla wzrostu i rozwoju gospodarki21. Autor podkreśla więc, że podstawową cechą, a zarazem i funkcją kapitału jest jego zdolność do pomnażania, co prowadzi do powiększenia wartości przedsiębiorstwa i całej gospodarki. Definicja ta stanowi również, że kapitałem jest „każdy zasób, wszystko”, stąd kapitałem nie muszą być jedynie dobra materialne, gotówka, ale też wiedza, technologia i inne niematerialne wartości.
20 D. Begg, Mikroekonomia, PWN, Warszwa 2003, s. 192
21
I. Fisher, The Nature of Capital and Income, The Macmillan Company, New York 1906, s. 52, za: J. Iwin-Garzyńska, A. Adamczyk, Wybrane zagadnienia finansów przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2009, s. 54
34 Pojęcie kapitału jest często definiowane przy wykorzystaniu podstawowej w rachunkowości, zasady dualizmu22. Przyjęcie tej zasady w odniesieniu do pojęcia kapitału, oznacza konieczność dualnego traktowania środków ekonomicznych: są one z jednej strony aktywami, czyli majątkiem przedsiębiorstwa, a z drugiej pasywami, źródłami finansowania aktywów. Podejście to nie ogranicza pojęcia kapitału do jedynie finansowego jego wymiaru, podkreślając, że kapitał ma naturę abstrakcyjną, której urealnieniem jest konkretny majątek jednostki.
W księgowym ujęciu poszczególne formy kapitału są wykazywane w bilansie przedsiębiorstwa po stronie aktywów jako zasoby majątkowe, natomiast kapitał określa źródła finansowania tych zasobów i wykazywany jest po stronie pasywów bilansu.
Zaprezentowane powyższej podejście ma niewątpliwie szerszy charakter, względem tego, które dominuje w literaturze przedmiotu. W węższym ujęciu kapitałem określa się ogół zaangażowanych w przedsiębiorstwie zasobów służących do finansowania majątku. W finansach używa się jako synonimów terminów: kapitały, fundusze, źródła finansowania.
Kapitał pełni w firmie różne funkcje. Są nimi23
:
- funkcja poznawczo-informacyjna – kapitał określa wysokość i strukturę finansowania, co pozwala scharakteryzować bieżącą i przyszłą sytuację finansową przedsiębiorstwa,
- funkcja dochodowo-motywacyjna – kapitał stanowi podstawę otrzymywania dochodów zarówno przez właścicieli jak i pracowników przedsiębiorstwa,
- funkcja planistyczno-rozliczeniowa – kapitał warunkuje spłatę zobowiązań firmy oraz jest podstawą kwantyfikacji ryzyka,
- funkcja kontrolna – kapitał zapewnia efektywność działania przedsiębiorstwa.
Pojęcie kapitału, co zaprezentowano powyżej doczekało się różnych, często niejednoznacznych definicji. Literatura z zakresu finansów zawiera również wiele sposobów klasyfikacji kapitału. Część z nich pokrywa się z podziałem dotyczącym finansowania działalności przedsiębiorstw, co zostanie przedstawione poniżej. Najważniejszym jednak podziałem kapitału jest rozróżnienie kapitału biorące pod uwagę pozycję prawną jego dawcy, które dzieli kapitał na kapitał własny i obcy. Rozróżnienie to jest szczególnie istotne, i dla celów niniejszej pracy, i w całej teorii finansów. Można nawet pokusić się o stwierdzenie, że wszystkie inne klasyfikacje są pochodne względem tego, czy właścicielem kapitału jest samo
22 M. Dobija, Zasada dualizmu jako podstawowy paradygmat rachunkowości i ekonomii, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 35 (91), Wyd. Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2006, s. 5
35 przedsiębiorstwo, czy kapitał podlega zwrotowi i jest od różnych podmiotów i instytucji pożyczony. Za powyższym stwierdzeniem przemawia także fakt, że wszystkie teorie struktury kapitału dążą, w gruncie rzeczy, do określenia najlepszych proporcji pomiędzy kapitałem własnym a obcym.
W świetle powyższego, stosownym wydaje się zaprezentowanie najważniejszych cech kapitału własnego i obcego.
Najważniejszą cechą kapitału własnego jest to, że jest on oddany do dyspozycji bezterminowo, nie musi więc być zwrócony jego dawcy. Jest to podstawowa różnica pomiędzy kapitałem własnym a obcym, która sprawia, że jest on najbardziej stabilnym źródłem finansowania. Ryzyko związane z wykorzystaniem kapitału własnego do finansowania działalności gospodarczej przedsiębiorstwa jest niższe niż w przypadku kapitału obcego.
Istotnym faktem jest również to, że podmioty wnoszące kapitał własny stają się właścicielami lub współwłaścicielami przedsiębiorstwa, mają więc wpływ na podejmowane w nim decyzje. W przypadku więc powiększania kapitału w oparciu o nowych współwłaścicieli, liczyć się trzeba z rozproszeniem kontroli nad przedsiębiorstwem.
Charakterystyczną cechą jest także udział dawcy kapitału własnego w podziale zysku, ale również w stratach przedsiębiorstwa. W ten sposób wniesione kapitały ulec mogą w toku działalności przedsiębiorstwa powiększeniu, ale także zmniejszeniu, lub w skrajnym przypadku, utraceniu w całości. W przypadku likwidacji przedsiębiorstwa dawcy kapitału własnego uczestniczą w podziale majątku firmy.
Powyżej zaznaczono, że podmioty wnoszące kapitał własny do przedsiębiorstwa mają prawo uczestniczyć w podziale osiągniętego przez firmę zysku, co w praktyce jest realizowane poprzez wypłatę dywidend lub udziałów w zyskach. Działanie to nie jest jednak obowiązkowe, dawcy kapitału nie mają prawa żądać wypłaty tych kwot. Ma to szczególnie duże znaczenie, kiedy sytuacja finansowa przedsiębiorstwa nie jest najlepsza lub kiedy wygospodarowane zyski mogą zostać przeznaczone na finansowanie efektywnych inwestycji rozwojowych przedsiębiorstwa.
W przeciwieństwie do kapitału własnego, kapitał obcy musi zostać wraz z odsetkami w określonym czasie zwrócony. Nie jest więc dany do dyspozycji bezterminowo, a odsetki od kapitału obcego muszą być najczęściej płacone w określonej wysokości regularnie, bez względu na aktualną kondycję finansową firmy. Cechy te sprawiają, że finansowanie firmy kapitałem obcym charakteryzuje się wysokim, wyższym niż w przypadku kapitału własnego, ryzykiem.
36 Wierzyciele generalnie nie mają prawa uczestniczyć w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Pewien zakres takiej ingerencji może jednak być zawarty w umowie. Tak więc w przypadku korzystania z kapitału obcego, nie ma rozproszenia prawa własności.
W sytuacji likwidacji lub upadłości przedsiębiorstwa, dawcy kapitału obcego znajdują się w uprzywilejowanej sytuacji. Ich prawa do uczestniczenia w podziale majątku lub podziale masy upadłościowej są realizowane przed właścicielami podmiotu.
Kolejną cechą różniącą kapitał własny od obcego jest wpływ angażowania każdej z tych form na obciążenia podatkowe przedsiębiorstwa. Odsetki od kapitału obcego stanowią koszt uzyskania przychodu przedsiębiorstwa, który pomniejsza podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym. Natomiast dywidendy lub udziały w zyskach wypłacane współwłaścicielom nie są kosztem firmy w podatkowo-księgowym ujęciu. Są one wypłacane z zysku po opodatkowaniu. Zatem finansując działalność kapitałem własnym nie ma możliwości korzystać z pozytywnego efektu działania tzw. tarczy podatkowej, jak to jest w przypadku źródeł obcych. Właściwość ta ma odzwierciedlenie w szacowaniu kosztu kapitału, co będzie poruszone w rozdziale czwartym.
W prezentacji najważniejszych cech kapitału własnego i obcego nie można pominąć kwestii dźwigni finansowej. Zjawisko dźwigni finansowej polega na wykorzystywaniu długu jako czynnika zwiększającego rentowność kapitału własnego, a tym samym jego siłę zarobkową24
. Stopa zwrotu z kapitału własnego (ROE) to ważny wskaźnik ekonomiczny, prezentujący skalę zysku przypadającą właścicielom. Dodatni efekt dźwigni finansowej, a więc wzrost poziomu zyskowności kapitałów własnych uzyskuje się, zwiększając udział oprocentowanych zobowiązań w kapitałach przedsiębiorstwa. Warunkiem wystąpienia pozytywnego efektu jest jednak wyższa rentowność zaangażowanego w działalność firmy majątku25, niż koszt dodatkowego kapitału obcego.
Podsumowaniem powyżej zaprezentowanych głównych cech kapitału własnego i obcego jest tabela 5.
24 G. Łukasik, Polityka pozyskiwania kapitału przez przedsiębiorstwa w warunkach rozwoju rynku finansowego, AE Katowice, Katowice 1998, s. 53
37 Tabela 5. Cechy kapitału własnego i obcego
CECHY KAPITAŁ WŁASNY KAPITAŁ OBCY
Okres zwrotu bezzwrotny zwrotny
Płatności brak konieczności konieczność
Kontrola nad przedsiębiorstwem rozproszenie zachowana
Prawo głosu przy podejmowaniu decyzji tak nie
Efekt tarczy podatkowej nie występuje występuje
Efekt dźwigni finansowej nie występuje występuje
Źródło: opracowanie własne
Przedstawione podstawowe rodzaje, cechy, jak i funkcje kapitału stanowią podstawę odniesienia go do teorii finansowania.
Procesem angażowania kapitałów w działalność gospodarczą jest finansowanie przedsiębiorstwa. Proces finansowania obejmuje więc wszystkie przedsięwzięcia zapewniające przedsiębiorstwu kapitał oraz służące kształtowaniu racjonalnej struktury źródeł finansowania w konkretnych warunkach rynkowych26.
Finansowanie rozpatrywać można w ujęciu węższym i szerszym. Węższe ujęcie ogranicza proces finansowania do uzyskiwania kapitału, rozumianego najczęściej poprzez podejmowanie wszelkich działań prowadzących do otrzymania kapitału. W ujęciu szerszym finansowaniem jest nie tylko uzyskiwanie, lecz także dysponowanie kapitałem. Dodatkowo w zakres pojęcia finansowania wliczono tu codzienne działania prowadzące do utrzymania równowagi finansowej, wyboru metod regulowania wydatków, korzystnych lokat wolnych środków oraz sporządzania sprawozdań finansowych27
.
W literaturze występuje wiele klasyfikacji dzielących finansowanie działalności firmy według różnych kryteriów. Kryteriami tymi są najczęściej28: źródło pochodzenia kapitału, pozycja prawna dawcy, horyzont czasowy wykorzystania kapitału i metoda finansowania (Rysunek 8).
26 A. Skowronek-Mielczarek, Małe…, op. cit., s. 17
27 J. Ickiewicz, Strategia finansowania przedsiębiorstwa, SGH, Warszawa 1996, s. 9
28
A. Duliniec, Finansowanie…, op. cit., s. 36, J. Ickiewicz, Strategia …, op. cit., s. 13, B. Kołosowska, A. Tokarski, M. Tokarski, E. Chojnacka, op. cit., s. 22 i inne
38 Rysunek 8. Sposoby klasyfikacji finansowania działalności przedsiębiorstwa
Źródło: opracowanie własne