5.3. Analiza wpływu stopy procentowej na poziom kredytów bankowych dla podmiotów
5.3.3. Wpływ stopy procentowej na wysokość kredytów bankowych w latach 2003-2011
Po analizie związku między stopami oprocentowania a kredytami firm w okresie tzw. „wysokich stóp procentowych”, przyszła kolej na okres drugi, obejmujący lata 2003-2011, kiedy to zarówno nominalne jak i realne oprocentowanie kredytów na cele gospodarcze nie przekroczyło 10% (w ujęciu średniorocznym).
Podobnie jak dla wcześniejszego okresu, obliczono najpierw współczynniki korelacji liniowej pomiędzy stopami nominalnymi i realnymi, a wartością kredytów ogółem oraz w podziale na czas i cel (Tabela 30).
Tabela 30. Współczynniki korelacji liniowej Pearsona pomiędzy nominalnym i realnym oprocentowaniem kredytów a ich wartością (w cenach bieżących i stałych) w latach 2003-2011 (liczba obserwacji 108)
Kredyty i pożyczki Ceny
Współczynniki korelacji dla oprocentowania: nominalnego realnego
ogółem bieżące stałe -0,00 -0,77
0,02 -0,74
do 1 roku bieżące 0,07 -0,73
stałe 0,16 -0,64
1 - 5 lat bieżące 0,01 -0,77
stałe 0,03 -0,73
powyżej 5 lat bieżące stałe -0,07 -0,77
-0,07 -0,77
bieżące bieżące 0,03 -0,76
stałe 0,08 -0,71
na inwestycje bieżące -0,07 -0,77
stałe -0,06 -0,76
na nieruchomości bieżące stałe 0,00 -0,75
0,01 -0,74
pozostałe bieżące stałe 0,05 -0,64
0,12 -0,55
161 Wartości współczynników korelacji zawarte w powyższej tabeli jasno wskazują, że w latach 2003-2011 pomiędzy nominalnym oprocentowaniem kredytów na cele gospodarcze a ich wartością nie istnieje liniowa współzależność. Wskaźniki nie przekraczają poziomu 0,2, co świadczy o braku nawet słabej korelacji. Biorąc jednak pod uwagę oprocentowanie realne, widać między zmiennymi silną ujemną zależność. Najsilniejszy związek wystąpił dla kredytów długoterminowych (w podziale na czas pozyskania środków) oraz kredytów finansujących nieruchomości i inwestycje (w podziale na cel przeznaczenia).
W następnej kolejności, zbudowano modele regresji opisujące zależność pomiędzy odpowiednio nominalnym i realnym oprocentowaniem a kredytami zaciągniętymi w okresie 2003-2011. Wartości tych współczynników oraz poziom ich statystycznej istotności zawarto w poniższych tabelach (Tabela 31 i 32).
Tabela 31. Wyniki badania metodą prostej regresji liniowej zależności pomiędzy nominalnym oprocentowaniem kredytów bankowych a ich wartością w podmiotach gospodarczych w latach 2003-2011 (liczba obserwacji 108)
Kredyty i pożyczki
(w mln zł): Ceny kierunkowy Wsp. t-Student Wartość p
Istotność przy: Wsp. korelacji R
2
α=0,05 α=0,1
ogółem bieżące -199,84 -0,04 9,70E-01 nie nie -0,00 0,00
stałe 539,34 0,22 8,24E-01 nie nie 0,02 0,00
do 1 roku bieżące 1244,11 0,77 4,41E-01 nie nie 0,07 0,01
stałe 1083,02 1,66 9,89E-02 nie tak 0,16 0,03
1 - 5 lat bieżące 166,33 0,10 9,19E-01 nie nie 0,01 0,00
stałe 251,89 0,33 7,45E-01 nie nie 0,03 0,00
powyżej 5 lat bieżące -1800,83 -0,73 4,67E-01 nie nie -0,07 0,00
stałe -876,19 -0,74 4,61E-01 nie nie -0,07 0,01
bieżące bieżące 687,30 0,30 7,65E-01 nie nie 0,03 0,00
stałe 766,81 0,78 4,39E-01 nie nie 0,08 0,01
na inwestycje bieżące -1052,22 -0,69 4,89E-01 nie nie -0,07 0,00
stałe -449,83 -0,67 5,07E-01 nie nie -0,06 0,00
na nieruchomości bieżące 28,38 0,02 9,83E-01 nie nie 0,00 0,00
stałe 81,43 0,12 9,06E-01 nie nie 0,01 0,00
pozostałe bieżące 136,70 0,51 6,09E-01 nie nie 0,05 0,00
stałe 140,94 1,23 2,22E-01 nie nie 0,12 0,01
162 Tabela 32. Wyniki badania metodą prostej regresji liniowej zależności pomiędzy realnym oprocentowaniem kredytów bankowych a ich wartością w podmiotach gospodarczych w latach 2003-2011 (liczba obserwacji 108)
Kredyty i pożyczki
(w mln zł): Ceny kierunkowy Wsp. t-Student Wartość p
Istotność przy: Wsp. korelacji R
2
α=0,05 α=0,1
ogółem bieżące -28474,75 -12,23 5,50E-22 tak tak -0,77 0,59
stałe -12454,91 -11,29 7,04E-20 tak tak -0,74 0,55
do 1 roku bieżące -8158,23 -10,85 6,80E-19 tak tak -0,73 0,53
stałe -2948,61 -8,63 6,66E-14 tak tak -0,64 0,41
1 - 5 lat bieżące -8676,46 -12,29 4,18E-22 tak tak -0,77 0,59
stałe -3937,64 -11,07 2,11E-19 tak tak -0,73 0,54
powyżej 5 lat bieżące -13285,33 -12,44 1,87E-22 tak tak -0,77 0,59
stałe -6360,26 -12,36 2,88E-22 tak tak -0,77 0,59
bieżące bieżące -12167,92 -12,05 1,37E-21 tak tak -0,76 0,58
stałe -4889,72 -10,35 9,02E-18 tak tak -0,71 0,50
na inwestycje bieżące -8167,37 -12,51 1,32E-22 tak tak -0,77 0,60
stałe -3582,28 -12,02 1,63E-21 tak tak -0,76 0,58
na nieruchomości bieżące -6954,81 -11,75 6,62E-21 tak tak -0,75 0,57
stałe -3540,09 -11,32 5,91E-20 tak tak -0,74 0,55
pozostałe bieżące -1184,65 -8,52 1,15E-13 tak tak -0,64 0,41
stałe -442,83 -6,79 6,57E-10 tak tak -0,55 0,30
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych NBP (www.nbp.pl)
Podejmując próbę interpretacji powyższych wyników, nasuwają się dwie różne koncepcje. W pierwszej z nich zakłada się, że przedsiębiorcy w podejmowaniu decyzji finansowych nadal sugerowali się stopą nominalną a nie realną stopą oprocentowania. W takim przypadku otrzymane wyniki badań wskazują, że w latach 2003-2011, w okresie tzw. „niskich stóp procentowych”, wartość zaciągniętych przez podmioty gospodarcze kredytów nie zależała od ówczesnych stóp procentowych (nominalnych). Nominalne oprocentowanie nie było skorelowane z kredytami, obliczone współczynniki regresji nie są istotne statystycznie, a współczynniki determinacji bliskie są zeru. Tak więc stopy nominalne w tym okresie nie można więc uznać za determinanty strategii finansowania.
Jeżeli jednak przyjęlibyśmy, że przedsiębiorcy postępowali prawidłowo, a więc szacując koszt kapitału pochodzącego z kredytu bankowego, brali pod uwagę stopę realną a nie nominalną, to zaobserwowana korelacja między stopą a kredytami była ujemna i to na dość wysokim, istotnym statystycznie poziomie. Zaobserwowana zależność świadczy więc o tym, że wraz ze spadającym realnym oprocentowaniem kredytów bankowych, przedsiębiorcy korzystali z tego źródła w coraz większym zakresie, co można uznać za racjonalne. Nie można jednak na podstawie niniejszych wyników badań stwierdzić, iż postępowanie
163 zarządzających firmami było świadome (tzn. czy w swoich decyzjach świadomie odczytywali koszt kapitału pochodzącego z kredytu na podstawie realnej a nie nominalnej stopy procentowej).
164 ROZDZIAŁ 6
ANALIZA WPŁYWU STOPY PROCENTOWEJ NA STRATEGIE FINANSOWANIA PRZEDSIĘBIORSTW W LATACH 1997-2010 (DANE GUS)
6.1. Charakterystyka danych i uwagi metodyczne
Dane dotyczące struktury finansowania przedsiębiorstw w statystyce publicznej są gromadzone i prezentowane w kilku publikacjach Głównego Urzędu Statystycznego. Najważniejsze z nich to:
„Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych”
„Wyniki finansowe podmiotów gospodarczych”
„Wyniki finansowe przedsiębiorstw niefinansowych”.
Ponieważ powyższe opracowania dotyczą różnych grup przedsiębiorstw, nie jest możliwe wykorzystanie informacji ze wszystkich wymienionych. Ze względu na ciągłość i najszerszy zakres danych w ramach niniejszej pracy wzięto pod uwagę publikację „Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych”.
Dane w niej zawarte dotyczą podmiotów o liczbie pracujących powyżej 9 osób, które prowadzą albo pełną ewidencję księgowo-podatkową (księgi podatkowe), albo podatkową księgę przychodów i rozchodów. Ponieważ jednak informacje dotyczące podmiotów prowadzących księgę przychodów i rozchodów są bardzo ograniczone, analiza w niniejszej części rozprawy dotyczy tylko przedsiębiorstw prowadzących pełną księgowość. Dane finansowe pozyskiwane były z następujących sprawozdań statystycznych: SP - roczna ankieta przedsiębiorstwa, oraz F-02 - statystyczne sprawozdanie finansowe sporządzone na koniec roku kalendarzowego.
Podmioty gospodarcze należące do próby badawczej publikacji „Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych”, mają różną formę publiczno-prawną. Są zorganizowane w formie spółek handlowych (osobowych i kapitałowych), cywilnych, przedsiębiorstw państwowych, spółdzielni, oddziałów przedsiębiorców zagranicznych, państwowych jednostek organizacyjnych oraz osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą.
165 Prezentowane dane nie uwzględniają podmiotów prowadzących działalność bankową, maklerską, ubezpieczeniową oraz towarzystw inwestycyjnych i emerytalnych, Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, szkół wyższych, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, a także samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej i instytucji kultury posiadających osobowość prawną195
.
Liczba przedsiębiorstw objętych badaniem jest w poszczególnych latach różna. Informacje o ilości podmiotów zawarto na poniższym rysunku.
Rysunek 26. Liczba podmiotów objętych badaniem
Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych” za lata 1997-2010, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa
W latach 1997-1998 liczba badanych przedsiębiorstw była zdecydowanie wyższa niż w późniejszym okresie. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż wraz z nowelizacjami ustawy o rachunkowości196
, nastąpiła zmiana limitu przychodów zobowiązującego do prowadzenia ksiąg rachunkowych z 400 000 na 800 000 Euro dla osób fizycznych i spółek cywilnych osób fizycznych obowiązująca od 1999 r., a dla spółek jawnych osób fizycznych oraz spółek partnerskich obowiązująca od 2001 r. Ponieważ powyższe przepisy istotnie zmniejszyły liczbę przedsiębiorstw zobligowanych do prowadzenia ksiąg rachunkowych, zmniejszyła się także liczba podmiotów objętych badaniem GUS.
195
Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych w roku 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010, s. 3
196 Nowelizacje Ustawy o Rachunkowości z 8 stycznia 1999 r. o zmianie ustawy o rachunkowości - Dz.U. nr 9, poz. 75 oraz z 23 sierpnia 2001 o zmianie ustawy o rachunkowości oraz niektórych ustaw – Dz.U. nr 102, poz. 1117 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Serie1 80 668 83 542 48 057 46 332 48 398 44 064 45 742 44 541 46 396 47 048 48 165 53 148 53 847 53 220 0 10 000 20 000 30 000 40 000 50 000 60 000 70 000 80 000 90 000
166 W publikacji dane statystyczne prezentowane są według podstawowego rodzaju działalności prowadzonej przez przedsiębiorstwa na poziomie sekcji i wybranych działów Polskiej Klasyfikacji Działalności.
Do prezentacji źródeł (strategii) finansowania przedsiębiorstw wykorzystano następujące dane finansowe:
pasywa,
kapitał własny,
zobowiązania ogółem, zobowiązania długoterminowe, zobowiązania krótkoterminowe,
kredyty bankowe ogółem, kredyty bankowe długoterminowe, kredyty bankowe krótkoterminowe,
pożyczki i dłużne papiery wartościowe ogółem, pożyczki i dłużne papiery wartościowe długoterminowe, pożyczki i dłużne papiery wartościowe krótkoterminowe,
liczbę jednostek korzystających z kredytów i pożyczek ogółem, z kredytów i pożyczek długoterminowych, z kredytów i pożyczek krótkoterminowych,
liczbę jednostek korzystających z kredytów bankowych ogółem, z kredytów bankowych długoterminowych, z kredytów bankowych krótkoterminowych,
liczbę jednostek korzystających z kredytów i pożyczek zagranicznych.
Na podstawie powyższych danych dokonano obliczeń odpowiednich wskaźników obrazujących strukturę finansowania badanych przedsiębiorstw na poziomie całej gospodarki oraz w najważniejszych jej sekcjach. Ponieważ w kolejnych latach zmieniała się zarówno liczba jak i sam zbiór podmiotów objętych badaniem, postanowiono analizować znaczenie poszczególnych źródeł finansowania nie w wielkościach bezwzględnych (w PLN), tylko liczono każdorazowo udział danych kapitałów w całych pasywach (wielkości względne, wskaźniki). Powyższa metoda jest niejednokrotnie trudniejsza w interpretacji, jest jednak merytorycznie poprawna.
Podczas zbierania danych do analizy źródeł finansowania przedsiębiorstw w latach 1997-2010 napotkano kilka zakłóceń w porównywalności danych. Najważniejsze z nich pojawiło się w 2002 r. Od 1 stycznia 2002 r. bowiem w sprawozdaniach finansowych wprowadzone zostały istotne zmiany w sposobie ujmowania zobowiązań z tytułu kredytów i pożyczek. Zmiany te polegały na połączeniu wykazywanych dotąd w osobnych pozycjach dwóch kategorii:
1. kredytów,
167 W nowym układzie powyższe kategorie zaczęto wykazywać i publikować jako następujące pozycje:
1. Kredyty i pożyczki
2. Zobowiązania z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych.
Największy problem polega na tym, że po wprowadzeniu powyższych zmian kredyty i pożyczki są wykazywane tylko w części od podmiotów niepowiązanych. Ponieważ nie ma algorytmów przeliczeniowych, które przywróciłyby porównywalność danych, analizy w obszarze kredytowania przedsiębiorstw są zaburzone. Opisywany problem wpłynie więc niewątpliwie na obniżenie skali finansowania działalności firm kredytami i pożyczkami począwszy od 2002 r. Podczas wnikliwej analizy struktury finansowania przedsiębiorstw zauważono jednak jednoroczny, występujący właśnie w 2002 r. spadek udziału kredytów bankowych. Jest to również bardzo widoczne w gwałtownym, jednorocznym spadku odsetka przedsiębiorstw korzystających z kredytów. Wydaje się, że przyczyną takiego stanu nie są jedynie zmiany w sprawozdawczości. Kształtowanie się poszczególnych pozycji pasywów, nie tylko kredytów bankowych, ale i innych wielkości wskazuje, że w 2002 r. sposób klasyfikacji danych mógł być różny, inny od stosowanego zarówno przed, jak i po 2002 r. Powyższe problemy z porównywalnością danych sprawiły, że w analizie wpływu stóp procentowych na kredytowanie i zadłużenie przedsiębiorstw pominięto rok 2002.
Kolejnym problemem w pełnej porównywalności danych statystycznych były zmiany systemu klasyfikacji działalności. W latach 1997-2010 obowiązywały trzy różne metodologie (wersje) systemu klasyfikacji, tzw. PKD, PKD 2004, PKD 2007. Wobec powyższego zaistniała potrzeba przekwalifikowania niektórych danych, w celu doprowadzenia ich do porównywalności w czasie. Ponieważ najdłużej w analizowanym okresie obowiązywał system POLSKIEJ KLASYFIKACJI DZIAŁALNOŚCI 2004 (dane według PKD 2007 dotyczyły jedynie lat 2009-2010), natomiast metodologie PKD i PKD 2004 nie różniły się w znaczący sposób, dane przeliczono i dla całego okresu 1997-2010 zastosowano klasyfikację PKD 2004.