Wyniki badań i ich omówienie
Typ 2 cukrzycy – charakterystyczne cechy stanu zdrowia jamy ustnej w badanej grypie
Pacjenci w wieku powyżej 40 lat mają statystycznie istotnie większą średnią liczbę zębów usuniętych (U) w typie 2 cukrzycy oraz gdy jest ona niewyrównana (ryc. 4).
Wynik ten potwierdzają badania Sandberga i wsp. [23]
oraz Lina i wsp. [28], którzy stwierdzili wzrost aktywności próchnicy, a tym samym wzrost liczby zębów usuniętych u pa-cjentów chorych na typ 2 cukrzycy o niestabilnym poziomie glikemii [23, 28]. Również Skrepciński i Niendorff zaobser-wowali zwiększoną wartość zębów usuniętych u chorych na typ 2 cukrzycy [38]. W piśmiennictwie opisującym wpływ cukrzycy na stan uzębienia znaleziono pojedyncze, wyżej wymienione publikacje. W większości doniesień dokonuje się porównań grupy chorych z grupą kontrolną, a przedsta-wiony jest tylko stan rzeczywisty tego porównania. Często wartości liczby U sugerowane są w sposób pośredni poprzez badania podatności i częstotliwości próchnicy. Wiąże się to z poglądem, iż utrata zębów u chorych na cukrzycę następuje w wyniku nieleczonego procesu próchnicowego [7, 8, 9].
Ryc. 4. Średnia ilość zębów usuniętych (U) w zależności od wieku, typu cukrzycy i stopnia jej uregulowania
Fig. 4. Mean number of missing (M) teeth depending on age, type of diabetes mellitus, and glycemic control
Ryc. 5. Wartości PUW w zależności od typu i stopnia uregulowania cukrzycy w dwóch grupach wiekowych
Fig. 5. DMFT values depending on the type of diabetes mellitus and glycemic control in two age groups
Analiza średniej liczby PUW w grupie pacjentów powy-żej 40. roku życia, chorujących na typ 2 cukrzycy ponownie wykazała negatywny, statystycznie istotny wpływ nieure-gulowanego przebiegu cukrzycy (ryc. 5). Podobnych badań w dostępnym piśmiennictwie, porównujących ze sobą śred-nie liczby PUW w obu typach cukrzycy, śred-nie znaleziono.
Wyniki przedstawione w niniejszej pracy potwierdzają badania innych autorów zwracających szczególną uwagę
108 JOANNA ZIÓłKOWSKA na próchnicotwórcze działanie wahającego się poziomu
cukru we krwi u chorych na cukrzycę [4, 5, 8, 9, 11, 17, 39, 40]. Podwyższenie to powoduje jednoczesny jego wzrost w płynie kieszonek dziąsłowych [4, 9, 11, 20, 22, 27, 41].
Może to stanowić dobrą pożywkę dla drobnoustrojów próch-nicotwórczych bytujących w jamie ustnej [22, 39, 42, 43]
oraz może obniżyć pH śliny, której kwaśny odczyn sprzyja demineralizacji szkliwa i zębiny [5, 9].
Pozostali autorzy zaprzeczają wpływowi wahań poziomu glikemii związanych z cukrzycą na stan jamy ustnej, a tym samym na wzrost częstotliwości próchnicy [44, 45]. Jeszcze inni podają, że pacjenci chorzy na cukrzycę przestrzegający w sposób konsekwentny diety ubogowęglowodanowej i reżimu higienicznego, mogą wykazywać niższą częstość i intensyw-ność próchnicy niż osoby zdrowe [9, 14, 24, 25, 46].
Bardzo interesujące wyniki dały badania Goteinera i wsp., zajmujących się badaniem zachowania zdrowotnego dzieci chorych na typ 1 cukrzycy, u których cukrzyca wy-stępuje rodzinnie [47]. Nawyki żywieniowe i higieniczne zdyscyplinowanych rodziców–cukrzyków były przejmowane przez ich dzieci, również chorych na cukrzycę. Częstość występowania próchnicy u tych dzieci była mniejsza niż u zdrowych rówieśników.
Jedną z pierwszych publikacji na temat „dysfunkcji ro-dzinnej”, opisującą przebieg cukrzycy i jej objawy w jamie ustnej, była praca Spanglera i Konena z 1994 roku [48].
Prawidłowe zachowania zdrowotne pacjentów chorych na cukrzycę miały decydujący wpływ na utrzymanie dobrego stanu zdrowia jamy ustnej.
Czas trwania cukrzycy – charakterystyczne cechy stanu zdrowia jamy ustnej w zależności od czasu trwania cukrzycy
U badanych chorujących na cukrzycę dłużej niż 15 lat stwierdzono statystycznie istotnie częstsze występowanie całkowitych braków zębowych (tab. 1).
T a b e l a 1. Częstość występowania bezzębia w zależności od czasu trwania cukrzycy
T a b l e 1. Prevalence of toothlessness depending on the duration of diabetes mellitus
Razem / Total 73 227 300
Chi² Pearsona df = 1 8,41 p = 0,00372 R rang Spearman t = 2,9324 0,17 p = 0,00362 Przyczyną tego stanu mogą być powikłania wielona-rządowe, które zazwyczaj ujawniają się swoim nasileniem po 10–15 latach od momentu zachorowania na cukrzycę [1, 33, 34, 49, 50] i również mogą manifestować się całkowitą utratą uzębienia po upływie tego okresu [11, 22, 51, 52, 53].
Ryzyko występowania bezzębia wzrasta wraz z wiekiem człowieka, a tym samym czasem trwania cukrzycy u osób, które na nią chorują. Utrata wszystkich zębów prowadzi zarówno do zmian morfotycznych, jak i czynnościowych w jamie ustnej oraz całego organizmu, jak również ma wiel-ki wpływ na stan psychiczny pacjenta, który dodatkowo obciążony jest cukrzycą – chorobą jak dotąd nieuleczalną, sprzyjającą występowaniu depresji [54, 55]. Czynniki te powodują, iż pacjent bezzębny, chorujący od lat na cukrzycę wymaga szczególnej uwagi lekarskiej.
Ryc. 6. Wartości wskaźnika leczenia próchnicy W/(P + W) w zależności od czasu trwania cukrzycy
Fig. 6. Caries treatment index F/(D + F) depending on the duration to diabetes mellitus
Badani, którzy chorują na cukrzycę ponad 15 lat, wy-kazywali wyższe wartości wskaźnika leczenia próchnicy (ryc. 6). Korelacja ta pomiędzy wzrastającą skutecznością leczenia zębów z próchnicą a wieloletnim czasem trwania cukrzycy może być dowodem świadomości pacjenta o moż-liwości wystąpienia cukrzycowych powikłań w obrębie jamy ustnej. Świadomość ta owocuje regularnymi wizytami u lekarzy stomatologów, leczeniem próchnicy, a tym samym wzrostem liczby zębów wyleczonych. Potwierdzeniem istot-ności współpracy pomiędzy pacjentem chorym na cukrzycę a lekarzem prowadzącym oraz lekarzem stomatologiem są również wyniki badań przeprowadzonych w pracy.
Pobyty w sanatorium – stan zdrowia jamy ustnej i potrzeb leczniczych w badanej grupie w zależności od ilości oraz regularności pobytów w sanatorium diabetologicznym
Stwierdzono statystycznie istotną zależność pomiędzy wartościami wskaźnika leczenia próchnicy a liczbą pobytów pacjentów w sanatorium, która zdecydowanie zwiększa jego wartość (tab. 2).
Zwiększona częstotliwość pobytów badanych w sanato-rium diabetologicznym statystycznie zwiększa ich wskaźnik leczenia próchnicy do 0,54. Najmniejszą wartość (0,37) wskaźnika leczenia próchnicy pacjentów z cukrzycą stwier-dzono w przypadku ich rzadkich (poniżej 5 lat) pobytów w sanatorium (tab. 3).
Częste i regularne pobyty pacjentów chorych na cukrzy-cę sprzyjały intensywności leczenia próchnicy, a wyniki
STAN ZDROWIA JAMY USTNEJ I POTRZEB LECZNICZYCH CHORYCH NA CUKRZYCĘ 109
T a b e l a 2. Wartości wskaźnika leczenia próchnicy W/(P + W) w zależności od ilości pobytów w sanatorium
T a b l e 2. Caries treatment index f/(D + f) depending on the number of visits to a sanatorium
Ilość pobytów w sanatorium
Number of visits
Wskaźnik leczenia próchnicy W/(P + W) Caries treatment index F/(D + F) n Średnia
Mean SD MedianaMedian Q25 Q75
1 67 0,38 0,33 0,39 0,00 0,64
2–5 91 0,52 0,33 0,50 0,25 0,80
> 5 46 0,55 0,31 0,53 0,33 0,77
F = 4,85; p = 0,0088
T a b e l a 3. Częstotliwość pobytów w sanatorium a wartości wskaźnika leczenia próchnicy W/(P + W)
T a b l e 3. Caries treatment index f/(D + f) depending on the frequency of visits to a sanatorium
Częstotliwość Caries treatment index F/(D + F) n Średnia
Mean SD MedianaMedian Q25 Q75 co 2 lata
every 2 years 71 0,48 0,31 0,50 0,29 0,75 co 3–5 lat
every 3–5 years 82 0,54 0,31 0,56 0,30 0,78
> 5 lat
> 5 years 51 0,37 0,38 0,33 0,00 0,71 F = 3,98; p = 0,0202
T a b e l a 4. Zależność pomiędzy częstotliwością pobytów pacjentów w sanatorium a rozległością braków zębowych w szczęce wg Galasińskiej T a b l e 4. Relation between the frequency of visits to a sanatorium and the extent of upper tooth loss according to Galasińska
Częstotliwość pobytów w sanatorium Frequency of visits
Braki zębowe w szczęce wg Galasińskiej
Upper tooth loss acc. to Galasińska Razem
Total
T a b e l a 5. Zależność pomiędzy częstotliwością pobytów pacjentów w sanatorium a rozległością braków zębowych w żuchwie wg Galasińskiej T a b l e 5. Relation between the frequency of visits to a sanatorium and the extent of lower tooth loss according to Galasińska
Częstotliwość pobytów w sanatorium Frequency of visits
Braki zębowe w żuchwie wg Galasińskiej
Lower tooth loss acc. to Galasińska Razem
Total badań ukazały jak istotna jest samokontrola pacjenta cho-rego na cukrzycę, wiedza o tym schorzeniu i możliwości wystąpienia powikłań w obrębie jamy ustnej, jak również ścisła współpraca z lekarzem stomatologiem.
Stwierdzono statystycznie istotną korelację pomiędzy częstotliwością pobytów badanych a rozległością braków
zębowych w szczęce i w żuchwie (tab. 4 i 5). Regularne pobyty badanych w sanatorium sprzyjają mniejszej roz-ległości ich braków zębowych, w szczególności II klasy według Galasińskiej, umożliwiających zaprojektowanie stałych uzupełnień protetycznych. Analiza tej grupy ba-danych potwierdza pozytywny wpływ pobytów chorych na
110 JOANNA ZIÓłKOWSKA cukrzycę w sanatorium diabetologicznym na stan zdrowia
jamy ustnej.
T a b e l a 6. Ilość pobytów badanych w sanatorium a zaspokojenie potrzeb protetycznych w szczęce
T a b l e 6. Number of visits to a sanatorium and maxillar prosthetic needs
Ilość pobytów w sanatorium Number of visits
Potrzeby protetyczne w szczęce
Maxillar prosthetic needs Razem Total niezaspokojone
yes zaspokojone no
1 42
(44,21%) 53
(55,79%) 95
2–5 34
(25,00%) 102
(75,00%) 136
> 5 10
(16,13%) 52
(83,87%) 62
Razem / Total 86 207 293
Chi² Pearsona 16,58 df = 2 p = 0,00025 R rang
Spearman 0,23 t = 4,1024 p = 0,00005
T a b e l a 7. Ilość pobytów badanych w sanatorium a zaspokojenie potrzeb protetycznych w żuchwie
T a b l e 7. Number of visits to a sanatorium and mandibular prosthetic needs
Ilość pobytów w sanatorium Number of visits
Potrzeby protetyczne w żuchwie
Mandibular prosthetic needs Razem Total niezaspokojone
yes zaspokojone no
1 57 38 95
(60,00%) (40,00%)
2–5 60 76 136
(44,12%) (55,88%)
> 5 21
(32,81%) (67,19%)43 64
Razem / Total 138 157 295
Chi² Pearsona 12,07 df = 2 p = 0,00239 R rang
Spearman 0,20 t = 3,5282 p = 0,00049 Stwierdzono statystycznie istotną korelację pomiędzy liczbą pobytów w sanatorium a zaopatrzeniem protetycznym występujących braków zębowych (tab. 6 i 7). Badani prze-bywający częściej w sanatorium, częściej zaspokajali swoje potrzeby leczenia protetycznego w postaci użytkowanych uzupełnień protetycznych. Wynik ten ponownie zwraca uwagę na fakt możliwego działania edukacyjnego pobytów w sanatorium w zakresie stanu zdrowia i potrzeb leczenia w obrębie jamy ustnej pacjentów chorych na cukrzycę.
Płeć – stan zdrowia jamy ustnej i potrzeb leczniczych w zależności od płci badanych
U kobiet powyżej 40. roku życia stwierdzono statystycz-nie istotstatystycz-nie większą liczbę zębów usuniętych (ryc. 7). Bardzo podobne wyniki otrzymali Randolph i wsp., których anali-za modelu logicznej regresji wykaanali-zała, że podeszły wiek, płeć żeńska i zachorowanie na cukrzycę powoduje ryzyko zwiększenia liczby zębów usuniętych [56]. Oznacza to, że komponenta zaburzeń hormonalnych u kobiet wydaje się mieć
duży wpływ na przebieg cukrzycy i jej powikłania w obrębie jamy ustnej prowadzące do utraty zębów.
U kobiet stwierdzono również statystycznie istotne większe wartości liczby PUW niż u mężczyzn w tym samym wieku (ryc. 8). Analiza grupy pod względem płci podobnie wypada na niekorzyść kobiet. Zwraca to ponownie uwagę na wpływ zaburzeń hormonalnych u pań w przebiegu cu-krzycy i wysoce prawdopodobną możliwość indukowania zmian w obrębie jamy ustnej [35, 56].
U kobiet stwierdzono wyższe wartości wskaźnika le-czenia próchnicy w badanej grupie (ryc. 9). Oznacza to, że panie częściej poddają się leczeniu stomatologicznemu niż
Ryc. 7. Ilość zębów usuniętych (U) w zależności od wieku i płci badanych Fig. 7. Number of missing (M) teeth depending on age and gender
Ryc. 8. Liczba PUW w zależności od wieku i płci badanych.
Fig. 8. DMFT value depending on age and gender
Ryc. 9. Wartości wskaźnika leczenia próchnicy W/(P + W) dla obu płci Fig. 9. Caries treatment index F/(D + F) depending on gender
STAN ZDROWIA JAMY USTNEJ I POTRZEB LECZNICZYCH CHORYCH NA CUKRZYCĘ 111 panowie, co może być spowodowane chęcią zaspokojenia
potrzeb zdrowotnych, jak i estetycznych.
Stwierdzono statystycznie istotną korelację pomiędzy płcią badanych a rozległością ich braków zębowych (tab.
8 i 9). U kobiet występują rozleglejsze braki zębowe klasy IV i V wg Galasińskiej niż u mężczyzn. Związane jest to ze znacznie zwiększoną liczbą zębów usuniętych (U) u kobiet (ryc. 7), tłumaczoną istotnym wpływem zaburzeń hormo-nalnych na zmiany w jamie ustnej w przebiegu cukrzycy, prowadzących między innymi do utraty uzębienia.
Stwierdzono statystycznie istotną zależność pomiędzy płcią badanych a zaspokojeniem ich potrzeb protetycznych
T a b e l a 8. Zależność pomiędzy płcią badanych a rozległością braków zębowych w szczęce wg Galasińskiej T a b l e 8. Relation between gender and extent of upper tooth loss according to Galasińska
Gender Płeć
Braki zębowe w szczęce wg Galasińskiej
Upper tooth loss acc. to Galasińska Razem
Total
T a b e l a 9. Zależność pomiędzy płcią badanych a rozległością braków zębowych w żuchwie wg Galasińskiej T a b l e 9. Relation between gender and extent of lower tooth loss according to Galasińska
GenderPłeć
Braki zębowe w żuchwie wg Galasińskiej
Lower tooth loss acc. to Galasińska Razem
Total
T a b e l a 10. Płeć badanych a zaspokojenie potrzeb protetycznych w szczęce
T a b l e 10. Gender and maxillar prosthetic needs
Płeć
T a b e l a 11. Płeć badanych a zaspokojenie potrzeb protetycznych w żuchwie
T a b l e 11. Gender and mandibular prosthetic needs
Płeć (tab. 10 i 11). Kobiety były aktywne w większym stopniu niż mężczyźni. Wyższy współczynnik korelacji zanotowa-no w szczęce (tab. 10), co jest zrozumiałe, jeśli wziąć pod uwagę czynniki estetyczne.
Miejsce zamieszkania – stan zdrowia jamy ustnej i potrzeb leczniczych w zależności od miejsca zamieszkania badanych
Zdecydowanie wyższe wartości wskaźnika leczenia próchnicy zaobserwowano w grupie badanych zamieszku-jących aglomeracje miejskie (ryc. 10). Analiza ta przyniosła spodziewane rezultaty, jeśli zważyć na wcześniejsze wyniki
112 JOANNA ZIÓłKOWSKA
wykazujące istotne znaczenie współpracy pacjent–lekarz na stan zdrowia jamy ustnej w przebiegu cukrzycy. Oznacza to, że chorzy na cukrzycę mieszkający na wsi rzadziej poddają się leczeniu stomatologicznemu. Przyczyną takiego stanu rzeczy może być nieświadomość tych pacjentów co do charakteru i to-warzyszących powikłań chorobie, na którą cierpią i wynikające zaniedbania stanu zdrowia jamy ustnej. Zapewne niebagatelną rolę odgrywa tu problem ograniczonej dostępności leczenia stomatologicznego na wsi. Nie wyklucza to jednak możliwości dojazdów tych pacjentów do lekarzy stomatologów, jeżeli taka konieczność ma miejsce. Jednak problem zamyka się w opisywanej wcześniej, tak ważnej samokontroli, motywacji i chęci współpracy chorego z lekarzem. Brak tych elementów w terapii cukrzycy powoduje niepowodzenie w jej leczeniu, jak i w zapobieganiu narastających powikłań.
W dostępnym piśmiennictwie, niestety, nie znaleziono jakichkolwiek badań wskaźnika leczenia próchnicy W/(P + W) u chorych na cukrzycę.
Analiza wykazała, że mieszkańcy miast w statystycznie istotnym większym stopniu zaspokajają swoje potrzeby pro-tetyczne (tab. 12 i 13). Oznacza to, iż również w tym zakresie mieszkańcy wsi chorujący na cukrzycę rzadziej poddają się leczeniu stomatologicznemu, co miało swe odbicie w staty-stycznie istotnie niższych wartościach leczenia próchnicy (ryc. 10) w tej grupie chorych. Przyczyna takiego stanu rze-czy jest wielorze-czynnikowa i ponownie wymaga podkreślenia, jak istotna jest rola współpracy pacjenta z lekarzem, samo-kontroli i świadomości konsekwencji zaniedbań cukrzycy zarówno w obrębie jamy ustnej, jak i całego organizmu.
Badania przeprowadzone w niniejszej pracy miały na celu zagadnienie wpływu cukrzycy na stan zdrowia jamy ustnej oraz określenie potrzeb leczniczych chorych na tę chorobę w zakresie stomatologicznym.
Wnioski
1. Istnieją różnice pomiędzy stanem zdrowia jamy ust-nej chorych na typ 1 i 2 cukrzycy w zależności od przyjętych kryteriów.
Ryc. 10. Zależność pomiędzy miejscem zamieszkania badanych a wskaźnikiem leczenia próchnicy W/(P + W)
Fig. 10. Relation between the place of residence and caries treatment index F/(D + F)
T a b e l a 12. Miejsce zamieszkania badanych a zaspokojenie potrzeb protetycznych w szczęce
T a b l e 12. Relation between the place of residence and maxillar prosthetic needs T a b e l a 13. Miejsce zamieszkania badanych a zaspokojenie potrzeb
protetycznych w żuchwie
T a b l e 13. Relation between the place of residence and mandibular prosthetic needs
2. Nieustabilizowany poziom glikemii, zarówno w ty-pie 1, jak i w tyty-pie 2 cukrzycy, ma niekorzystny wpływ na stan zdrowia jamy ustnej.
3. Czas trwania cukrzycy sprzyja rozwojowi zmian patologicznych w obrębie jamy ustnej w przebiegu tej cho-roby.
4. Pobyty chorych na cukrzycę w sanatorium diabeto-logicznym mają pozytywny wpływ na stan zdrowia jamy ustnej oraz na ich potrzeby lecznicze.
5. Istnieje silna zależność, na niekorzyść kobiet, po-między płcią a stanem zdrowia jamy ustnej w cukrzycy i stanem potrzeb leczniczych.
6. Występuje istotna zależność, na korzyść badanych zamieszkujących aglomeracje miejskie, pomiędzy miejscem zamieszkania chorych na cukrzycę a stanem zdrowia jamy ustnej oraz ich potrzebami leczniczymi.
Piśmiennictwo
1. Czyżyk A.: Patofizjologia i klinika cukrzycy. Wyd. Nauk. PWN, War-szawa 1997.
2. Adler P., Wegner H., Bohatka L.: Influence of age and duration of diabetes on dental development in diabetic children. J. Dent. Res. 1973, 52, 535–537.
STAN ZDROWIA JAMY USTNEJ I POTRZEB LECZNICZYCH CHORYCH NA CUKRZYCĘ 113
27. Kowalski J., Górska R.: Procesy patologiczne zachodzące w przyzębiu u pacjentów chorych na cukrzycę i sposoby zapobiegania. Gaz. Stom.
1996, 3, 23–29.
28. Lin B.P., Taylor G.W., Allen D.J., Ship J.A.: Dental caries in older adults with diabetes mellitus. Spec. Care. Dentist. 1999, 19, 8–14.
29. Rothstein J.P.: Managing patients with diabetes. Part 2. Dent. Today, 2001, 20, 62–65.
30. Pohjamo L., Knuuttila M., Nurkkala H., Tervonen T., Haukipuro K.:
Increment of caries in diabetic adults. A two-year longitudinal study.
Community Dent. Health, 1991, 8, 343–348.
31. Kahn C.R., Korenman S.G.: Atlas diabetologii klinicznej. Via Medica, Gdańsk 2000.
32. Orkiszewska M.: Objawy w jamie ustnej u chorych z nierozpoznaną cukrzycą insulinowo-niezależną. Przegląd piśmiennictwa. Pozn. Stom.
1992, 20, 125–127.
33. Tatoń J.: Powikłania cukrzycy. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 1995.
34. Sieradzki J.: Przewlekłe powikłania cukrzycy. Fundacja Rozwoju Diagnostyki Laboratoryjnej, Kraków 1998.
35. Zeeman G.G., Veth E.O., Dennison D.K.: Focus on primary care: pe-riodontal disease: implications for women’s health. Obstet. Gynecol.
Surv. 2001, 56, 43–49.
36. Dowey J.A.: Dental care of patients with diabetes mellitus. Diabet.
Med. 1999, 16, 173.
37. Jones D.B., Niendorff W.J., Broderick E.B.: A review of the oral health of American Indian and Alaska Native elders. J. Public. Health Dent.
2000, 60, Suppl. 1, 256–260.
38. Skrepciński F.B., Niendorff W.J.: Periodontal disease in American Indians and Alaska Natives. J. Public. Health Dent. 2000, 60, Suppl. 1, 261–266.
39. Tutak M., Ciechanowski K.: Pacjent z cukrzycą w praktyce stomato-logicznej. Stom. Współcz. 1996, 3, 146–148.
40. Twetman S., Johansson I., Birkhed D., Nederfors T.: Caries incidence in young type 1 diabetes mellitus in relation to metabolic control and caries-associated risk factors. Caries Res. 2002, 36, 31–35.
41. Beikler T., Kuczek A., Petersilka G., Flemmig T.F.: In-dental-office screening for diabetes mellitus using gingival crevicular blood. J. Clin.
Periodontol. 2002, 29, 216–218.
42. Shay K.: Infectious complications of dental and periodontal diseases in the elderly population. Clin. Infect. Dis. 2002, 34, 1215–1223.
43. Yuan K., Chang C.J., Hsu P.C., Sun H.S., Tseng C.C., Wang J.R.: Detec-tion of putative periodontal pathogens in non-insulin-dependent diabetes mellitus and non-diabetes mellitus by polymerase chain reaction. J.
Periodontal. Res. 2001, 36, 18–24.
44. Bacic M., Ciglar I., Granic M., Plancak D., Sutalo J.: Dental status in a group of adult diabetic patients. Community Dent. Oral. Epidemiol.
1989, 17, 313–316.
45. Moore P.A., Weyant R.J., Etzel K.R., Guggenheimer J., Mongelluzzo M.B., Myers D.E. et al.: Type 1 diabetes mellitus and oral health: as-sessment of coronal and root caries. Community Dent. Oral. Epidemiol.
2001, 29, 183–194.
46. Christgau M., Palitzsch K.D., Schmalz G., Kreiner U., Frenzel S.:
Healing response to non-surgical periodontal therapy in patients with diabetes mellitus: clinical, microbiological and immunologic results.
J. Clin. Periodontol. 1998, 25, 112–124.
47. Goteiner D., Vogel R., Deasy M., Goteiner C.: Periodontal and caries experience in children with insulin dependent diabetes mellitus. J.
Am. Dent. Assoc. 1986, 113, 277–279.
48. Spangler J.G., Konen J.C.: Oral health behaviors in medical patients with diabetes mellitus. J. Dent. Hyg. 1994, 68, 287–293.
49. Konopka T.: Zapalenia przyzębia a choroby ogólnoustrojowe. Stom.
Współcz. 2001, 8, 12–19.
50. Ervasti T., Knuuttila M., Pohjamo L., Haukipuro K.: Relation between con-trol of diabetes and gingival bleeding. J. Periodontol. 1985, 56, 154–157.
51. Stawicka R., Górska R.: Choroba przyzębia a cukrzyca. Stom. Współcz.
1999, 6, 42–44.
52. Grossi S.G., Genco R.J.: Periodontal disease and diabetes mellitus:
a two-way relationship. Ann. Periodontol. 1998, 3, 51–61.
3. Szymańska J., Fetkowska-Mielnik K.: Wiek zębowy u dzieci chorych na cukrzycę insulinozależną. Czas. Stomatol. 1994, 47, 182–184.
4. Łagocka R., Ciechanowski K., Syrenicz A.: Problemy stomatologiczne u chorych z cukrzycą typu I. Nowa Klin. 1998, 5, 819–823.
5. Pawlicki R., Knycharska-Karwan Z.: Twarde tkanki zębów w obrazie morfologicznym i mikroanalitycznym u chorych na cukrzycę. Czas.
Stomatol. 1996, 49, 395–401.
6. Takats R., Albrecht M., Fosse G., Banoczy J., Sapi Z.: In vivo micro-hardness measurements of dental enamel in diabetes mellitus patients.
Kongr. ORCA, Ljubliana 1990.
7. Kurhańska-Flisykowska A., Stopa J., Bryl J., Wojtko E.: Stan zdrowia jamy ustnej chorych na cukrzycę. Doniesienie wstępne. Pozn. Stom.
1994, 22, 107–114.
8. Madejczyk M., Bachanek T.: Zdrowie jamy ustnej u pacjentów chorych na cukrzycę – przegląd piśmiennictwa. Wiad. Lek. 2001, 54, 556–561.
9. Witek E., Bogusławska-Kapała A., Żółtowska A., Zedler E., Jaworowska G.:
Niektóre zmiany patologiczne w jamie ustnej w przebiegu cukrzycy.
Częstość próchnicy, zmiany w przyzębiu oraz składzie i aktywności płytki bakteryjnej. Czas. Stomatol. 1999, 52, 444–450.
10. Tatoń J., Czech A.: Diabetologia. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2001.
11. Lalla R.V., D`Ambrosio J.A.: Dental management considerations for the patient with diabetes mellitus. J. Am. Dent. Assoc. 2001, 132, 1425–1432.
12. Albrecht M., Banoczy J., Dinya E., Tamas G. Jr.: Relationship between the caries status and metabolic imbalance in diabetics. Fogorv. Sz.
1991, 84, 329–336.
13. Bridges R.B., Anderson J.W., Saxe S.R., Gregory K., Bridges S.R.: Pe-riodontal status of diabetic and non-diabetic men: effects of smoking, glycemic control, and socioeconomic factors. J. Periodontol. 1996, 67, 1185–1192.
14. Collin H.L., Uusitupa M., Niskanen L., Koivisto A.M., Markkanen H., Meurman J.H.: Caries in patients with non-insulin-dependent diabetes mellitus. Oral. Surg. Oral. Med. Oral. Pathol. Oral. Radiol. Endod.
1998, 85, 680–685.
15. Finney L.S., Finney M.O., Gonzalez-Campoy J.M.: What the mouth has to say about diabetes: Careful examinations can avert serious com-plications. Postgrad. Med. 1997, 102, 117–126.
16. Greenspan D.: Xerostomia: diagnosis and management. Oncology (Huntingt.) 1996, 10, Suppl. 3, 7–11.
17. Mattson J.S., Cerutis D.R.: Diabetes mellitus: a review of the litera-ture and dental implications. Compend. Contin. Educ. Dent. 2001, 22, 757–773.
18. Mendieta C., Reeve C.M.: Periodontal manifestations of systemic di-sease and management of patients with systemic didi-sease. Curr. Opin.
Periodontol. 1993, 1, 18–27.
19. Moore P.A., Guggenheimer J., Etzel K.R., Weyant R.J., Orchard T.:
Type 1 diabetes mellitus, xerostomia and salivary flow rates. Oral. Surg.
Oral. Med. Oral. Pathol. Oral. Radiol. Endod. 2001, 92, 281–291.
20. Ponte E., Tabaj D., Maglione M., Melato M.: Diabetes mellitus and oral disease. Acta Diabetol. 2001, 38, 57–62.
21. Śmielak B., Ruxer J., Romanowicz M.: Wpływ cukrzycy typu 1 na stan
21. Śmielak B., Ruxer J., Romanowicz M.: Wpływ cukrzycy typu 1 na stan