Czasowniki terminatywne

Czasowniki terminatywne wyznaczają fazę końcową sytuacji. Są one jasno definiowane w badaniach slawistycznych jako posiadające „natu-ralny kres”, czyli granicę końcową. Jak zobaczymy, nie chodzi tu, jak przy czasownikach inchoatywnych, o  formę perfektywną czasownika, ale o czasowniki perfektywne i imperfektywne, które tworzą tzn. „parę aspektową”. Zacytujmy za Stawnicką (2007): „W terminatywnej parze aspektowej czasownik niedokonany wyraża proces o  heterogenicznym (niejednorodnym) przebiegu, a dokonany osiągnięcie kresu delimitacyj-nego, co gwarantuje możliwość orzekania o  wystąpieniu stanu końco-wego, po osiągnięciu którego akcja nie może się dalej rozwijać (budo-wać (dom) – zbudo(budo-wać (dom)” (2007: 21). To te czasowniki są uznawane przez większość polonistów za pary aspektowe42, które są też nazywane „czystymi parami aspektowymi” w odróżnieniu od par aspektowo-lek-sykalnych. Podobnie je traktuje Laskowski (1998), choć używa tu za Comrie’im terminu „czasowniki teliczne”43.

Dodajmy, że warunkiem koniecznym terminatywności w tym sensie jest trwanie procesu, który prowadzi do końcowej granicy. Innymi sło-wy, czasownik wyjść nie jest terminatywny, choć implikuje wewnętrz-ną granicę. Nie implikuje jednak procesu do niej prowadzącego. W celu sprawdzenia obecności trwania lub jej braku w  wyrażeniach

czasow-42 Poniżej zobaczymy także kryteria formalno-derywacyjne.

43 Zacytujmy dość ekstremalny sposób rozumienia teliczności w analizie języka ro-syjskiego. Corre (2009: 25) wprowadza „sąd o teliczności”, który jest związany z imperfektywem. Pisze on, że « le verbe imperfectif n’est jamais incompatible avec un jugement de télicité: d’un point de vue strictement référentiel, que l’on énonce desjat’ minut on čistil zuby [...] ou on vyčistil zuby za desjat’ minut [...], l’événement est terminé et se solde par des dents propres pour le référent du su-jet » („czasownik imperfektywny nigdy nie wyklucza sądu o teliczności : z punktu widzenia czysto referencyjnego, to, że się mówi desjat’ minut on čistil zuby [...] czy, że on vyčistil zuby za desjat’ minut [...], to zdarzenie jest zakończone i ma wynik w postaci czystych zębów dla desygnatu podmiotu”. tłum. MN). Dla tego badacza zarówno wyczyścił, jak i czyścił odnosi się do tej samej sytuacji pozaję-zykowej, i taka konstatacja jest istotna w sprawdzeniu charakteru telicznego tych form czasowych. Jeśli rosyjski nie różni się w tym przypadku od polskiego, to jed-nak nie można zakładać, że wypowiedź czyścił zęby przez 10 minut znaczy, że je wyczyścił i są czyste, bo wtedy następująca wypowiedź musiałaby być sprzeczna:

nikowych można się posłużyć testem Vendlera (1957), używanym do zidentyfikowania dokonań, czyli accomplishment terms (zob. poniżej). Trwanie zbudowania mierzymy za pomocą w dwa lata (zbudować dom w dwa lata). Ta sama reguła nie działa w przypadku wyjść w godzinę, gdyż w godzinę nie może mierzyć trwania wyjścia. W godzinę oznacza interwał nie „pokryty” tą czynnością; jest to czas poprzedzający wyj-ście44, a interwał jednej godziny liczy się od innego wydarzenia mające-go miejsce wcześniej; np. Wyszedł w mające-godzinę od jej telefonu45. Można też dodać drugi test potwierdzający tą różnicę. Czasownik wyjść jako niedu-ratywny łączy się z lokalizatorami punktowymi (wyjść o ósmej), a wyra-żenie czasownikowe napisać artykuł jako duratywne nie łączy się z nim (# napisać artykuł o ósmej).

Istnienie granicy wewnętrznej staje się problematyczne w przypad-ku czasowników gradualnych, zwanych przez Laskowskiego (1998: 155) „parametrycznymi”. Ich partner perfektywny nie wyraża osiągnięcia granicy implikowanej przez czasownik, ale intensyfikację określonej ce-chy. Laskowski wymienia tu takie czasowniki jak: pogorszyć się, wydłu-żyć się, zbrzydnąć, ochłodzić się, czy schudnąć. Wyrażenie Jan schudł wyraża Jan stał się chudszy niż był, czyli pomimo zaistnienia zmiany, polega ona jedynie na natężeniu cechy. Laskowski pokazuje różnicę mię-dzy tym czasownikiem a wyłysieć, który należy do czasowników telicz-nych. Przeprowadza w tym celu następujący test:

(11) Jan schudł, ale nadal jest gruby / nie jest chudy. (12) ?? Jan wyłysiał, ale nadal nie jest łysy.

Jak widać, niesprzeczność (11) świadczy o  tym, że schudnąć nie jest czasownikiem telicznym, czyli nie implikuje granicy; implikuje jedynie intensyfikację cechy. Inaczej jest w  przypadku czasownika wyłysieć, o czym świadczy sprzeczność (12). Dodajmy od siebie, że przymiotni-ki chudy i łysy różnią się znaczeniem: chudy należy do przymiotników krypto-gradualnych46, czyli tworzy parę antonimów właściwych z gruby, podczas gdy łysy tworzy parę antonimów komplementarnych z niełysy. Podobnie rzecz się ma z innymi przykładami czasowników gradualnych podanych przez Laskowskiego: pochodzą one od przymiotników gradu-alnych, które tworzą parę antonimów właściwych.

44 Identyczne analizy przeprowadza Laskowski (1998) i określniki typu w godzinę nazywa „retrospektywnymi”.

45 Borillo (1986) pisze, że taki układ w języku francuskim powoduje utworzenie cze-goś w rodzaju fazy preinicjalnej. Por. Il s’arrêta [PS] en dix minutes – Zatrzymał

się w pięć minut.

46 Przykładowo zdanie X jest chudy znaczy X jest chudszy od większości (na

Rzecz jasna, czasowniki gradualne istnieją też w  innych językach i  budzą zainteresowanie nie tylko polonistów. Przykładowo Bertinetto & Squartini (1995) w analizie włoskich czasowników gradualnych zwra-cają uwagę na to, że nie stanowią one homogenicznej grupy z  punktu widzenia semantycznego. Jednym z proponowanych przez nich testów jest łączliwość tych czasowników z kwantyfikatorem di parecchio (dosł. o wiele). Jak piszą, łączy się z nim czasownik abbassarsi (obniżyć się), ale nie czasownik seccarsi (wyschnąć), przy czym obydwa są użyte w czasie przeszłym złożonym passato prossimo. W przypadku czasowni-ka seccarsi (wyschnąć) można zatem mówić o czymś w rodzaju granicy. Chodzi tu prawdopodobnie o znaczenie ‘wyparowania wody / akwenu’.

W  języku polskim do czasowników terminatywnych można też za-liczyć derywaty czasownikowe o prefiksie do- oznaczające dotarcie do końcowej granicy; np. dojechać / dojeżdżać, dosuszyć / dosuszać czy dogotować się / dogotowywać się. Są typowe dla czasowników ruchu (dobiec, dojść, dopłynąć, dolecieć)47. Dla innych czasowników mają czę-sto znaczenie ‘dodania czegoś’, jak np. dopisać, donieść, dokupić, dopo-wiedzieć czy dogotować obiadu (tzw. kompletywa). Tylko w połączeniu z wyrażeniem adwerbialnym do końca nie budzą wątpliwości; np. do-śpiewać do końca.

Co do znaczenia ‘przerwania danej sytuacji’, istnieją bardzo rzadkie formacje z przedrostkiem prze-. Jak pisze Śmiech (1986: 67), czasownik przekwitnąć znaczy ‘przestać kwitnąć’ (por. Wróbel 1998: 548)48.

Przypomnijmy, że jedynie czasowniki terminatywne (teliczne) tworzą czyste pary aspektowe, tzn., że występują zarówno w formie perfektyw-nej, jak i imperfektywnej. Takie postawienie sprawy w badaniach slawi-stycznych budzi wiele wątpliwości, a nawet zastrzeżeń. Jedną z podsta-wowych jest wykluczenie wszystkich pozostałych, a jest to z pewnością liczba niebanalna. Są to czasowniki: inchoatywne lub oznaczające tzw. zmianę skokową (pokochać, wyjść, pojawić się), stanowe (chorować), czynnościowe intencjonalne (pływać), czynnościowe nieintencjonalne (słyszeć), chwilowe (usłyszeć, spotkać), iteratywne (mrugać, skakać, spotykać) i  wiele innych. Nie tworząc par aspektowych, są zaliczane albo do perfectiva tantum albo do imperfectiva tantum. Jak można wy-wnioskować m.in. z badań Cockiewicza (2007), statystyki pokazują, że

47 Wróbel (1998: 547–548) umieszcza je niezależnie w  dwóch formacjach, które przedstawia oddzielnie. Pierwsze nazywa „formacjami limitywnymi”, cytując

dobyć do lata, dospać do rana czy doczytać, które często wymagają wyrażenia temporalnego. Drugie umieszcza pod formacjami fazowymi i nazywa „termina-tywnymi” (dobrzmieć, dośpiewać piosenkę, dopisać list, dogotować obiad) i „fi-nitywnymi” (przebrzmieć, przehuczeć, przekwitnąć).

tych „wyjątków” może być prawdopodobnie tyle samo, co czystych par aspektowych.

Z punktu widzenia badań kontrastywnych trudno zrozumieć powód wyróżnienia jednej grupy czasowników i  nadania im statusu „czystej pary aspektowej”. Tę kwestię należy omówić szczegółowo, gdyż wiąże się ona bezpośrednio z definicją perfektywności i imperfektywności.