Faza postterminalna

Wskazanie fazy postterminalnej to wskazanie na interwał po zakończe-niu sytuacji wyrażonej przez czasownik. To znaczenie jest zgramatykali-zowane w języku francuskim przez czasownikowe formy złożone. Samo znaczenie, zwane też „perfektowym”, jest odziedziczone po łacińskim perfectum. Podobnie jak łacińskie perfectum45, francuskie czasy złożone wyrażają stan wynikający z sytuacji wcześniejszej, która jest nazwana przez czasownik. Czasy te wyrażają zatem tzw. rezultatywność, na co tradycja francuska używa terminu aspect accompli (dosł. aspekt doko-nany). Jak widać, w studiach kontrastywnych lepiej unikać dosłownego tłumaczenia terminów, żeby nie nastąpiło pomylenie pojęć. Dodajmy, że funkcjonuje też termin extensif (zob. Barcelo & Bres 2006), używany w opozycji do intensif, czyli aspektowego znaczenia czasów prostych. Ter-miny te są zapożyczone od Guillaume’a (1970), twórcy psychologiczno- -introspekcyjnej koncepcji aspektu, wchodzącej w  skład jego teorii psycho-mechaniki46.

Zważywszy na to, że język angielski też zgramatykalizował rezulta-tywność za pomocą form złożonych perfect, przytoczę tu za Reichen-bachem (1947) sposób, w jaki sformalizował to znaczenie. Jak pisałam w paragrafie o fazie preinicjalnej (§ 1.1.3.1), to sformalizowanie opiera się na kombinacji trzech punktów: punktu wydarzenia E (point of the event), punktu odniesienia R (point of reference) oraz momentu mówie-nia S (point of speech). Relacje czasowe są tu wyrażone za pomocą uło-żenia R w stosunku do S: ich równoczesność (R,S)47 oznacza czas teraź-niejszy, R poprzedzający S (R–S) – czas przeszły, a R następujący po S (S–R) – czas przyszły. Rezultatywność, jako znaczenie aspektowe, jest wyrażone za pomocą stosunku punktu R i E: E zawsze poprzedza R, jak to pokazuje Reichenbach48:

45 Jak już wspomniano, łacińskie perfectum było czasownikową formą prostą, potem nabrała tego znaczenia konstrukcja z orzecznikiem dopełnieniowym z czasowni-kiem habeo.

46 Skądinąd, w  tym samym okresie Erwin Koschmieder (1929, 1934) tworzy psy-chologizującą koncepcję aspektu. Można by powiedzieć, że, podobnie jak Gusta-ve Guillaume, był prekursorem kognitywistycznej koncepcji aspektu, przy czym amerykańscy językoznawcy kognistywistyczni nie zdają sobie z tego sprawy. Nie-stety, nawet polscy aspektolodzy nie cytują prac Koschmiedera. Za to znają naj-nowsze prace językoznawców amerykańskich, wyznających dokładnie taką samą koncepcję aspektu jak Koschmieder.

47 Przypominam oznaczenie Reichenbacha: przecinek oznacza równoczesność a kreska – następstwo.

48 Reichenbach wprowadza tu nowe terminy, które mają zastąpić te tradycyjne. W nazwach czasów proponuje on zastąpić perfect terminem anterior (≈ uprzedni). Terminu tego używają Bybee et al. (1994), a także inni językoznawcy zajmujący się gramatykalizacją w obrębie czasu i aspektu i piszący w języku angielskim.

(21) present perfect E–S,R

(22) past perfect E–R–S

(23) future perfect S–E–R / S,E–R / E–S–R49

Angielskie czasy typu perfect, podobnie jak francuskie czasy złożone, pokazują wydarzenie E retrospektywnie, gdyż punkt odniesienia R na-stępuje po nim. Nazywam to znaczenie „rezultatywnością”, ponieważ stan wynikający z danego wydarzenia trwa pomimo jego zakończenia. Taka kolejność punktów, że R następuje po E, wynika z tego, że to rezul-tat następuje po wydarzeniu, a nie na odwrót.

Odejdę od symboli angielskich, gdyż nie używam w tej pracy termi-nu wydarzenie (ang. event), bo uważam go za ograniczający; zastępuję go terminem ogólnym sytuacja (Syt). Rezultatywność określam zatem w następujący sposób:

(24) ‘sytuacja Syt, wyrażona przez czasownik, jest pokazana z punktu odnie-sienia R, który po niej następuje’50

Przechodzę w kolejności do ilustracji schematów (21), (22) i (23) w mia-rę prostymi przykładami francuskimi. Odpowiednio, rezultat usytuowa-ny w momencie mówienia, czyli w teraźniejszości jest oddausytuowa-ny za pomo-cą czasu passé composé (25), rezultat w  przeszłości za pomopomo-cą czasu plus-que-parfait (26)51, a rezultat w przyszłości za pomocą czasu futur antérieur (27)52:

(25) Les enfants se sont endormis depuis un bon quart d’heure. dzieci usnąć.3pl.pC od dobry kwadrans

≈ Dzieci śpią co najmniej od kwadransa. / ≈ Dzieci zasnęły co najmniej

kwadrans temu.

49 Jak widać, Reichenbach przewidział aż trzy konfiguracje dla rezultatywności w przyszłości. Francuski czas przyszły złożony futur antérieur też jest nieokreślo-ny co do tego, czy wyraża rezultat wydarzenia E mającego miejsce po momencie mówienia, przed nim czy jest z nim równoczesne.

50 Zaznaczam, że ta definicja określa znaczenie złożonych czasów francuskich, za-tem w rozdziale o rezultatywności w języku polskim ulegnie pewnej modyfikacji. 51 Rezultat w przeszłości może być też oddany przez tzw. czas przeszły uprzedni,

passé antérieur, którego użycie ogranicza się do zdań podrzędnych czasowych występujących tylko w języku pisanym.

52 Pomijam tu czas przeszły podwójnie złożony passé surcomposé, gdyż ma ograni-czone użycie: we francuskim standardowym jest używany tylko w subkodzie pi-sanym i tylko w zdaniach podrzędnych czasowych. Nie ma takiego ograniczenia na terytorium tzw. strefy franko-prowansalskiej, w której koegzystuje z czasem przeszłym złożonym passé composé (zob. Apothéloz 2009, 2012) (por. rozdział trzeci).

(26) Quand 9 heures sonnèrent, kiedy dziewiąta bić.3pl.ps

les enfants s’étaient endormis depuis un bon quart d’heure. dzieci usnąć.3pl.pqp od dobry kwadrans

Kiedy wybiła dziewiąta, ≈ dzieci spały co najmniej od kwadransa. /

Kiedy wybiła dziewiąta, ≈ dzieci zasnęły co najmniej kwadrans wcześ-

niej.

(27) Quand 9 heures sonneront, kiedy dziewiąta bić.3pl.fs

les enfants se seront endormis depuis un bon quart d’heure. dzieci usnąć.3pl.fa od dobry kwadrans

Kiedy wybije dziewiąta, ≈ dzieci będą spały co najmniej od kwadransa.

/ Kiedy wybije dziewiąta, ≈ dzieci zasną co najmniej kwadrans wcześ-

niej.

W (25) punkt odniesienia pokrywa się z momentem mówienia, dla-tego nie jest tu potrzebny żaden lokalizator czasowy. Dzięki wyrażeniu kwantyfikującemu depuis un bon quart d’heure (co najmniej od kwa-dransa) możemy nawet obliczyć lokalizację czasową zaśnięcia dzieci: licząc od momentu mówienia i cofając się w czasie. Rzecz ważna to to, że francuska wypowiedź nie wyraża usytuowania zaśnięcia w czasie, czyli nie jest równoważna z  polskim tłumaczeniem Dzieci zasnęły co naj-mniej kwadrans temu. Różni się tym, że czas złożony passé composé, oznaczający aktualny rezultat wynikający z zaśnięcia dzieci, pozwala na zmierzenie snu dzieci do punktu odniesienia, choć ten stan nie jest dany przez czasownik s’endormir (zasnąć). Innymi słowy, francuski czas zło-żony łączy się z  wyrażeniem kwantyfikującym <depuis (od) + miara czasu>, czego w tej sytuacji komunikacji polski czas przeszły nie potrafi (*Dzieci zasnęły co najmniej od kwadransa). Stąd drugie proponowane tłumaczenie za pomocą czasownika spać w czasie teraźniejszym. Może się on łączyć z co najmniej od kwadransa, gdyż ma znaczenie stanu a nie wydarzenia.

W (26) stan wynikający z zaśnięcia jest zlokalizowany w przeszłości dzięki czasowi zaprzeszłemu plus-que-parfait. Tutaj za punkt odniesie-nia służy wydarzenie zlokalizowane w przeszłości, tj. wybicie godziny dziewiątej. Wyrażenie depuis un bon quart d’heure (co najmniej od kwa-dransa) jest miarą interwału kończącego się wybiciem dziewiątej a za-śnięciem dzieci. W tym wypadku również, język francuski może wyrazić zarówno zaśnięcie jak i stan, który z niego wynika. W języku polskim nie można nawet oddać „zaprzeszłości”, tj. uprzedniości w przeszłości, za pomocą czasów, dlatego używam w tłumaczeniu co najmniej kwadrans wcześniej. Znowu jedynie czasownik stanowy spać, tym razem w czasie przeszłym, pozwala na łączliwość z co najmniej od kwadransa.

W  (27) stan wynikający z  zaśnięcia jest usytuowany w  przyszłości dzięki czasowi przyszłemu złożonemu futur antérieur. Dzięki wyraże-niu przysłówkowemu depuis un bon quart d’heure (co najmniej od kwa-dransa) dowiadujemy się, jak długi jest interwał pomiędzy zaśnięciem a wybiciem godziny dziewiątej. Jak w poprzednich dwóch przykładach, tłumaczenie za pomocą czasownika zasnąć oddaje jedynie jeden kompo-nent francuskiego czasu złożonego, czyli wydarzenie, a czasownik sta-nowy spać oddaje tylko komponent stasta-nowy, który wynika z zaśnięcia.

Te omówione przykłady pokazują, że lokutor nie tak samo traktuje dwa punkty, tj. punkt sytuacji Syt (wyrażonej przez czasownik) i punkt odniesienia R (znajdujący się po Syt): kładzie nacisk na R, czyli na stan wynikający z Syt, przy czym znaczenie Syt nie znika. Należy dodać, że dwa z wymienionych powyżej czasów passé composé i plus-que-parfait mogą być użyte także z naciskiem na sytuację Syt, a nie na stan z niej wy-nikający (zob. rozdział czwarty). To jednak nie znaczy, że doszło do po-krycia się dwóch interwałów, sytuacji Syt i punktu odniesienia R, tak jak to ma miejsce w czasach prostych, tj. nierezultatywnych. W tym miejscu ograniczę się do pokreślenia braku równoczesności sytuacji Syt wyra-żonej przez czasownik i punktu odniesienia R we francuskich czasach złożonych.

Faza postterminalna jest również zgramatykalizowana za pomocą francuskiego czasu przeszłego bliskiego passé récent (Gosselin 2011, Bres & Labeau 2015). Różni on się od passé composé znaczeniem blisko-ści czasowej punktu odniesienia R w stosunku do sytuacji Syt wyrażonej przez czasownik (ang. immediate anteriority), jak np.:

(28) Jean vient de se marier. Jan ożenić się.3sg.p.réC

Jan dopiero co się ożenił.

Jak widać z  mojego tłumaczenia, to znaczenie można oddać w  języku polskim za pomocą wyrażenia adwerbialnego dopiero co (por. Włodar-czyk & WłodarWłodar-czyk 2003)53. Po krótkim przeglądzie różnych kontekstów użycia tego zwrotu, dzięki Narodowemu Korpusowi Języka Polskiego (NKJP), można wysunąć hipotezę, że nie jest to wykładnik aspektu. Cho-dzi tu raczej o usytuowanie jakiejś sytuacji Syt w przeszłości, która jest bliska momentowi mówienia lub innemu punktowi wyznaczonemu przez narrację, nie zaś, jak to jest w języku francuskim, o pokazanie jej z punk-tu odniesienia R po niej następującemu. Łącząc się z polskimi formami

53 Zamiast dopiero co nie wykluczam w  tym zdaniu użycia właśnie, które jednak „zakotwicza” sytuację w momencie mówienia. W języku angielskim bliską rezul-tatywność wyraża się za pomocą czasu Present Perfect w połączeniu z przysłów-kiem just: John has just cried (zob. Dik 1989: 190). W języku niemieckim, podob-nie: jest to czas perfectum połączony z gerade (zob. Bres & Labeau 2015).

czasownikowymi, które nie wyrażają rezultatywności, ma funkcję lokali-zatora czasowego: oznacza ‘niedawno’ czy ‘przed chwilą’. Skądinąd jego łączliwość nie ogranicza się do czasowników w czasie przeszłym perfek-tywnym i imperfekperfek-tywnym. Występuje nawet z orzeczeniami imiennymi o znaczeniu stanu oraz imiesłowami biernymi i przymiotnikami.

Co do francuskiego czasu passé récent składa się on z  czasownika posiłkowego venir, o  pierwotnym znaczeniu ‘przybyć’, oraz przyimka de, po którym następuje bezokolicznik: <venir + de + bezokolicznik>. Czasownik posiłkowy może występować tylko w  czasie teraźniejszym présent, przeszłym imperfektywnym imparfait oraz przyszłym prostym futur simple. To ograniczenie wznieca dyskusję nad tym, czy chodzi o prawdziwy czas, czy o peryfrazę werbalną (zob. Gosselin 2011).

Jak się dowiadujemy, w procesie gramatykalizacji to francuskie cza-sowniki ruchu aller i venir posłużyły za czacza-sowniki posiłkowe do utwo-rzenia czasów wskazujących odpowiednio fazę preinicjalną (czas futur périphrastique) i fazę postterminalną (czas passé récent) (zob. Bres & Labeau 2013).

Wskazanie fazy postterminalnej zostało opisane w sposób dokładny ze względu na późniejsze wykorzystanie tej treści do analizy rezultatyw-ności w rozdziale trzecim.

1.1.4. Iteratywność

Przyjęłam szeroką definicję aspektu, według której aspekt to reprezen-tacja sytuacji za pomocą frazy czasownikowej, a nawet innych środków językowych. Taka definicja obejmuje też powtarzanie danej sytuacji. Rzecz oczywista, to znaczenie nie wchodzi w koncepcję fazową aspektu. W większości prac na temat iteratywności zaznacza się, że to nie sam czasownik ma to znaczenie (por. Kleiber 1987; Stawnicka 2007). Nabie-ra go, gdy się łączy z odpowiednim wyNabie-rażeniem adwerbialnym (często, zawsze, nigdy, rzadko, od czasu do czasu, codziennie, co poniedziałek, w każdy poniedziałek, dwa razy na tydzień itp.) (Grzegorczykowa 1975; Stawnicka 2007), spójnikiem (ilekroć) lub ich połączeniem (za każdym razem, gdy; zawsze, gdy). W języku polskim czasownik jest odmienia-ny w czasie teraźniejszym, przeszłym lub przyszłym imperfektywodmienia-nym, a w języku francuskim – w czasie teraźniejszym présent i czasie prze-szłym imparfait, który jest imperfektywny. Iteratywność w  przyszło-ści można uzyskać za pomocą czasu przyszłego prostego futur simple, który jest neutralny z punktu widzenia opozycji perfektywny vs imper-fektywny. Ze względu na to, że te wyznaczniki iteratywności łączą się najczęściej z czasownikiem imperfektywnym, niektórzy poloniści wpi-sują to znaczenie w definicję czasownika imperfektywnego. Dodajmy za Holvoetem (1989), że w wypadku tzw. powtarzalności uwarunkowanej

można użyć czasownika perfektywnego, choć na skutek ewolucji jest to użycie ograniczone. Jak pisze Holvoet, powtarzalność uwarunkowana reprezentowana jest przez zdania stwierdzające niezmienne następo-wanie zdarzenia w wypadku nastąpienia innego zdarzenia (por. ilekroć przychodził // przyszedł, zawsze coś przynosił // przyniósł) (Holvoet 1989: 36–37, 1990: 86, 1991: 123). Jak widać, nie chodzi tu o gramaty-kalizację iteratywności, tylko o pewien rodzaj dość otwartej konstrukcji <Czasownikimperfektywny + adverbium / spójnikfrekwenCyjny>.

Na zakończenie, dodam przykład pewnego afiksu w języku tureckim cytowanego przez Reichenbacha (1947 : 291). Jest to afiks -ür-, wskazu-jący na czas muzari. Pomimo polisemii, można go też uznać za wyraże-nie powtarzania czynności. W przykładzie Reichenbacha chodzi o formę aglutynacyjną gör-ür-üm, której składniki znaczą odpowiednio widzieć -powtarzalność-1os.l.poj i  nie wskazują czasu. Podobny do tureckiego afiksu -ür- jest polski afiks -ywa- występujący w takich czasownikach, jak widywać czy pisywać. Paradygmat afiksu -ywa- o znaczeniu powta-rzalności sporadycznej jest ograniczony. Podobnie rzecz się ma z tzw. czasownikami „wewnętrznie iteratywnymi”, jak pukać vs puknąć, mru-gać vs mrugnąć (Antinucci & Gebert 1977) (zob. rozdział drugi). W na-stępnym rozdziale wrócę do wyrażenia informacji aspektowych za po-mocą leksemów.

2. Aspekt leksykalny i gramatyczny