Teoria S. Karolaka – podsumowanie

Teraz podsumuję powyższą prezentację konfiguracji w  ramach teorii Karolaka. Ujęłam je w dwóch schematach: schemat 16 przedstawia zna-czenie aspektowe samego leksemu werbalnego, a schemat 17 – formy czasownika, będącej połączeniem leksemu z  gramemem aspektowo- -czasowym.

leksemwerbalny

aspekt prosty aspekt złożony / konfiguracja aspektów

ciągły nieciągły

k. konkluzywna k. teliCzna

(dwa aspekty z dominantą nieciągłą) (trzy aspekty z dominantą ciągłą)

k. inChoatywna k. rezultatywna

Schemat 16. Konfiguracje monomorfemiczne

leksemwerbalny + gramem

k. konkluzywna k. limitatywna k. teliCzna k. potenCjalno-habitualna k. teliCzno-limitatywna¹³³ k. perfektowa

Perfectum rezultatywne Perfectum egzystencjalne

Schemat 17. Konfiguracje polimorfemiczne

Podsumowując, należy podkreślić, że teoria aspektu Stanisława Karola-ka pozwala rozwiązać tzw. konflikt pomiędzy znaczeniem aspektowym leksemu i  gramemu czasowo-aspektowego. Przykładowo, konfiguracja inchoatywna może powstać z  „konfliktu” pomiędzy aspektem ciągłym leksemu i nieciągłym gramemu, co obserwujemy w następującym przy-kładzie:

(110) Après trois semaines de séjour à Londres il a parlé l’anglais.

Po trzytygodniowym pobycie w Londynie, zaczął mówić po angielsku.

W (110) leksem parl(er) (mówić) o aspekcie ciągłym, łącząc się z gra-memem czasu przeszłego złożonego passé composé (preterytalnego), tworzy nowe znaczenie: ‘początek trwania czynności mówienia”. Jak widać z tłumaczenia, znaczenia inchoatywnego nie daje się oddać za po-mocą jednego czasownika; z konieczności dodano odpowiedni czasownik fazowy134. Taki „konflikt” nie pojawia się, gdy ten sam leksem łączy się z gramemem czasu przeszłego imperfektywnego imparfait:

(111) Il parlait trop vite, je ne pouvais pas le suivre. Mówił za szybko, nie rozumiałem, co mówił.

Tutaj nie tworzy się nowe znaczenie wynikające z kombinacji znaczenia leksemu i gramemu. Gramem imparfait powtarza znaczenie ciągłe za-warte w leksemie. Zatem nie tworzy konfiguracji aspektów.

Dla mnie teoria aspektu autorstwa Stanisława Karolaka jest ważna ze względu na możliwość wyjścia z impasu „konfliktów” aspektowych i wręcz „paradoksów”, tak jak o tym pisałam wcześniej (Nowakowska 2010c). Jak widzieliśmy, klasyfikacja czasowników Vendlera nie pozwa-la na zrozumienie fenomenu zmiany aspektu leksykalnego pod wpływem odpowiedniego gramemu czy jakiegoś wskaźnika adwerbialnego w zda-niu. Teoria konfiguracji na to pozwala. Ta metoda pozwala na „wyostrze-nie” terminologiczne, czyli wybrnięcie z „płynności” terminologicznej, którą szczególnie widać w  wielu pracach używających terminu coer-cition. Na przykład, Ziegeler (2006) pisze, że angielskie wyrażenie win a race (wygrać bieg, zwyciężyć w biegu) staje się duratywne, gdy jest użyte w czasie progresywnym (imperfektywnym) (She was winning the race when she got tripped). W terminologii Vendlera, chodzi o sytuację, w  której achievement przechodzi do kategorii activity. Podobnie jest z wyrażeniem draw a picture, które z accomplishment staje się activity, gdy dodamy do niego wyrażenie adwerbialne for X time (przez X czas). Zatem terminy ukute do nazwania kategorii leksykalnych są używane do kategorii leksykalnych połączonych z gramatycznymi.

Podobne analizy znajdujemy wśród badaczy romańskich. Według jednej z takich analiz (Combettes, François, Noyau & Vet 1993), czasow-nik savoir (wiedzieć), który jest „normalnie” stanowy, staje się achieve-ment, gdy go połączymy z gramemem czasu przeszłego prostego passé simple:

(112) Quand Jean sut la réponse, il s’évanouit.

(dosł.) Kiedy Jan dowiedział się o odpowiedzi, zemdlał.

Dodajmy, że czas passé simple jest perfektywny, zatem w teorii Karola-ka dodaje on dominantę nieciągłą do komponentu ciągłego znajdującego się w leksemie savoir (wiedzieć).

Podobne analizy, choć nie zawierające terminu coercition, spotyka-my u Comrie’go (1976) i Bertinetto’ego (1997). Ci badacze stawiają py-tanie, czy dane wyrażenie czasownikowe implikuje tranzycję, czy nie, a w ich terminologii, czy jest teliczne, czy nie. I tak, według Comrie’ego czasownik drown (utopić się) jest teliczny, a sing (śpiewać) – nie. Jak dowiadujemy się z poniższego cytatu, to może ulec zmianie w zależności od wartości aspektowej czasu lub wartości referencyjnej dopełnienia:

« […] although John is singing describes an atelic situation, the sen-tence John is singing a song describes a telic situation, since this situa-tion has a well-defined terminal point, namely when John comes to the end of the song in question. John is singing songs is again atelic, where-as John is singing five songs is again telic. Similarly, although John is drowning describes a telic situation, the sentence cats drown if you put them in deep water is not telic, since it refers to on ongoing tendency for cats to drown, a tendency that can go on indefinitely, irrespective of the number of cats who have completed the act of drowning » (Comrie 1976 : 45).

Nie wchodząc w szczegółową dyskusję z tym opisem (zob. Nowakowska 2010c), należy zaznaczyć, że w  przeciwieństwie do Karolaka, Comrie nie pokazuje mechanizmu kalkulacji aspektu końcowego. Nie pokazuje, w jaki sposób wpływa na „detelicyzację” (zob. Bertinetto 1997) gramem -ing, nieobecność dopełnienia (John is singing), czy jego obecność (John is singing a song), nie mówiąc już o tym, że raz liczba mnoga dopełnienia decyduje o teliczności (John is singing five songs) a raz o ateliczności (John is singing songs).

Bez teorii konfiguracji aspektów badacze mogą jedynie pokazać, że dochodzi do transkategoryzacji, czyli czasownik skategoryzowany jako achievement lub accomplishment staje się activity w zależności od tego, w jakim czasie jest użyty, albo teliczny staje się ateliczny lub na odwrót. Konfiguracje aspektów pokazują, według jakiego mechanizmu do tego dochodzi.

2.5. Podsumowanie

Pomimo tej niewątpliwej wartości teorii konfiguracji aspektów autor-stwa Karolaka, można w niej znaleźć kilka niespójności, które spróbuję w skrócie omówić.

Przede wszystkim, pomimo że teoria aspektu Karolaka bierze pod uwagę zarówno informację aspektową daną przez leksem werbalny, jak i przez gramem, nie daje wyczerpującego obrazu czasów werbalnych. Nie uwzględnia bowiem w  ogóle czasów przyszłych, tak jakby aspekt był tu nieistotny, a przecież w języku polskim jest to miejsce dla opo-zycji perfektywność vs imperfektywność, a w języku francuskim – dla opozycji perfektowość vs nieperfektowość135. Ze względu na tematykę tej pracy zauważam niewłączenie do konfiguracji perfektowej czasu przyszłego uprzedniego futur antérieur. Czas zaprzeszły plus-que-par-fait zresztą też jest tu pominięty. Jak rozumiem, Karolak opisuje go jako czas używany do wyznaczenia czynności uprzedniej w stosunku do innej czynności przeszłej. To nie jest jednak jego jedyne użycie, jak to wynika z wielu prac (zob. rozdział 3).

Ponadto budzi zastrzeżenie nie samo przyjęcie w tej teorii założenia onomazjologicznego, ale niekonsekwencja w jego stosowaniu w trakcie analizy faktów językowych. Takim faktem językowym jest czas prze-szły złożony passé composé, dla którego Karolak rezerwuje konfigura-cję perfektową. Jego analiza jest generalnie adekwatna, lecz niespójna w stosunku do całej teorii, gdyż powoduje dodanie komponentu natury pragmatycznej, czyli momentu wypowiedzenia T₀, czego nie ma w żadnej z pozostałych konfiguracji. Tutaj Karolak wykracza poza założone ramy onomazjologiczne, chyba żeby zaliczyć do pojęć prostych wskazanie na moment wypowiedzenia. Ta niespójność jest też widoczna, gdy czyta-my o wnioskowaniu w definicji perfectum egzystencjalnym, które ozna-cza, przypomnijmy, „zamknięte zdarzenia, pojedyncze lub wielokrotne, których skutki, choćby w postaci doświadczenia osobistego są aktualne. Pozwalają one na wnioskowanie o cechach osób lub przedmiotów cha-rakteryzowanych” (Karolak 2007: 48). Krótko mówiąc, dwa elementy wykraczają poza ujęcie onomazjologiczne: konieczna obecność punktu odniesienia T₀ oraz wnioskowanie lokutora z sytuacji wypowiedzenia.

Weźmy pod uwagę też analizę samych leksemów werbalnych. Czy przykładowo jeść oznacza czynność nietranzycjonalną, czy też czynność, która podąża w kierunku tranzycji (Y zjedzony), czy jeszcze może chodzi o fakt „zaliczenia” danego posiłku według jakiegoś kulturowego sche-matu, o jakim można pomyśleć zadając pytanie Czy już jadłeś?, gdy ktoś nas odwiedza w porze obiadowej?136 Teoria Karolaka zasadniczo „mil-czy” na temat istnienia polisemii czasowników. Podobnie jest w języku francuskim. Karolak podaje jako przykład czasownika o prostym aspek-cie ciągłym se taire, co by było adekwatne przy polskim tłumaczeniu

135 A nawet więcej, czyli prospektywność i nieprospektywność, jak pokazałam w roz-dziale 1, omawiając fazę preinicjalną.

136 Pamiętam burzliwe dyskusje na ten temat w gronie językoznawców współpracu-jących z prof. Karolakiem na Uniwersytecie Pedagogicznym.

milczeć, ale ten czasownik znaczy też zamilknąć. W zgodzie z ujęciem onomazjologicznym, należałoby nie dawać przykładów leksemów, lecz semantemy, czyli definicje czasowników. Oczywiście jest to niewygodne, ale pozwoliłoby na uniknięcie nieporozumień. Ta „niewygoda” się o tyle zwiększa, że taka forma czasownika jak jadłeś miałaby inną definicję w zależności od konfiguracji: limitatywnej, perfektowej czy habitualnej. Problemem jest też brak odpowiedniości aspektu leksykalnego w róż-nych językach. Karolak cytuje czasownik dessin(er) (≈ rysować / naryso-wać) jako teliczny, choć jest raczej rezultatywny. Polonofonowi wydaje się, że może on być teliczny, gdyż nie ma kłopotu, żeby powiedzieć ryso-wać portret (konfiguracja teliczna) na wzór narysować portret (konfigu-racja rezultatywna). Zaś w języku francuskim leksem dessiner nie jest ani perfektywny, ani imperfektywny, zatem jest uznany za tranzycjo-nalny tylko wtedy, gdy jest użyty z dopełnieniem bliższym dessiner un portrait, ale wtedy znaczy ‘narysować portret’ (konfiguracja rezultatyw-na) a nie ‘rysować portret’ (konfiguracja teliczrezultatyw-na). Staje się to jasne, gdy próbujemy zastosować test Vendlera do wyrażenia dessiner un portrait: nie kombinuje się ono z pendant une heure (przez godzinę), a kombinuje się bez problemu z en une heure (w godzinę); zupełnie tak jak polskie narysować portret, a nie rysować portret.

Ta analiza pokazuje, że różnica pomiędzy językiem polskim a francu-skim zaczyna się już od aspektu leksemu werbalnego, i że można pod-ważyć uniwersalny charakter teorii Karolaka. Widać to szczególnie na przykładzie czteroaspektowej konfiguracji limitatywno-telicznej, w któ-rej dominuje aspekt ciągły. Nie omówiłam jej powyżej, gdyż podany przykład francuski nie oddaje znaczenia tej konfiguracji. Spróbujmy zrozumieć, gdzie tkwi problem. W tym celu pokażę jej schemat graficz-ny, który powstał z nałożenia na siebie dwóch konfiguracji, oraz zacytuję problematyczny przykład.

v q

P R

Schemat 18. Konfiguracja limitatywno-teliczna

(103) Ils ont construit ici quelque chose mais après ont probablement changé d’avis, car un jour ils ont disparu.

Coś tu budowali, ale potem chyba zmienili zdanie, bo pewnego dnia zniknęli.

Rozumiemy, że chodzi o przerwanie budowania, co pokazuje dominanta V, która ma charakter nieciągły. To przerwanie czynności skutkuje nie-możnością osiągnięcia tranzycji doprowadzającej do powstania tego, co budowali. To jest jasne dla polonofona, który czyta polskie tłumaczenie, choć sam czasownik w czasie przeszłym imperfektywnym niesie jedy-nie znaczejedy-nie aspektu ciągłego prostego. Reszta informacji aspektowej jest dana przez kontekst, co polonofonom nie przeszkadza, gdyż kontekst może ją dookreślić. Jednak w języku francuskim sytuacja jest odwrot-na: forma czasownika (Ils ont construit) razem z dopełnieniem quelque chose (coś) jest jasna dla frankofona i oznacza precyzyjnie, że nastąpiła tranzycja, co znaczy, że ‘oni zbudowali tu coś’, a nie, że ‘oni budowali tu coś’. Dlatego cały tekst kładzie nacisk na to, że po zbudowaniu czegoś zatrzymali prace, a w języku polskim, że nastąpiło przerwanie pracy nad budową. Znaczenie przerwania prac można oddać w języku francuskim za pomocą czasownika travailler à / sur (pracować nad) albo nominali-zacji (faire) des travaux de construction (wykonać / wykonywać prace budowlane). Te wyrażenia (niezawierające czasownika construire) po-zwalają na nieobecność dopełnienia bliższego, a  przecież dopełnienie stanowi dla frankofona tranzycję (tu: granicę zewnętrzną) (por. podobna analiza w 3.5.2.2.1.).

Powyższa analiza wskazuje, że nie udaje się łączenie komponentu cią-głego i nieciącią-głego bez wzięcia pod uwagę uzupełnień czasownika, czyli dopełnień czy też adwerbiów. Skądinąd Karolak temu nie zaprzecza. Wi-dać to w jego subtelnym rozróżnieniu pomiędzy wariantem habitualnym a  potencjalnym konfiguracji habitualno-potencjalnej, gdzie pokazuje, jak użycie rodzajnika określonego i nieokreślonego przed dopełnieniem w liczbie mnogiej może wpływać na końcowe znaczenie aspektowe.

Przyjmując ideę konfiguracji aspektowych, można zauważyć, że kon-figuracja konkluzywna powinna mieć dwa warianty. Karolak pokazuje ją jako dwuaspektową o dominancie nieciągłej, która poprzedza kompo-nent ciągły. Pasuje to do czasowników nieduratywnych, takich jak sortir (wyjść) czy tuer (zabić), ale nie do duratywnych, takich jak construire quelque chose (zbudować coś), czy dessiner quelque chose (narysować coś). Proponowałabym dodać tu trzeci komponent, który poprzedza tranzycję, jak to zaznaczam w schemacie symbolem P:

q

p r

Takie ujęcie tych czasowników lepiej odzwierciedla ich znaczenie aspek-towe: przecież gdy mówimy zbudował dom czy narysował portret, ich interwał czasowy pokryty budowaniem czy rysowaniem nie znikł, jak to pokazują testy na wzór testów Vendlerowskich: zbudował dom w 3 lata czy narysował portret w dwa dni.

Pojawia się jeszcze pewne niedomówienie. Na skutek założenia ono-mazjologicznego Karolak nie pisze w sposób jasny, że należy wziąć pod uwagę otoczenie czasownika. To jednak czasami wynika z  jego opisu konkretnych przykładów. I tak prawdopodobnie należy zrozumieć kon-figurację limitatywną w  języku polskim. Przypomnijmy, że w  języku francuskim jest ona oddana za pomocą formy czasownika składającej się z leksemu ciągłego (fumer – palić) i gramemu nieciągłego (czas passé composé preterytalny), jak to widać w wyżej omawianym przykładzie:

(102) Elle a fumé jusqu’à son mariage. Paliła aż do ślubu.

Jeśli celem komunikacyjnym w języku polskim jest też wyrażenie zna-czenia limitatywnego, to sam czasownik tego nie czyni: ma tylko znacze-nie ciągłe leksemu powtórzone przez znaczeznacze-nie ciągłe gramemu (czas przeszły imperfektywny). Musi być uzupełnione przez komponent nie-ciągły. Tutaj akurat jest dany za pomocą wyrażenia adwerbialnego aż do ślubu137. Taka analiza jest niezwykle ważna, dlatego że posłuży mi do przeprowadzenia analizy kontrastywnej rezultatywności w języku fran-cuskim i polskim. Jak zobaczymy, do analizy całościowej aspektu dodam też elementy pragmatyczne dane eksplicytnie czy implicytnie.

Ostatnia obserwacja dotyczy tematu tego opracowania, a  mianowi-cie rezultatywności, którą należy utożsamić z konfiguracją perfektową. Niewątpliwą zasługą Karolaka jest w tej mierze sam fakt wprowadzenia tematu perfectum do analizy języka francuskiego i polskiego, a było to w czasie, gdy pisano o perfectum, a w szczególności o perfectum egzy-stencjalnym, jedynie w odniesieniu do języka angielskiego. Karolak zaś widział tu paralelę z tzw. użyciem ogólno-faktowym w językach słowiań-skich. Pomimo tego, w analizie tej widać pewną lukę. Można ją uspra-wiedliwiać tym, że występuje ona po stronie języka polskiego, a  opis konfiguracji perfektowej znajduje się w  książce poświęconej językowi francuskiemu (2007). Niemniej, Karolak pokazuje w tłumaczeniu passé

137 Stanowisko Karolaka nie jest tu jednoznaczne. Nie wykluczał bowiem, że -ł, czyli morfem czasu przeszłego, może być odpowiedzialny za limitatywność w języku polskim (2007: 46). Ja tego poglądu nie podzielam, gdyż ta sama kombinacja wy-stępuje w czasie przyszłym imperfektywnym (Będzie paliła / palić aż do ślubu). Karolak tego nie brał pod uwagę, gdyż wykluczył czasy przyszłe ze swojej teorii aspektu.

composé o  znaczeniu perfektowym (rezultatywnym) na język polski jedynie czas przeszły imperfektywny. A  przecież taka wypowiedź jak Marie est sortie (Maria wyszła) w znaczeniu ‘Marii nie ma (teraz)’, też wyraża konfigurację perfektową. Nie może być ono przetłumaczone jako Maria wychodziła, bo oznacza inny rodzaj rezultatu, do czego przejdę w następnym rozdziale.

3. Wyrażenie rezultatywności