Konfiguracje aspektowe polimorfemiczne

Zgodnie z założeniem Karolaka, według którego nie ma istotnej różnicy między aspektem leksykalnym a gramatycznym, konfiguracje aspekto-we mogą być także tworzone przez połączenie znaczenia aspektoaspekto-wego leksemu werbalnego z gramemem aspektowo-czasowym.

Zilustruję to wyżej omówioną konfiguracją inchoatywną. Czasownik francuski compr(endre) (rozumieć) nie oznacza konfiguracji aspektów, ma znaczenie ciągłe proste. Jednak, gdy dodamy do niego gramem czasu przeszłego prostego passé simple lub czasu przeszłego złożonego passé composé preterytalnego125, to dodamy tym samym komponent nieciągły, (co dobrze oddaje polskie tłumaczenie):

(100) Après un moment, il comprit / a compris. Po chwili zrozumiał.

Jest regułą, że w konfiguracjach polimorfemicznych, komponent domi-nujący jest wyrażony przez gramem, a nie przez leksem. Innymi słowy, znaczenie ‘stało się’ oddaje gramem czasu przeszłego perfektywnego.

Kolejną konfiguracją polimorfemiczną jest konfiguracja teliczna, która składa się z trzech komponentów P, Q i R. Komponent P jest mentem ciągłym dominującym nad dwoma pozostałymi, które są ele-mentami wirtualnymi126, co pokazuje wyrażenie może stać się Q zawarte w poniższej formule. Stąd w schemacie linia przerywana dla Q i R127:

q

P R

Dzieje się / trwa P, które pozwala wnioskować, że może stać się Q, które spowoduje, że będzie dziać się / trwać R

Schemat 12. Konfiguracja teliczna

125 Benveniste (1959/1966) nazywa go nie czasem preterytalnym, lecz aorystem w dyskursie (aoriste du discours). Według Karolaka, czas passé composé ma też znaczenie perfektowe, czyli oznacza stan wynikający z czynności wyrażonej przez czasownik.

126 Komponent wirtualny, jaki znajdujemy w tej formule, przypomina dyskusję nad tzw. paradoksem imperfektywu (zob. Nowakowska 2010c). Karolak jednak nigdy nie mówił o paradoksie i nie analizował tego znaczenia w wymiarach prawdy i fałszu. 127 Pozwoliłam sobie zmienić formułę daną przez Karolaka (2007: 41), gdyż brak w niej trzeciej zmiennej. Jest ona następująca: dzieje się / trwa P, które pozwala

wywnioskować, że może stać się Q.

Karolak ilustruje tą konfigurację następującym przykładem, do którego zastosuję powyższą formułę:

(101) Ils détruisent un bâtiment. Burzą budynek.

(101a) robią coś, co pozwala wnioskować, że może stać się coś, co spowoduje, że budynek przestanie istnieć / zostanie zburzony

Kolejna konfiguracja jest lustrzanym odbiciem konfiguracji konklu-zywnej (inchoatywnej i  rezultatywnej) (zob. schemat 10 i 11). Chodzi o konfigurację limitatywną, która zachodzi, gdy gramem czasu przeszłe-go perfektywneprzeszłe-go jest dodany do leksemu werbalneprzeszłe-go o wartości ciąg- łej. Tutaj dominuje znaczenie nieciągłości niesione przez gramem per-fektywny. Jak widać w schemacie graficznym, komponent nieciągły nie poprzedza komponentu ciągłego, lecz po nim następuje.

Q

P

działo się P i stało się Q takie, że już nie dzieje się P Schemat 13. Konfiguracja limitatywna

Przykładem ilustrującym tą konfigurację jest czasownik francuski fumer w czasie przeszłym złożonym passé composé o znaczeniu prete-rytalnym, który Karolak konfrontuje od razu z tłumaczeniem polskim:

(102) Elle a fumé jusqu’à son mariage. Paliła aż do ślubu.

Jak widać, polski odpowiednik jest użyty w czasie przeszłym imperfek-tywnym, co nie oddaje konfiguracji limitatywnej. Aspekt ciągły jest tu dany dwa razy: przez leksem werbalny pal(ić), jak i przez gramem im-perfektywu. Karolak pisze, że w polskich zdaniach podobnych do (102), tylko wyrażenia kontekstowe mogą wyrazić komponent nieciągły Q128. Tutaj czyni to wyrażenie przysłówkowe aż do ślubu. Zaś w języku fran-cuskim jusqu’à son mariage powtarza, a raczej, uściśla znaczenie tego komponentu, który jest dany przez gramem czasu passé composé.

Kolejna konfiguracja zaproponowana przez Karolaka jest szczegól-na, gdyż ma oddać czasowniki użyte jedynie w czasie przeszłym

złożo-128 Choć Karolak nie wyklucza, że może to być „morfem czasu przeszłego -ł” (2007: 46).

nym passé composé o znaczeniu perfectum129. Z powodu tego znaczenia jest ona istotna w  niniejszym opracowaniu. Należy dodać, że w  opisie wszystkich poprzednich konfiguracji Karolak używał tego samego czasu na równi z czasem przeszłym prostym passé simple, który nazywa lite-rackim. Oba mają wartość preterytalną i perfektywną. Zaś konfiguracja aspektowa perfektowa pokazuje różnicę między nimi, gdyż passé simple jest jedynie preterytalny, a  czas passé composé jest dwuznaczny: ma zarówno użycia preterytalne, jak i perfektowe. Schemat graficzny kon-figuracji perfektowej przypomina konfigurację inchoatywną, lecz domi-nantą jest tutaj trwanie P, które oznacza stan wynikający ze zdarzenia Q.

q

p t₀

trwa P / dzieje się P, które jest rezultatem Q Schemat 14. Konfiguracja perfektowa

Jak pisze Karolak, oznacza ona dokładnie „stan rzeczy aktualny w cza-sie wypowiedzi a będący rezultatem czynności uprzedniej” (2007: 48)130; stąd w moim schemacie obecność symbolu T₀, który wskazuje czas wy-powiedzenia. Ta konfiguracja jest zilustrowana następującymi przykła-dami:

(103) Tu as bien dormi? Czy dobrze spałeś? (104) Il a plu.

Padało.

(105) Tu as lu ce livre ? Czytałeś tę książkę ?

Łatwo można zrozumieć, że we wszystkich tych przykładach znaczenie rezultatywne wynika z wnioskowania przez inferencję, czego dowiadu-jemy się przy innej okazji (Karolak 1997). Bez wątpienia, w (103) loku-torowi chodzi o dobre samopoczucie, w (104) – o mokrą ulicę, a w (105) – o znajomość treści książki. Dając te przykłady, Karolak podkreśla to, że język polski nie oddaje znaczenia rezultatywnego za pomocą

odpo-129 Badacze języka francuskiego opisują znaczenie perfektowe dla wszystkim form złożonych czasów francuskich, zatem też dla plus-que-parfait i futur antérieur. 130 Karolak używa terminu „czas wypowiedzi” a ja – „czas / moment

wiednich wykładników. W tłumaczeniach występuje czas przeszły im-perfektywny, co oznacza aspekt ciągły prosty.

Do konfiguracji perfektowej, Karolak wprowadził rozróżnienie na dwa podtypy: perfectum rezultatywne (fr. parfait résultatif) i  perfec-tum egzystencjalne (fr. parfait existentiel / parfait d’expérience). Ten pierwszy jest przedstawiony w  schemacie 14, a  teraz przejdziemy do drugiego. Formuła perfectum egzystencjalnego też zawiera odniesienie do momentu wypowiedzenia (T_o) oraz strzałkę oznaczającą wnioskowa-nie131. Poniższy schemat graficzny jest siłą rzeczy nieudolny ze wzglę-du na trudność przedstawienia następującej informacji ‘co najmniej raz w interwale ograniczonym przez T_o’.

T₀

P, które zdarzyło się co najmniej raz w interwale ograniczonym przez T_o pozwala wywnioskować rezultat Q

Schemat 15. Konfiguracja perfektowa – perfectum egzystencjalne

Ta formuła oddaje myśl Karolaka, choć nie tak ją formułuje sam badacz. Zacytujmy jego własny opis tego użycia: „Wariant drugi [konfiguracji perfektowej] – egzystencjalny występuje na ogół w  zdaniach atempo-ralnych132 i oznacza zamknięte zdarzenia, pojedyncze lub wielokrotne, których skutki, choćby w postaci doświadczenia osobistego są aktualne. Pozwalają one na wnioskowanie o cechach osób lub przedmiotów cha-rakteryzowanych” (Karolak 2007: 48). A oto ilustracja tej konfiguracji:

(106) Avez-vous embrassé des garçons? Czy Pani całowała się z chłopcami ? (107) As-tu jamais vu un noyé ?

Czy kiedykolwiek widziałeś topielca?

(106) jest wypowiedziane przez reżysera i kierowane do młodej niedo-świadczonej aktorki, dla której pocałunek ma być elementem roli. (107) to pytanie zadane po to, by się przekonać, jakie jest doświadczenie

„śled-131 Właściwie, w  schemacie 14 przedstawiającym perfectum rezultatywne też po-winna być strzałka, gdyż przykłady dane przez Karolaka bazują na rozumowaniu przez inferencję. Brak strzałki wynika z tego, że nie zawsze tak jest, co pokażę w następnym rozdziale.

132 Ten termin jest mylący. Nie chodzi tu naprawdę o zdania atemporalne, czyli gene-ryczne, tylko o to, że czynności nie są zlokalizowane na osi czasu (zob. rozdział 3).

Q P

cze” rozmówcy, czyli czy potrafiłby rozpoznać nieboszczyka, który zgi-nął na skutek utopienia. Karolak dodaje, że podobne użycie jest nazwa-ne ogólno-faktowym, co tłumaczy fakt, że francuskiemu czasowi passé composé towarzyszą takie przysłówki, jak: toujours (zawsze), jamais (nigdy), souvent (często), czy nawet deux fois (dwa razy), maintes fois (wiele razy).

Ostatnia konfiguracja, nazwana „habitualno-potencjalna”, posiada dwa warianty, które przedstawiam razem z formułami:

(A) warianthabitualny

X jest taki, że z X-em stało się przynajmniej jeden raz P, które pozwala wnioskować, że X może powtórzyć P

(B) wariantpotenCjalny

X jest taki, że z X-em stało się P takie, które pozwala wnioskować, że X nie może nie powtórzyć P / że nie jest możliwe, aby X nie powtórzył P

Dowiadujemy się, że wariant habitualny oznacza możliwość wielokrotne-go powtarzania danewielokrotne-go aktu, a wariant potencjalny – „specjalną predys-pozycję przedmiotu do pewnych stanów rzeczy, jego przeznaczenie do wykonywania aktów w nieograniczonym czasowo interwale” (2007: 51). Karolak pokazuje, że język francuski pozwala na to rozróżnienie za po-mocą różnicy pomiędzy rodzajnikiem nieokreślonym poprzedzającym dopełnienie bliższe dla pierwszego wariantu i rodzajnikiem określonym – dla drugiego wariantu, jak to pokazujemy w następujących przykładach, wytłuszczając oba rodzajniki:

(108) Ce commerçant trompe des clients. Ten sprzedawca oszukuje klientów.

(109) Ce commerçant trompe les clients comme d’autres respirent. (dosł.) Ten sprzedawca oszukuje klientów tak, jak inni oddychają.

(108) komunikuje o  otwartej serii aktów oszustwa, a  (109) o  łatwości oszukiwania, czyli takiej predyspozycji sprzedawcy.