Wprowadzenie
Hasło Światowej Organizacji Zdrowia (WHO): Zdrowie zaczyna się w domu, podkreśla rolę rodziny w kształtowaniu i ochronie zdrowia jej członków. Rodzina stanowi jedną z najstarszych i najsilniejszych struktur, jest podstawową jednostką społeczną i jako taka, jest również odpowiedzialna za kształtowanie zachowań prozdrowotnych, w tym aktywności fizycznej [Woźniak, 1990]. Aktywność fizyczna jest nieodłącznym atrybutem normalnego funkcjonowania człowieka. Ruch nie tylko podnosi ogólna sprawność organizmu i pełni rolę inhibitora w profilaktyce chorób, ale również ma pozytywny wpływ na całość jakości naszego życia [Zdebski, 2004].
Rola rodziny w kształtowaniu aktywności fizycznej
Z punktu widzenia promocji zdrowia rodzinę można traktować jako siedlisko. Członkowie rodziny żyją w określonych warunkach fizycznych, kulturowych i społecznych, co decyduje o stylu życia rodziny, postawach wobec zdrowia, sposobach dbania o zdrowie, a także problemach zdrowotnych i sposobach radzenia sobie z nimi [Wojnarowska, 2007]. Czynniki wewnątrzrodzinne sprzyjające podnoszeniu poziomu zdrowia to odpowiednie warunki osobowościowe, jak wykształcenie, wspólny system wartości, pozytywny stosunek do opieki zdrowotnej. Do czynników zewnętrznych należy zaliczyć te, które umożliwiają aktywne działanie rodziny na rzecz zdrowia: zaspokojenie potrzeb ekonomicznych, odpowiednie warunki mieszkaniowe, ustawodawstwo na rzecz zdrowia [Kawula, 1998].
Rodzina w ramach swych funkcji realizuje wszystkie profilaktyczne i opiekuńczo-pielęgnacyjne zadania wspomagające zdrowie swoich członków. Można wyróżnić cztery zależności między środowiskiem rodzinnym a zdrowiem – chorobą jej członków:
rodzina jako element zabezpieczający zdrowie, rodzina jako element zagrażający zdrowiu, choroba jako element zagrażający rodzinie,
choroba jako element wzmacniający rodzinę [Olubiński, 1998].
W ramach pierwszej z wymienionych zależności, która najsilniej łączy się z tematyką niniejszych rozważań, można mówić o przekazywaniu i kształtowaniu wzorów zachowań prozdrowotnych oraz motywowaniu członków rodziny do ich przestrzegania [Kawczyńska-Butrym, 1995]. Rodzice są pierwszymi i najważniejszymi „nauczycielami zdrowia” najmłodszego pokolenia. To właśnie w domu rodzinnym dokonuje się główna część procesu socjalizacji zdrowotnej, której dzieci i młodzież są aktywnymi uczestnikami, tzn. nie tylko naśladują i odtwarzają zachowania dorosłych ale również, zgodnie ze swoimi możliwościami poznawczymi, adaptują i rekonstruują znaczenie różnych zdarzeń i zachowań w codziennym życiu [Wojnarowska, 2007].
Analizując wzorce rodzinne w edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży nie sposób nie nawiązać do metody oddziaływań wychowawczych jaką jest modelowanie, czyli
50
uczenie się przez obserwację. W mechanizmie modelowania można wyróżnić dwa wymiary: wymiar odroczenia i istotności instrumentalnej. W odniesieniu do omawianej problematyki bardziej istotny wydaje się drugi z nich, który to porządkuje przypadki imitacji ze względu na znaczenie jakie mają odtwarzane elementy dla wykonania jakiegoś zadania oraz adaptacyjna funkcja modelowania [Konarzewski, 1989]. Inaczej mówiąc, jeśli obserwowanym u rodziców zachowaniom związanym ze zdrowiem dziecko przypisuje istotne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania, dostrzega ich korzyści, to częściej będzie te zachowania naśladować. Dziecko od najmłodszych lat uczy się przez naśladowanie zachowań znaczących dla niego osób. Dla edukacji zdrowotnej w rodzinie ważne jest więc tworzenie pozytywnych wzorców (modeli) zachowań związanych ze zdrowiem [Wojnarowska, 2007].
Wśród zachowań prozdrowotnych aktywność fizyczna jest podstawowym elementem:
zdrowego stylu życia, zapobiegania chorobom, radzenia sobie ze stresem,
terapii stosowanej przy wystąpieniu wielu chorób i zaburzeń [Komosińska, 2004].
Rekreacyjna działalność sportowa może również przyczyniać się do integracji życia rodzinnego. Wspólne uprawianie sportu przez rodziców i dzieci może stać się ulubionym i interesującym sposobem spędzania wolnego czasu. Powstaje tu nowa płaszczyzna, rodzi się okazja do nawiązania bliższych kontaktów, o które tak trudno w gonitwie codziennego życia [Zdebski, 2004].
Badania własne
Badaniami objęto 66 studentów studiów stacjonarnych I roku Pedagogiki Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. W grupie badanych było tylko 8 mężczyzn. Celem przeprowadzonych badań było określenie, jakie znaczenie mają rodzinne wzorce w zakresie aktywności fizycznej dla podejmowania tejże aktywności przez młodzież akademicką.
W trakcie badań starano się odpowiedzieć na następujące pytania:
Jak młodzież ocenia własną aktywność fizyczną oraz aktywność fizyczną swoich rodziców?
Jakie elementy w zakresie aktywności fizycznej łączą młodzież i jej rodziców? Jakie wzorce w zakresie aktywności fizycznej wskazuje młodzież
akademicka?
Jakie elementy aktywności fizycznej swoich rodziców młodzież uważa za godne do naśladowania w dorosłym życiu a jakich chciałaby uniknąć?
Badania przeprowadzono w październiku 2007 roku posługując się metodą sondażu diagnostycznego.
Własną aktywność fizyczną w skali od 0 do 5 punktów młodzież oceniła średnio na 3,45 punktu (ryc.1).
Ponad połowa badanych (54,5%) oceniała ją na 3 punkty, 9,1% na 2 punkty, natomiast na 4 lub 5 punktów po 18,2% wszystkich badanych. Analiza jakościowa wypowiedzi studentów wykazała, że najwyższe oceny, tj. 5 punktów charakterystyczne były dla osób uprawiających sport: wioślarstwo, koszykówkę, pływanie czy piłkę
51
siatkową. Aktywność fizyczna oceniana na 4 punkty dotyczyła regularnej rekreacji, czyli uczęszczania na zajęcia aerobiku, pływania, jazdy na rowerze lub ćwiczeń na siłowni. Rekreacja fizyczna niesystematyczna, wyrażająca się sformułowaniami: „od czasu do czasu”, „nieregularnie”, oceniana była przez studentów na 2-3 punkty. Należy zauważyć, że żadna z badanych osób nie oceniła własnej aktywności fizycznej na 0-1 punkt. Wydaje się to związane z tym, iż młodzież akademicka w zakres swojej aktywności fizycznej włączała obowiązkowe zajęcia z wychowania fizycznego. Analizując płeć studentów a oceny własnej aktywności fizycznej należy zauważyć, że młodzi mężczyźni oceniali ją wysoko – na 5 lub 4 punkty.
W ocenie aktywności fizycznej własnych rodziców młodzież była dość krytyczna: matki uzyskały średnią ocenę 2,19 punktu zaś ojcowie 2,23 (ryc.2).
Najwyżej, średnio na 2,37 punktu, oceniły rodziców te osoby, które własną aktywność fizyczną również oceniały wysoko oraz te, których aktywność fizyczna była najniższa – średnia ocena rodziców 2,50 punktu. Równocześnie wypowiedzi studentów opisujące rodzaj podejmowanej przez rodziców aktywności fizycznej bardzo się w obu grupach różniły. W pierwszej grupie badanych, oceniających wysoko swoją aktywność fizyczną, rodzice podejmowali regularnie takie czynności jak: gra w tenisa ziemnego, aerobik, jazda na rowerze, siłownia, jogging. Można więc powiedzieć, że ich aktywność fizyczna była zadowalająca. Druga grupa badanych, oceniająca najniżej własną aktywność fizyczną, opisując aktywność swoich rodziców włączała w nią elementy związane z pracą fizyczną takie jak: praca w ogródku, praca w gospodarstwie itp. Można zatem uznać, że pierwsza grupa badanych była bardziej krytyczna w ocenach swoich rodziców. Zapewne wynikało to z faktu, że ta grupa młodzieży uczęszczała na regularne treningi związane z uprawianą dyscypliną sportową i w związku z tym aktywność fizyczna o charakterze rekreacji wydawała się im niewystarczająca.
Wspólnymi obszarami aktywności fizycznej młodzieży i jej rodziców były spacery oraz jazda na rowerze. Wyraźnie widać, że młodzież wybierając rodzaj aktywności fizycznej kieruje się indywidualnymi zainteresowaniami, pasjami i fascynacjami.
Analizując wskazywane przez badanych wzory w dziedzinie aktywności fizycznej wyraźnie widać, że bliższa i dalsza rodzina zajmuje wśród nich ważne, choć nie czołowe miejsce (33,1%). Wśród członków rodziny jako wzór najczęściej wskazywana była matka (12,1%) i wskazań tych dokonywały tylko dziewczęta. Wiąże się to zapewne z faktem, że to właśnie one częściej przejmują wzorce zachowań matek niż chłopcy [Wojnarowska, 2007; Czemierowski, 2006]. Obok rodziny, znaczącymi wzorami w zakresie aktywności fizycznej byli sportowcy (46,9%), rówieśnicy (31,8%) i osoby z mediów (34,9%). Te ostatnie to znani aktorzy, prezenterzy oraz uczestnicy bardzo popularnych programów np. You can dance czy Taniec z gwiazdami, co świadczy o ogromnej roli mediów w kształtowaniu wzorów i idoli współczesnego życia.
Na pytanie – jakie elementy związane z aktywnością fizyczną swoich rodziców warto naśladować w dorosłym życiu? – studenci odpowiadali, że systematyczność, konsekwencję, kondycję, dbałość o sylwetkę, spędzanie czasu na świeżym powietrzu. Wśród zachowań, których badani chcieliby uniknąć znalazły się takie jak: lenistwo, brak dbałości o siebie, długie spanie, ciągłe oglądanie TV, palenie papierosów, nadmiar
52
pracy, życie w stresie. Wymienione zachowania znacznie wykraczają poza obszar aktywności fizycznej, ale niewątpliwie silnie się z nią wiążą.
Podsumowanie i wnioski
Socjalizacja zdrowotna jest ważną częścią ogólnego procesu socjalizacji. Dom rodzinny ma tą przewagę nad innymi instytucjami, że dzieci i młodzież mogą w nim weryfikować własne doświadczenia zdrowotne, zdobywać doświadczenie w działaniu a edukacja zdrowotna może być dostosowana do ich indywidualnych potrzeb. Dom rodzinny dostarcza wiedzy dotyczącej zdrowia, kształtuje zachowania zdrowotne, wspiera oraz pozwala zdobywać doświadczenia w dokonywaniu wyborów prozdrowotnych [Woynarowska, 2007]. Niezmiernie ważne jest tworzenie przez rodziców i innych członków rodziny pozytywnych wzorców, modeli zachowań związanych ze zdrowiem i dlatego celem podjętych badań było określenie, jakie znaczenie mają rodzinne wzorce w zakresie aktywności fizycznej dla podejmowania aktywności przez młodzież akademicką?
Z przeprowadzonej analizy można wysnuć następujące wnioski:
1. Rodzina zajmuje dość znaczące miejsce wśród wzorców aktywności fizycznej wskazywanych przez studentów. Prawie 1/3 badanych wymieniła członków bliższej i dalszej rodziny jako osoby, których aktywność fizyczna jest dla nich wzorem. 2. Młodzież krytycznie potrafi ocenić zarówno pozytywne elementy aktywności
fizycznej swoich rodziców, jak i wskazać zachowania, które przeczą zdrowemu stylowi życia.
3. Istotne wydaje się wspieranie rodziny w jej działalności związanej z edukacją zdrowotną przez inne instytucje oraz media, których to wpływ na wybór wzorców zachowań przez młodzież jest niezmiernie duży.
4. Ważne wydaje się prowadzenie badań nad rodziną jako wzorcem zachowań prozdrowotnych, ze zróżnicowaniem na typy rodzin oraz formy życia rodzinnego.
Rycina 1. Oceny młodzieży dotyczące własnej aktywności fizycznej (skala 0-5 punktów) 18,2 18,2 54,5 9,1 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0
5 punktów 4 punkty 3 punkty 2 punkty
53
Rycina 2. Oceny własnej aktywności fizycznej a oceny aktywności fizycznej rodziców (skala 0-5 punktów)
Literatura
1. Czemierowski H., Sekretny przekaz matki, Charaktery 2006, nr 1 (108).
2. Kawczyńska-Butrym Z., Rodzinny kontekst zdrowia i choroby, Warszawa 1995. 3. Kawula S., Rodzina o skumulowanych czynnikach patogennych, (w:) Pedagogika
rodziny, Kawula S., Brągiel J., Janke A. (red.), Toruń 1998.
4. Komosińska K., Edukacja do aktywności fizycznej, bezpieczeństwo, zapobieganie wypadkom i pierwsza pomoc, (w:) Wybrane zagadnienia z edukacji zdrowotnej, Jaczewski A., Komosińska K. (red.), Płock 2004.
5. Konarzewski K., Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, Warszawa 1982. 6. Olubiński A., Realizacja funkcji opiekuńczej w rodzinach toruńskich, Toruń 1998. 7. Woźniak Z., Socjomedyczne aspekty funkcjonowania rodziny, Poznań 1990. 8. Zdebski J., Ruchome zdrowie, Charaktery 2004, nr 7 (90).
Summary
This article contains deliberations regarding family as the exemplar in creating physical activity of youth. Theoretical backgrounds of conveyed researches relate to the basic functions of a family and to the method of pedagogical impacts based on modeling which means learning by observation. In aforementioned researches were engaged 66 I year pedagogy students. Achieved results enable us to state that family is not the major but a significant exemplar of physical activity to the most of questioned. Youth is able to consider critically both their own as well as parental pro-health behavior related to the physical activity.
2,37 1,75 2,21 2,50 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0
54
Mirosława Cylkowska-Nowak
Uniwersytet Medyczny w Poznaniu