„Staranność koło powierzchowności naszej jest obowiązkiem” Klementyna z Tańskich Hoffmanowa
Problem nowoczesnej edukacji kobiet łączył się w XIX – wiecznej Polsce z całokształtem reformy oświaty i higieny. Myślą przewodnią było dążenie do „stworzenia narodu przez wychowanie publiczne”.
Nowy model kształcenia i wychowania dziewcząt zainicjowała Komisja Edukacji Narodowej (1773-1795), a jej tradycje kontynuowały w tym zakresie kolejne magistratury oświatowe: Izba Edukacji Publicznej (1807-1812), Dyrekcja Edukacji Narodowej (1812-1815) oraz Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, dokonując dalszych korzystnych zmian w systemie nauczania i wychowania młodzieży żeńskiej [Mantenffel, 1929]. Wiązało się to z warunkami społeczno-politycznego życia i dostrzeganą przez wieki czołowych myślicieli tego okresu groźbą wynarodowienia. Uważano, że przed tym niebezpieczeństwem mogą chronić społeczeństwo również kobiety – Polki, które miały silny wpływ na kształtowanie narodowych idei, uczuć i dążeń patriotycznych. Odpowiednie wychowanie kobiet polskich – mądrych, odważnych i silnych uważano więc za potrzebę.
Bodźcem do szerszego zajęcia się wychowaniem dziewcząt był postęp, jaki dokonał się w krajach Europy Zachodniej w zakresie oświaty kobiet. Nowe ideały i systemy wychowawcze objęły także wychowanie fizyczne dziewcząt – dziedzinę, która wcześniej ze względu na konwenanse i fałszywe poglądy estetyczno-moralne była dla nich niedostępna [Rotkiewicz, 1986].
Pierwszą Polką, która wskazała na szczególną rolę kobiety w społeczeństwie oraz na potrzeby jej nowoczesnej edukacji, obejmującej wychowanie umysłowe, fizyczne i moralne dla dobra narodu była Klementyna z Tańskich Hoffmanowa (1798-1845), nauczycielka i pisarka, jedna z najznamienitszych kobiet w literaturze polskiej XIX wieku.
Urodziła się 23 listopada 1798 roku w Warszawie, w rodzinie średniozamożnej szlachty, o tradycjach patriotycznych. Była córką Ignacego Tańskiego (1761-1805), dzierżawcy Wyczułek pod Sochaczewem, a od roku 1800 sekretarza Adama Kazimierza księcia Czartoryskiego w Puławach. Ignacy Tański interesował się także literaturą, pisał wiersze okolicznościowe, komedie i opery. Matka Marianna była córką znanego w owym czasie lekarza warszawskiego – Jana Baptysty Czempińskiego.
Pod wrażeniem czytanej przez matkę głośnej na przełomie XVIII i XIX wieku powieści psychologiczno-obyczajowej Samuela Richardsona „Gradison” ochrzczono córkę imieniem bohaterki książki: „Klementyna”. Miała trzy siostry: Aleksandrę, Marię i Zofię.
79
Trudna sytuacja materialna rodziców sprawiła, że Klementyna wychowywała się od 3-13 roku życia u powinowatej ojca – Anieli Szymanowskiej ze Świedzińskich, starościny wyszogrodzkiej w Izdebnie. Dom był zacny i zasobny, jednak, jak większość ówczesnych domów szlacheckich, pod dużym wpływem kultury i literatury francuskiej.
Po nagłej śmierci ojca oraz siostry Zofii, Klementyna powróciła w 1811 roku do domu rodzinnego w Warszawie, gdzie pod wpływem matki oraz krewnych i przyjaciół domu: Joachima Lelewela, arcybiskupa Jana Pawła Woronicza i pisarza Michała Wyszkowskiego, podjęła studia nad historią i literaturą polską oraz problematyką wychowawczą. Pod wpływem wiersza Kazimierza Brodzińskiego „Żal za polskim językiem” z wielkim zapałem zaczęła czytać klasyczne dzieła: Łukasza Górnickiego, Jana Kochanowskiego, Ignacego Krasickiego, Piotra Skargi.
Niebawem Tańska sama postanowiła spróbować swego pióra. Wrodzony talent literacki i pedagogiczny, umiejętność obserwacji wydarzeń społeczno-politycznych oraz potrzeba zmian w wychowaniu i wykształceniu Polek, zadecydowały o jej debiucie literackim na łamach „Pamiętnika Warszawskiego” w 1818 roku. Dzięki temu, że otaczała się ludźmi uczonymi i powszechnie szanowanymi, mogła korzystać z ich pomocy oraz z ich bibliotek rodzinnych. U Joachima Lelewela zasięgała porad odnośnie swoich powieści historyczno-obyczajowych. Rodzinne koneksje z Janem Baptystą Czempińskim spowodowały, że zdrowie i higiena i sprawy medyczne były w domu Tańskich na porządku dziennym [Łossowska, 1996].
Dla przyjaciela swego ojca Łukasza Gołębiowskiego (1773-1849), sekretarza Towarzystwa Przyjaciół Nauk, znanego historyka i bibliotekarza, z wielką atencją zbierała przez kilka lat materiały etnograficzne o staropolskich grach, zabawach i rozrywkach naszych przodków. Wydana w roku 1831 książka Gołębiowskiego pt. „Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym lub niektórych tylko prowincjach”2 [Gołębiowski, 1831] była nie tylko pierwszym, ale i znakomitym zbiorem ukazującym w encyklopedycznym zarysie bogactwo form ruchowych: gier, zabaw i tańców ludowych, uprawianych w dawnej Polsce. Autor nie omieszkał zaznaczyć w książce, że „Panna Klementyna Tańska, obdarzyła mnie opisem 60 rodzajów gier lub zabaw rozmaitych młodszego i dalszego wieku, w kreśleniu ich zostawiłem całą przyjemność jej stylu [Gołębiowski, 1831].
Praca nad zbiorem gier poszerzyła wiedzę Tańskiej w zakresie rodzinnych tradycji różnych form rekreacji i aktywności ruchowej młodzieży polskiej na przestrzeni wieków.
Okres, o którym Tańska pisała i wydawała moje książki oraz pisma, przypada na początek XIX wieku. Echa postulatów oświeceniowego modelu wychowania i wykształcenia dziewcząt, wypracowane przez KEN i kolejne magistratury znalazły odzwierciedlenie w jej utworach: (…) „Staranniejsze wychowanie dane kobietom, wyższe ich moralne ocenianie, zbawienną odmianę w mężczyznach sprawiają. I bez wątpienia nigdy rządy, pisarze, rodzice nie zajmowali się więcej płci niewieściej kształceniu, bez wątpienia edukacja dziewcząt, los kobiecy tyle osób nie trudniły” [Hoffmanowa, 1841].
2 Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym lub niektórych tylko prowincjach. Opisane przez Łukasza Gołębiowskiego, Warszawa 1831, s. 332; Na dzieło to – z pogranicza historii kultury fizycznej i etnologii, powoływali się propagatorzy gier i zabaw ruchowych na przełomie XIX i XX wieku – Henryk Jordan i Eugeniusz Piasecki.
80
Sławę i uznanie zdobyła Tańska już w roku 1819 poradnikiem dla dziewcząt pt. „Pamiątka po Dobrej Matce, czyli ostatnie jej rady dla córki”3 [Tańska, 1819]. Powodzenie książki, która była debiutem pisarskim Tańskiej, było ogromne. Czytano „Pamiątkę…” zarówno w warszawskich salonach, jak i w izbach stołecznych rękodzielników. Swoim pierwszym dziełem Tańska narzuciła opinii publicznej nowy ideał pedagogiczny, odpowiadający ówczesnym przemianom społeczno-ekonomicznym. Nowością było wszechstronne wychowanie i wykształcenie kobiet. Postulat rozszerzenia zakresu wiedzy połączyła z tradycyjnym poglądem na rolę kobiety – jako żony i matki oraz patriotyczno-obywatelską postawę niewiasty polskiej. Dlatego „Pamiątka…” znalazła uznanie zarówno u starszego, jak i młodszego pokolenia społeczeństwa.
W dowód uznania, jak również ówczesnych potrzeb edukacyjnych polecano tę książkę – jako lekturę obowiązującą – wszystkim żeńskim zakładom wychowawczym. Również dalsze powieści i pisma Tańskiej „dla ukształconej młodzieży” omawiały kwestie wychowania i kształcenia kobiet. Na łamach założonego przez Tańską pierwszego polskiego czasopisma młodzieżowego pt. „Rozrywki dla Dzieci” (1824-1928) drukowała w odcinkach dwie powieści historyczno-obyczajowe: „Listy Elżbiety Rzeczyckiej”4 i „Dziennik Franciszki Krasińskiej”, które wysoko ocenił znany krytyk Michał Grabowski5, porównując je z dziełami Waltera Scotta6.
Jej pisma i książki były dowodem biegłości pedagogicznej oraz nowoczesnych poglądów na etykę i moralność kobiet oraz wywarły wpływ na ówczesną literaturę pedagogiczną, poświęconą wychowaniu dziewcząt [Wroczyński, 1980].
Wraz z popularnością jej czasopism i książek rosło uznanie Tańskiej w społeczeństwie. W roku 1825 powołano ją na „eforkę” (wizytatorkę) warszawskich pensji i szkół żeńskich, początkowo dwóch, a od roku 1928 – wszystkich. W latach 1826-1831 była nauczycielką w „Instytucie Guwernanteli” w Warszawie, w którym przewodziła wykłady z zakresu „nauki obyczajowej”7. Szkoła została otwarta ustawą Komisji Rządowej WR i OP 1 maja 1825 roku jako kurs jednoroczny dokształcający dla nauczycielek na pensjach bądź guwernantek domowych. 22 listopada 1826 roku szkołę przekształcono na „Instytut Rządowy Wychowania Panien” o rozszerzonym, trzyletnim programie nauczania, a w 1833 roku na „Instytut Aleksandryjski Wychowania Panien”. Szkoła mieściła się kolejno: na ulicy Aleksandria nr 2768 (obecnie Kopernika), potem na ulicy Świętojerskiej nr 1777, a wreszcie została przeniesiona na ulicę Miodową NT
3 Pomysł książki i niektóre wyjątki zaczerpnęła autorka z dzieła pedagoga niemieckiego Jakuba Glatza pt.: „Rady Rozalii dla swojej córki Amandy” /Rosaliens Vermächtnis an ihre Tochter Amanda/, adaptując je do potrzeb społeczeństwa polskiego; Książka różni się od pierwowzoru, gdyż autorka uwzględniła w wychowaniu kobiety – Polki pierwiastki praktyczne i patriotyczne.
4 Listy Elżbiety Rzeczyckiej do przyjaciółki swojej Urszuli za panowania Augusta II pisane. „Rozrywki dla Dzieci” 1824, nr 8-12; Dziennik Franciszki Krasińskiej w ostatnich latach Augusta III pisany. „Rozrywki...”,op.cit.,1825, nr 20-24.
5 Michał Grabowski (1804-1863), pisarz i publicysta; czołowy krytyk literacki obozu zachowawczego rocznik tradycjonalizmu szlacheckiego w prozie romantycznej.
6 Sir Walter Scott (1771-1832) – szkocki poeta, powieściopisarz; twórca powieści poetyckiej: „Pieśń ostatniego barda” i powieści historycznych (Waverley; Rob Roy).
7 O moralności dla kobiet. W drukarni Józefa Czecha w Krakowie 1841, s.168. Po śmierci autorki ukazały się one pod tytułem „O powinnościach dla kobiet” jako tomy IV-VI „Pism pośmiertnych” (1849).
81
492 (pałac Borchów) (1827-1842). Była to pierwsza państwowa szkoła żeńska i pierwsze seminarium nauczycielskie na ziemiach polskich.
Na programie wychowawczym Klementyny Tańskiej z 1826 roku oparta była „Szczegółowa instrukcja względem sposobu dawania nauk po pensjach i szkołach wyższych płci żeńskiej, uważana wówczas za najbardziej nowoczesną koncepcje kształcenia dziewcząt [Wroczyński, 1980]. Nauka powiązana była z głównym zadaniem kobiety, za które uważano prowadzenie domu i wychowanie dzieci. „Urządzenie Instytutu” ustalało, że nauczyciele w wykładzie nauk (…) nie będą zapuszczać się w głębokie badania, w rozwijaniu całej obszerności zasad nauki, bo to przechodzi powołanie kobiet”8. Tańska w nauce dziewcząt widziała „środek do doskonalenia rozsądku”; zalecała jednak, „aby nauka bogaciła rozum, oświecała, lecz nie unosiła ich myśli.” (…) „Wszystkie nauki, jakich udziela się kobietom, mają nauki uczynienia ich przyjemniejszymi i światlejszymi. Prawdziwa piękność na trzech rzeczach, bowiem zawisła: na pięknej duszy, dobrem i tkliwym sercu i ozdobnym umyśle”, pisała Tańska w „Pamiątce…”.
Tańska nie głosiła w swych utworach radykalnych haseł emancypacyjnych, gdyż ruch ten dopiero się rodził na ziemiach polskich. Zalecała jednak model kobiety zadbanej, pracowitej i mądrej, umiejącej piastować swoje dzieci. Ponieważ przeznaczeniem płci pięknej jest „miłe na umysłach czynić wrażenie, kobieta powinna dbać o swoje zdrowie, wygląd zewnętrzny oraz wykształcenie umysłowe”. Autorka zawarła w swych utworach wiele rad dla niewiast, dotyczących ich zdrowia, higieny, wyglądu zewnętrznego i „ przyzwoitego ruchu ciała”. Najwięcej tym problemom poświęciła w rozdziale trzecim w „Pamiątce…”. Podkreślała związek wychowania moralnego z aktywnością fizyczną, akcentowała potrzebę stałej troski kobiet o własne zdrowie [Szymański, 1979]. W poglądach swoich nawiązywała do czołowych przedstawicieli europejskiej i polskiej myśli pedagogicznej okresu oświecenia. Wprawdzie Tańska nie była w swoich poglądach odkrywcza, ale zwracając uwagę na podstawowe sprawy edukacji dziewcząt, uczuliła matki, wychowawczynie i same dziewczęta na kwestie higieniczno-zdrowotne, gdyż „nic szacowniejszego nad zdrowie”. Zdawała sobie, bowiem sprawę, że podstawą osiągnięć dydaktycznych i wychowawczych jest zdrowie i dobry stan fizyczny młodzieży. Wychowanie fizyczne dziewcząt oparła przede wszystkim na hartowaniu i aktywności [Szymański, 1979]. A więc jej bohaterki miały przyzwyczajać się do niewygód i ciężkich robót, do słoty i zimna. Autorka zwraca także dużą uwagę na czystość ciała, na świeże powietrze, ruch i umiarkowanie we wszystkim, co czynią. W „Pamiątce…” Tańska pisze: (…) „Stan nasz fizyczny wielki ma wpływ na moralny. (…) Delikatne zdrowie ciągnie za sobą tysiączne dolegliwości. (…) Pewny porządek i prostota w życiu zasadą są zdrowia. Nie odrzucaj przycięższych cokolwiek robót, bo te siły wzmacniają. (…) Świeże powietrze i umiarkowane poruszania utrzymują nas także w zdrowiu. (…) Nie bój się słoty, zimna i niepogody, w dni piękne parę godzin, w niepogodne, choć chwil kilka oddychaj świeżym powietrzem. Niech, co dzień okno w twoim pokoju przynajmniej na pół godziny otwartym będzie. (…) Strzeż się gnuśnej opieszałości, nieczynności, trudnij
8 Zakres nauk dla dziewcząt według Klementyny Tańskiej powinien obejmować: religię, naukę o moralności, geografię, przyrodę, znajomość arytmetyki, mitologię, historię ludów dawnych i dzieje własnego kraju, umiejętność posługiwania się językiem ojczystym i językami obcymi, znajomość literatury, rysunek i śpiew.
82
się, chodź, biegaj, ile możesz”9 [Tańska, 1819]. Nawoływała do kształtowania nawyków higienicznych, podkreślając, że „częste używanie kąpieli i mycie się codzienne letnią tylko wodą (…) nic lepiej zdrowia i piękności nie utrzymuje”. Zwraca też uwagę na odpowiedni strój, w zależności od pory roku i pogody. „Lekki ubiór korzystny jest zapewne piękności, ale zdrowie jeszcze korzystniejsze”. Tańska radziła „wszystkimi siłami wszystkimi siłami wzmacniać ciało, gdyż „ dusza i ciało są tak ściśle złączone, że jedno drugiemu siły i mocy dodać lub ująć może; że jednemu zdrowie, czyli stan doskonały, drugiemu również stan pożądany ułatwia”.
Jako rozrywkę Tańska zalecała śpiew i muzykę, a zwłaszcza taniec, który zaliczała do tzw. „talentów”; uważała, że „taniec nadaje ciału ruch przyjemny, zręczniejszym czyni młodą osobę, układa jej postać i w zimie szczególniej, kiedy nie można mieć tyle poruszania, jak w lecie, umiarkowanie użyty do zdrowia nawet dopomaga, jego tylko nadużycie staje się szkodliwe” [Tańska, 1819].
Swoją twórczość literacko-pedagogiczną wspierała Tańska doświadczeniem i działalnością wychowawczą jako wizytatorka pensji i szkół żeńskich, a także dokładną znajomością ówczesnych ustaw i przepisów szkół.
3 listopada 1826 roku wysunięto kandydaturę Tańskiej na członka Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Sprawę referował na posiedzeniu Towarzystwa profesor Feliks Bentkowski, członek Rady Administracyjnej TPN i doskonały znawca literatury polskiej. Gorąco poparł wniosek Fryderyk hrabia Skarbek, profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Jednak nadzieje na przyjęcie Klementyny Tańskiej do grona osób będących „Zaszczytem Narodu” okazały się płonne. Po czterech miesiącach członkowie dostojnej deputacji w składzie: ksiądz Czarnecki, Ludwik hrabia Plader, biskup Prażmowski, Fryderyk hrabia Skarbek grzecznie, lecz stanowczo odrzucili wniosek stwierdzając, że chociaż „dzieli zdanie podających względem rzeczonej osoby, lecz nie sądzi, aby ją można było powołać do uczestnictwa w Towarzystwie, ponieważ Ustawy nie wspominają o tym, że niewiasty do Towarzystwa przystąpić mogą” [Bieńkowska, 1978].
7 lutego 1829 roku Klementyna Tańska poślubiła Karola Boromeuszka Hoffmana, pracownika i historyka i wraz z nim weszła do spółki wydawniczo-drukarskiej „A. Gałęziowski i Komp.”, w której już uprzednio pracowała jako współredaktor „Nowego Kalendarza Domowego”. Ślub zamykał najbardziej twórczy okres jej życia. Pogodzenie pracy literackiej i pedagogicznej z obowiązkami żony i pani domu było trudne. Toteż jej działalność pisarska znacznie zmalała. Kontynuowała jedynie swoje obowiązki pedagogiczne. W roku 1830 ogłosiła swe pisma w Dzienniku dla Dzieci Stanisława Jachowicza.
W czasie powstania listopadowego Tańska-Hoffmanowa odłożyła pióro i księgi, by spełnić swój obowiązek Polki – patriotki. 29 grudnia 1830 roku założyła „Związek Dobroczynności Patriotycznej Warszawianek” i była jego naczelniczką. Celem Związku była pomoc w wychowaniu i wyżywieniu żołnierzy oraz opieka nad rannymi w lazaretach [Kraushar, 1917].
Po upadku powstania Hoffmanowa wyemigrowała przez Wrocław do Drezna, gdzie połączyła się ze swoim mężem – wygnańcem, przebywając już od lipca 1831 roku
9 Pamiątka... op.cit., s.17-25; III rozdział „O zdrowiu”. (Rozdział poprzedziła fraszka Jana Kochanowskiego: „Szlachetne zdrowie...”).
83
za granica, w charakterze agenta paryskiego Komitetu Polskiego. Opuściła wszystko: rodzinę, przyjaciół, ustaloną pozycję, byt materialny, uwielbiających ją rodaków, aby jako wierna małżonka dzielić z mężem życie tułacze.
W Dreźnie prowadziła dom otwarty, stanowiący centrum polskiej inteligencji emigracyjnej, który odwiedził, m.in. Adam Mickiewicz. Ponadto uczestniczyła w pracach Komitetu Polskiego, przygotowywała do druku wybór swoich pism oraz wydawała pierwszy numer poznańskich „Rozrywek dla dzieci” (1832). Z wędrówek zagranicznych napisała dwa reportaże10 [Tańska-Hoffmanowa, 1834, 1844].
Po wydaleniu z Drezna w sierpniu 1832 roku, małżonkowie osiedlili się w Paryżu. Nigdy już nie wróciła do Warszawy.
Emigrację Hoffmanowa znosiła z rozterką, w Paryżu nie uczestniczyła w życiu politycznym, brała natomiast udział w pracach „Towarzystwa Dobroczynności Dam Polskich” (1834), utrzymywała kontakty z „Towarzystwem Literackim” współpracowała z wydawnictwem: „Souvenirs de la Pologne historiques, statstiques et litteraires” w Paryżu (1833). W roku 1834 wznowiła pismo pt. „Nowe Rozrywki dla Dzieci”, wydawane w Paryżu przez Aleksandra Jełowickiego, zamieszczając w nich wypisy o wychowaniu z dzieł francuskich. W kilka lat później wydała pięciotomową „Nową biblioteczkę”, poświęconą dzieciom i młodym nieukom” (1838-1842), a później „Historię Powszechną dla płci żeńskiej” oraz „Encyklopedię doręczną, czyli zbiór ciekawych wiadomości dla panien”.
Niestety od roku 1833 Klementyna Hoffmanowa zaczęła chorować na nowotwór piersi. Mimo kilkumiesięcznych kuracji w Rzymie, zmarła 21 września 1845 roku w Passy pod Paryżem; została pochowana na cmentarzu Gere Zachaise w Paryżu11 [Kajsiewicz, 1845], naprzeciwko grobowców Jean’a de Lafontain’a i Jean’a Baptiste Moliere’a. Tam wdzięczna emigracja polska wystawiła jej pomnik; serce złożono w katedrze na Wawelu.
Podsumowanie
Klementyna z Tańskich Hoffmanowa (1798-1845) pisarka i nauczycielka, rozwinęła w Warszawie prężną działalność w dziedzinie oświaty i wychowania patriotyczno-obywatelskiego kobiet. Ponieważ twórczość Hoffmanowej przypadła na pierwszą połowę XIX wieku, uważano ją za bezpośrednią kontynuatorkę postulatów Komisji Edukacji Narodowej. Całokształt jej poglądów można nazwać oświeceniowym konserwatyzmem”.
Należała do pierwszych Polek, które podniosły edukację i kulturę wychowania dziewcząt do rangi powszechnego problemu społeczno-obyczajowego. Sprawę edukacji dziewcząt widziała szeroko jako wychowanie umysłowe, moralne i fizyczne. Jej wiedza na temat wychowania fizycznego młodzieży była jak na owe czasy niewątpliwie duża; czerpała ją z wieloletnich poszukiwań w zakresie staropolskich tradycji zabaw, gier i rekreacji ruchowej dla książki Łukasza Gołębiowskiego.
Uwzględniając w swych utworach cele i zadania edukacji dziewcząt, zwróciła uwagę na rolę i pozycję kobiety w społeczeństwie XIX wieku. Kobieta: matka, żona, córka – to główny nurt jej zainteresowań i twórczości. Wykazała także na potrzebę
10 Wspomnienia z podróży w obu, kraje w listach do Helenki. „Nowe rozrywki dla dzieci” 1834, t.1-2; Opis przejazdu przez Niemcy w listach Wacława do siostry swojej Jadwigi. Lipsk 1844.
84
podniesienia autorytetu oraz poziomu pedagogicznego i moralnego nauczycieli. Jej powieści historyczno-obyczajowe oraz biografie znakomitych Polaków i Polek wywarły duży wpływ na rozwój intelektualny młodego pokolenia.
Hoffmanowa cieszyła się dużym uznaniem i szacunkiem w społeczeństwie polskim, zarówno w czasach jej współczesnych, jak i w dalszych dziesięcioleciach XIX i XX wieku, aż do dzisiaj, o czym świadczą liczne szkoły jej imienia.
Literatura
1. Bieńkowska D., Kandydatura Panny Tańskiej, Stolica, Warszawa 1978, s.6.
2. Ciechanowska Z., Hoffmanowa z Tańskich Klementyna (1798-1845), Polski Słownik Biograficzny t. IX, Wrocław 1960, s. 573-576.
3. Encyklopedia Powszechna, t. XII, Warszawa 1863, s. 6-9.
4. Gołębiowski Ł., Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym lub niektórych prowincjach, Warszawa 1831, s. 7.
5. Gołębiowski Ł., Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym lub niektórych prowincjach, Warszawa 1831, s. 332.
6. Hoffmanowa K., O moralności kobiet, Kraków 1841, s. 57.
7. Kajsiewicz H., Mowa podczas nabożeństwa pogrzebowego za duszę śp. Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, Paryż 1845, s. 152-166.
8. Krauskar A., Generałowa Sowińska i Klementyna Hoffmanowa w czasach powstania listopadowego i po kapitulacji Warszawy, Lwów 1917.
9. Łossowska I., Klementyna Hoffmanowa z Tańskich (1798-1845), (w:) Pisarze polskiego oświecenia, t.3, Warszawa 1996, s. 819-834.
10. Mantenffel T., Centralne władze oświatowe na terenie byłego Królestwa Kongresowego, Warszawa 1929, s. 15-23.
11. Rotkiewicz M., Wychowanie fizyczne kobiet w Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku, (w:) Rola tradycji w kształtowaniu współczesnego modelu kultury fizycznej, Warszawa 1986, s. 24-42.
12. Szymański Z., Higiena i wychowanie fizyczne w szkolnictwie ogólnokształcącym w Królestwie Polskim 1815-1915, Wrocław 1979, s. 77.
13. Tańska (Hoffmanowa) z Tańskich (1798-1845), (w:) Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski, t.4, Warszawa 2003, s. 234-237. 14. Tańska K., Pamiątka po Dobrej Matce, czyli ostatnie jej rady dla córki, Warszawa
1819, s. 17-25, s. 57, s. 136-140, s. 151.
15. Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej 1795-1945, Warszawa 1980, s. 269-270. 16. Wroczyński R., Warszawa ośrodkiem myśli pedagogicznej, (w:) Szkolnictwo i
85
Małgorzata Posłuszna
Uniwersytet Medyczny w Poznaniu