Stan zdrowotny wsi polskiej w okresie międzywojennym był bardzo niski. Przyczyną tego było, przede wszystkim, złe odżywianie się znacznej części ludności wiejskiej, fatalne warunki mieszkaniowe, nadmierne przeciążenie pracą od wczesnej młodości, brak należytej i na czas udzielonej fachowej pomocy lekarskiej. Wskazywano też na występującą u znacznej części mieszkańców wsi niechęć do lekarzy i wiarę w znachorstwo, na niski poziom higieny ludności wiejskiej i na stosunkowo liczne i powszechne choroby zakaźne. Jedną z najistotniejszych przyczyn niskiego stanu zdrowotnego wsi, jak podkreślano, był także brak wiedzy o zdrowiu i sposobach jego pielęgnowania, brak odpowiednich nawyków, umiejętności i sprawności służących utrwalaniu i doskonaleniu zdrowia oraz samego zainteresowania tą problematyką. W konsekwencji prowadziło to do dysfunkcji psychicznych i narastającego stanu zagrożenia zdrowia i życia. Stan ten doprowadził również do alarmującego w kraju obniżenia sprawności fizycznej oraz odkrycia wartości w sporcie i wychowaniu fizycznym. Przez wychowanie fizyczne, jak podkreślano, można przysporzyć państwu zdrowych obywateli, podnieść energię i wydajność pracy, podnieść bogactwo narodowe, a także dać ojczyźnie silnych i zdrowych obrońców. Wartość narodu, ocenić można na podstawie ilości boisk, klubów sportowych, pływalni, w myśl hasła: „Im więcej boisk, tym mniej szpitali”.
W trosce o podniesienie stanu zdrowotnego wsi, od pierwszych lat istnienia Drugiej Rzeczypospolitej zwracano uwagę na wychowanie fizyczne. Podkreślano, iż mała aktywność fizyczna, ograniczająca się zwłaszcza w środowisku wiejskim do minimum, prowadzi nie tylko do obniżenia wydolności fizycznej i ograniczenia możliwości rozwoju osobniczego, a także do zmniejszenia zdolności adaptacyjnych do stale zmieniających się warunków życia. Szczególną uwagę skierowano zatem na rozwijanie sportu na wsi. Trzeba przypomnieć, że teren wiejski nie był przygotowany do żywej, zorganizowanej działalności w dziedzinie wychowania fizycznego. Jedną z przeszkód uniemożliwiających młodzieży wiejskiej rozwój sportu był brak boisk oraz brak stosownego sprzętu sportowego i odpowiednio przygotowanych instruktorów. Podkreślano jednak, że nie były to jedyne przyczyny tego stanu. Mianowicie sport, jako środek wychowania fizycznego (w formie gry w piłkę, lekkoatletyki) obcy był tradycji wiejskiej i w związku z tym „jako nowość z szerokiego świata napotykał na wsi na duże opory, zwłaszcza ze strony dorosłych” [Gałaj, 1959]. Szczególną niechęć do ćwiczeń sportowych przejawiało starsze społeczeństwo wiejskie.
Inspiratorem działalności sportowej, przede wszystkim wśród młodzieży wiejskiej, był Adam Chętnik. W swoich artykułach na łamach „Drużyny” systematycznie zamieszczał on artykuły propagujące różne dziedziny sportu możliwe do uprawiania w warunkach wiejskich. Przede wszystkim zachęcał młodzież do kultywowania sportów zimowych, a w okresie letnim do pływania i ćwiczeń lekkoatletycznych, rzutów kamieniem, skoków w dal i wzwyż, biegów. Przedstawiał
86
także pogląd, iż ćwiczenia ruchowe i rozrywki „potrzebne są młodzieży, jak promienie słońca dla roślin (...)”, że „gry, zabawy i rozrywki równo winny być stosowane w szkole i poza szkołą. Gry i zabawy – podkreślał autor – pobudzają do wesołości i rozwijają zmysły. Ćwiczenia cielesne, wszelkie skakania, wyścigi, pływanie, musztra itp. rozwijają mięśnie, ćwiczą ciało, robiąc je sprężystym i odpornym” [Laskiewicz, 1979]. W artykułach Chętnika, poza propagandą czynnego uprawiania sportów, zawarte były również wskazówki organizacyjne i metodyczne niezbędne przy ćwiczeniach sportowych oraz bogata argumentacja wykazująca walory sportu dla zdrowia człowieka i kształtowania jego osobowości [Mioduchowska, 1984].
W pierwszych latach dwudziestolecia międzywojennego dostrzegano między innymi kompensacyjną funkcję wychowania fizycznego na wsi. Doniosłość tej funkcji wynikać miała z tego, że, jak pisał W. Olędzki w „Naszej Drużynie”, „praca rolnika nie sprzyja wszechstronnemu i harmonijnemu rozwojowi ciała, ani wyrobieniu pięknej postawy i zręczności, bo jest jednostronną” [Olędzki, 1921]. Zwracano także uwagę na fakt, że ćwiczenia fizyczne, różne rodzaje zabaw i gier sportowych winny zastąpić praktykowane dotąd sposoby spędzania czasu wolnego. Stwierdzano, że młodzież wiejska „zamiast w knajpach rzucać butelkami i rujnować zdrowie, wyniosła się na łąki i wzięła do rąk dyski, kule, oszczepy lub granaty, by pobiegła i poskakała w dal i wzwyż (...)” [Kowal, 1964].
Warto zwrócić uwagę na fakt, że w okresie międzywojennym podkreślano rolę wychowania fizycznego nie tylko w fizycznym, ale również i psychicznym rozwoju człowieka. Zdawano sobie doskonale sprawę z istniejącej pomiędzy nimi współzależności. Podkreślał to wyraźnie propagator sportu Michał Cis, który uważał, że sport powinien zająć naczelne miejsce wśród zajęć młodzieży wiejskiej, ponieważ działa nie tylko na ciało, lecz i na duszę. Wskazując na podstawową zaletę sportu, współzawodnictwo pisał: „właśnie to zdrowe współzawodnictwo, to ubieganie się o lepsze wyniki, wyciska bardzo wyraźne piętno na naszych charakterach, pobudza przede wszystkim naszą ambicję, wzmacnia stałość w naszych poczynaniach, wyrabia wiarę w siebie, wiarę w swoje siły i co jest może najważniejszą rzeczą, przyzwyczaja – w niektórych swych gałęziach – do występowania zbiorowego, do wzajemnego wspierania się i pomagania sobie (...)” [Cis, 1921]. W środowisku wiejskim akcentowano nie tylko zdrowotne i rekreacyjne walory ćwiczeń fizycznych i sportu, ale także ich walory społeczno-moralne. Znany propagator sportu wśród młodzieży wiejskiej Leon Lutyk pisał: „(...) nie tylko fizyczny nasz ustrój organizuje i wychowuje sport, nie mniejszy wpływ ma on na nasze wartości moralne” [Lutyk, 1925]. Podkreślano też, że wychowanie fizyczne ma spełniać doniosłą rolę w wychowaniu ogólnym jednostek i grup społecznych, że „obok usprawnienia cielesnego i dbałości o zdrowie ciała winno (...) rozwijać wartości charakteru i społeczne, szczególnie te, które przyczynią się wybitnie do odrodzenia wsi polskiej. Wskazano na potrzebę rozwinięcia na wsi „masowej akcji sportowej”, która „ożywiłaby masy ludowe, pobudziła je do działania i natchnęła je wiarą we własne siły i w zdolności twórcze wsi” [Gołębiowski, Jarecka-Kimlowska, 1978].
Dużą wagę do wychowania fizycznego, przywiązywał I. Solarz, działacz ruchu ludowego i twórca uniwersytetów ludowych. W programie edukacji placówek przez niego kierowanych zajęcia z gimnastyki zajmowały eksponowane miejsce [Wiejskie Uniwersytety Ludowe, 1938]. W gimnastyce Solarz dostrzegał szczególnie duże
87
wartości o charakterze moralnym i społecznym. Przyznawał, że zajęcia z gimnastyki opierano głównie na systemie Nielsa Bukha, reformatora gimnastyki skandynawskiej, twórcy uniwersytetów ludowych o profilu gimnastycznym. Uczelnie te miały za zadanie usprawnianie fizyczne młodzieży wiejskiej oraz przygotowanie instruktorów wychowania fizycznego dla środowisk wiejskich. Swoją metodę N. Bukh przedstawił w książce pt. Gimnastyka prymitywna. Warto przypomnieć, że stosowane ćwiczenia miały na celu poprawienie postawy i wyrobienie większej elastyczności i precyzji ruchów wśród młodzieży wiejskiej. „Typowa osnowa lekcyjna składała się z pięciu elementów: 1. Ćwiczenia wstępne, głównie kończyn górnych i dolnych oraz tułowia, 2. Ćwiczenia wolne tułowia, 3. Ćwiczenia tułowia w siadach, na klęczkach i pozycji leżącej, 4. Ćwiczenia na drabinkach, 5. Ćwiczenia sportowe” [Wroczyński, 1985]. Trafnie zatem dostrzegał N. Bukh kompensacyjne funkcje wychowania fizycznego młodzieży wiejskiej polegające na przeciwdziałaniu jednostronnej specjalizacji ruchowej oraz typowym wadom postawy, wynikającym z charakteru pracy zawodowej.
W okresie międzywojennym z wychowaniem fizycznym łączone było również przysposobienie wojskowe. W kwestii tej wypowiadał się instruktor oświatowy Fryderyk Plattner, który w 1922 roku podkreślał, że „ ten dział pracy trzeba ujmować szeroko, nie tylko jako konieczny warunek zdrowia i szczęścia osobistego, ale również jako obowiązek społeczny i państwowy przygotowania pod względem militarnym szerokich mas ludowych. Musimy, zachęcał dalej autor, przecież także pamiętać, że mamy dać początek nowemu pokoleniu, które niech będzie zdrowe, piękne, silne, by nie tylko za Ojczyznę ofiarnie ginąć, ale aby potrafiło także dzielnie i wytrwale dla Niej pracować” [Mioduchowska, 1984]. Zachęcona apelem Plattnera młodzież wiejska, mimo trudnych warunków, w jakich się znajdowała, wynikających z braku pomocy instrukcyjnej, sprzętu, boisk, a nawet odpowiedniej literatury, powoli wprowadzała sport do własnych kół. Rezultaty tej pracy były początkowo niewielkie, ale z czasem zaczęto dostrzegać istotne zmiany. Były one także rezultatem zarządzeń państwowych, które zobowiązywały gminy do zapewnienia placów pod boiska sportowe, a organizacjom sportowym pomoc instruktorską i materialną. Rolę organizatora i koordynatora tej pracy miał sprawować Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Z czasem prace w działalności sportowej zaczęły się ożywiać, a ewidentnym dowodem był wzrost zespołów sportowych, które, jak pisał J. Niećko, „stawiały sobie za cel zdobycie wszechstronnej sprawności fizycznej” [Niećko, 1929]. Organizowano i urządzano różne gry i zabawy, wprowadzano gimnastykę, organizowano zawody sportowe z okazji zjazdów organizacji młodzieżowych i świąt państwowych.
Trzeba zauważyć, że młodzież wiejska, nie mając odpowiednich warunków technicznych, zajmowała się świadomie takimi dyscyplinami sportu, które mogły jej przynieść największy pożytek. Poprzez uprawnianie takich dziedzin sportu, jak: piłka nożna, siatkówka, czy palant, wyrabiała w sobie zdolność szybkiej orientacji i decyzji oraz poczucie solidarności. Młodzi mieszkańcy wsi wybierali także ćwiczenia lekkoatletyczne, jak: biegi, skoki i rzuty, ćwicząc w ten sposób zręczność, siłę woli i cierpliwość. Poprzez uprawianie tych dziedzin sportu starano się zwalczać ociężałość, powolność i uległość, cechy tak bardzo często spotykane wśród mieszkańców wsi. Do zakresu kultury fizycznej, należała obok sportu i rekreacji fizycznej, również turystyka [Demel, 1973]. Próbowano rozbudzać zainteresowania tą dziedziną także wśród
88
mieszkańców wsi. W turystyce dostrzegano formę czynnego wypoczynku, ale wiązano z nią również cele wychowawcze. Podkreślano walory poznawania przyrody i kultury własnego regionu czy też kraju ojczystego. Cele te miały także wartość szczególną w procesie integracji narodu, który jeszcze do niedawna zamieszkiwał trzy odrębne dzielnice. Uważano, że wzajemne poznanie się mieszkańców różnych części ziem polskich nie tylko zbliży ich do siebie, ale przyspieszy likwidację różnic dzielnicowych i wynikających stąd antagonizmów. Podkreślano, że formy turystyczne, jakimi są wycieczki posiadają duże znaczenie dla zdrowia fizycznego człowieka, gdyż wzbogacają jego wiedzę (zapoznając z przyrodą, ludźmi, urządzeniami społecznymi i kulturalnymi), pozwalają prowadzić samodzielne obserwacje, które czynią z mieszkańców wsi ludzi twórczych, poprzez poznanie ziemi rodzinnej jej przyrody, zabytków, „rodzą przywiązanie i miłość” do tej ziemi, urządzane w grupach „są tym terenem, gdzie młodzież obcując ze sobą, uczy się kulturalnych form współżycia i współpracy” [Maj, 1923]. Wycieczki miały także znaczenie praktyczne, gdyż dzięki nim uczestnicy zapoznawali się z lepszymi sposobami pracy na roli oraz stwarzały możliwość jej uczestnikom poznanie życia innych wsi, okolic i regionów kraju.
Rozbudzanie zainteresowań turystyką i krajoznawstwem było jednym z zadań uniwersytetu ludowego, wspomnianego wcześniej, I. Solarza. Realizowano je zarówno poprzez zajęcia w ramach przedmiotu „podróże”, jak również przez wycieczki organizowane przez samego Solarza i jego współpracowników. Wycieczki w uniwersytecie Solarza miały zapewnić biorącym w nich udział „odpoczynek psychiczny i fizyczny, odczucie radości istnienia, wyrwanie się z kieratu codziennych obowiązków”, a także pomóc młodzieży wiejskiej uświadomić sobie różnice występujące pomiędzy poziomem kultury materialnej i duchowej ich rodzinnych okolic i wiosek, a dorobkiem w tym zakresie środowisk odwiedzanych. Miało to pobudzić młodzież wiejską do podnoszenia poziomu kulturalnego własnych środowisk, do których przecież ta młodzież wracała po ukończeniu różnych kursów i szkół. Spośród działaczy ludowych, który położył szczególne zasługi dla rozwoju turystyki na wsi w Polsce międzywojennej należał Kazimierz Wyszomirski. To dzięki jego inicjatywie powołano do życia chłopską spółdzielnię turystyczno-wypoczynkową „Gromada”. Kierowana przez Wyszomirskiego zorganizowała wiele wycieczek krajowych i zagranicznych. Popularyzowała ideę turystyki pieszej i rowerowej. Dla ułatwienia przedsięwzięć w zakresie turystyki rowerowej zakupiono w fabryce radomskiej 100 tysięcy rowerów [Jarecka-Kimlowska, 1978].
Naczelnym zadaniem sportu wprowadzanego na wsi było także podnoszenie niskiego stanu zdrowotnego wśród mieszkańców wsi. Podkreślano, że jedną z najistotniejszych przyczyn tego stanu w środowisku wiejskim jest brak wiedzy o zdrowiu i wytwarzaniu nawyków związanych z ochroną i doskonaleniem zdrowia. Reprezentowano także pogląd, że w zakresie spraw higieniczno-sanitarnych nie należy odwoływać się do nacisku administracyjnego w połączeniu z karami. Podkreślano natomiast, że jedyną drogą powinna być oświata „prowadzona szerokim frontem, że zacofania i ciemnoty nie wolno karać” [Sroka, 1983]. Wśród mieszkańców wsi wytrwale propagowano ideę rozwoju oświaty zdrowotnej i podejmowano konkretne przedsięwzięcia w tej dziedzinie edukacji. Traktowano przy tym wychowanie w kulturze jako jeden z najistotniejszych elementów wychowania ogólnego. Efektem tych oddziaływań było praktyczne zastosowanie nowych zasad utrzymania czystości w domu
89
i zagrodzie, zakładanie apteczek, budowanie miejsc ustępowych, a nawet łaźni. Wychodzono bowiem ze słusznego założenia, że brak urządzeń sanitarnych sprzyja rozwijaniu epidemii wielu chorób. Jedną z głównych form oświaty zdrowotnej stosowanych w środowisku wiejskim były specjalne pogadanki zdrowotne, w czasie których podejmowano tematykę dotyczącą: szkodliwości nieczystego powietrza dla zdrowia ludzkiego, alkoholizmu, pomocy w nagłych wypadkach, higieny osobistej czy chorób zakaźnych. Problemy zdrowotności i higieny oraz związanej z nimi akcji wychowawczej podejmowano podczas kurso-konferencji czy na kursach oświatowych. Program szerzenia oświaty zdrowotnej na wsi realizowany był także wśród kobiet wiejskich. Uważano bowiem ,że „zdrowie kobiety, to najważniejsze zagadnienie wsi, bo z nim wiąże się zdrowie dziecka, męża, rodziny, społeczeństwa”, tym bardziej, że na wsi „kobieta najwięcej naraża swoje zdrowie, a najmniej wykazuje o nie troski” [Jaworski, 1933].
Problematyka dotycząca zagadnień zdrowia ludności wiejskiej uwzględniana była również w działalności uniwersytetów ludowych. Główny twórca „chłopskiej szkoły” uznawał bowiem dbałość o zdrowie za moralny i obywatelski obowiązek człowieka „wynikający z poczucia odpowiedzialności za swoje zdrowie, ujmowane jako dobro nie tylko indywidualne, lecz społeczne”. Ta troska o zdrowie była dla niego równocześnie oznaką racjonalnego stosunku do życia. Dostrzegając dość istotne przeszkody, na jakie natrafiała w środowisku wiejskim oświata zdrowotna, ze względu na konserwatywne, tradycyjne wyobrażenia o czynnikach zagrażających zdrowiu oraz lęk przed nauką a zaufanie do zabobonnych domowych sposobów leczenia i wiarę w cudowne wyleczenie, Solarz zwracał uwagę na to, aby upowszechniane były przede wszystkim takie elementy wiedzy medycznej, których przydatność dla ludności wiejskiej byłaby bezsporna [Turos, 1983]. Podkreślić należy, że spośród różnych form oświaty zdrowotnej, propagowano kursy zdrowotne i pokazy higieniczne. Z uznaniem odnoszono się do wystawy zorganizowanej w Domu Ludowym koło Sokołówka, przez popularyzatora idei „zdrowia w chacie wiejskiej” Marcina Kacprzaka. W celu podniesienia kultury zdrowotnej w środowisku wiejskim domagano się zorganizowania w tym środowisku dostatecznej sieci ośrodków zdrowia, których personel medyczny podejmowałby szeroką działalność w dziedzinie oświaty zdrowotnej. Sądzono przy ty, że najlepszym sposobem rozwiązania problemów zdrowotnych będzie zaprowadzenie dla wszystkich obywateli bezpłatnej opieki lekarskiej i leczenia. Duże nadzieje wiązano też z zakładanymi na wsi spółdzielniami zdrowia.
Reasumując należy stwierdzić, że kultura fizyczna i zdrowotna ludności wiejskiej w okresie międzywojennym traktowana była nie jako cel sam w sobie, lecz jako podłoże rozwoju zdrowia i aktywności fizycznej każdego człowieka, niezależnie od jego wieku i aktualnych doraźnych celów. W społecznym odbiorze ważne było upowszechnianie przekonania, że ruch i aktywność fizyczna są niezwykle istotnym, ale tylko jednym z wielu elementów sposobu zachowania zdrowia i aktywności zawodowej. Aktywność fizyczna jest niezbędnym elementem zdrowego stylu życia, lecz aktywność fizyczna nie zapewnia zdrowia w sposób samoistny i wystarczający. Konieczne było jeszcze włączenie społecznej aktywności w ogólny proces edukacji prozdrowotnej społeczeństwa wiejskiego i ukształtowanie zdrowego stylu życia. Trzeba podkreślić jednak, że działania, które podejmowano w tym zakresie zmierzały do wyrabiania wśród mieszkańców wsi nawyków przestrzegania higieny osobistej,
90
poczucia estetyki oraz utrzymywania ładu i porządku w mieszkaniach i obejściach gospodarskich.
Literatura
1. Cis M., Sport, Nasza Drużyna 1921, nr 23, s. 11.
2. Demel M., Wychowanie fizyczne. Wprowadzenie do teorii wychowania fizycznego, (w:) Suchodolski B. (red.), Pedagogika, Warszawa 1973, s. 567-569. 3. Gałaj D., Powstanie Związku Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”, Ludowa
Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1959, s. 85.
4. Gołębiowski E., Jarecka-Kimlowska S., Związek Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”. W walce o postęp i sprawiedliwość społeczną. Wybór dokumentów 1928-1948, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1978, s. 78.
5. Jarecka-Kimlowska S., Młodzież na rzecz postępu wsi. Współdziałanie młodzieży wiejskiej z ruchem spółdzielczym, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1978, s. 40.
6. Jaworski J., Zdrowie kobiety wiejskiej, Młoda Myśl Ludowa 1933 nr 8-10, s. 82. 7. Kowal J., Wici. Powstanie i działalność społeczno-wychowawcza 1928-1939,
Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1964, s. 340.
8. Laskiewicz M., Adam Chętnik o kulturze fizycznej wsi polskiej, Wychowanie Fizyczne i Sport 1979, nr 1, s. 39.
9. Lutyk L., Co nam daje sport i jak go wprowadzić na wieś?, Siew 1925, nr 20, s. 2. 10. Maj K., Znaczenie wycieczek krajoznawczych w pracy oświatowej, Siew 1923, nr
18, s. 1-3.
11. Mioduchowska M., Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej 1912-1928, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1984, s. 228.
12. Niećko J., Wiejska szkoła życia społecznego, Warszawa 1929, s. 17. 13. Olędzki W., Wychowanie fizyczne, Nasza Drużyna 1921, nr 40, s. 5.
14. Sroka J., Wspomnienia o inżynierze Ignacym Solarzu-Chrzestnym, (w:) Mierzwińska-Szybka Z. (oprac.), Wspomnienia o Ignacym Solarzu „Chrzestnym”, Warszawa 1983, s. 109.
15. Turos L., Patrzeć szeroko i daleko. Dziedzictwo pedagogiczne Ignacego Solarza, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1983, s. 131-132.
16. Wiejskie Uniwersytety Ludowe w Polsce. Biuletyn konferencji oświatowej poświęconej sprawie uniwersytetów ludowych (Łowicz, 7-9 marca 1937r.), Warszawa 1938.
17. Wroczyński R., Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wyd. II, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1985, s. 175.
Physical and health education in the life of the inhabitants of village in the interwar period
Summary
A state of health of the Polish village in the interwar period was very low. The reason of it there were evils above all eating of considerable part of the rural population,
91
overburdening with work by awful housing, exaggerated conditions for early youth, and lack an adequate and on time given professional medical assistance. Also emphasized a lack of the knowledge about the health and ways of looking it after, the lack of the commemorating housemaids and of the appropriate habits and the ability and improving the health as well as very interest in these issues. This state supplied for an alarm lowering rasising the physical fitness in the country and discovering of the value in sport and the physical education.
In the country noticed a compensating post of the physical education. Also pointed at advantages of sport for the physical and mental health and shaping of the personality of country dwellers. In the scope of raising a state of health they were taking action, which they made for manufacturing habits of the personal hygiene amongst country dwellers, feeling of an aesthetics and maintaining law and order in flats and farm bypasses.
92
Michał Siniarski-Czaplicki
Uniwersytet Łódzki, Katedra Wychowania Fizycznego i Zdrowotnego