Problematyka zdrowego żywienia jest powiązana ze wszystkimi obszarami ludzkiego życia. Stan zdrowia, samopoczucie, długość życia – wszystkie te bardzo istotne dla każdej jednostki obszary zależą, między innymi, od sposobu odżywiania się. Świadomość tego faktu jest powszechna, jednak niewielka część osób odżywia się zdrowo. Taki stan rzeczy ma wiele przyczyn.
Po pierwsze, aby móc w praktyce realizować zasady zdrowego żywienia konieczna jest ich znajomość. Po drugie przestrzeganie zasad wymaga wytrwałości, po trzecie łączy się z wyrzeczeniami i rezygnacją z często bardzo lubianych potraw.
Zły sposób odżywiania może być przyczyną wielu zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu a w konsekwencji również chorób. Błędy żywieniowe stanowią obecnie jeden z ważniejszych czynników ryzyka w zapadalności na choroby cywilizacyjne, do których zalicza się: otyłość, miażdżycę, nadciśnienie tętnicze krwi, nowotwory, cukrzycę, próchnicę zębów i osteoporozę [Ziemiański, 1998].
Proces odżywiania się ma na celu zapewnienie człowiekowi substancji niezbędnych do życia – takich, które stanowią budulec dla jego organizmu, oraz takich, które są wykorzystywane do wytwarzania energii. Substancje te nazywane są składnikami pokarmowymi. Jest ich około 60 i jednostka potrzebuje ich z pożywienia w różnych ilościach. Dzielą się na trzy grupy: energetyczną (tłuszcze, węglowodany, białka), budulcową (białka i minerały: wapń, fosfor, magnez), składniki mineralne i witaminy [Hofman, 1989].
Bilansowanie posiłków powinno odbywać się w taki sposób, aby oprócz niezbędnej dla organizmu energii (prawidłowo zaplanowana dzienna racja pokarmowa powinna dostarczać człowiekowi12% - 14% energii z białka, 55% - 60% z węglowodanów, 25% - 30% z tłuszczy) ustrój otrzymywał wszystkie potrzebne makro-, mikroelementy i witaminy.
Opracowanie właściwego jadłospisu ułatwia podział produktów spożywczych na 12 grup uwzględniających rodzaj i ilość posiadanych składników odżywczych [Szczygieł i in., 1970]. Zaś ich ułożenie w tzw. piramidę pokazuje proporcje, które grupy artykułów spożywczych powinny stanowić podstawę odżywiania, a których należy unikać. Należy uwzględnić przy tym dzienną dawkę ruchu w postaci jednej godzinny umiarkowanej aktywności fizycznej [Samo zdrowie, 2004].
Określenie zasad zdrowego odżywiania w dzisiejszych czasach jest niezwykle trudne, ponieważ nawet wśród specjalistów zdania na temat wielu produktów i ich przydatności dla organizmu człowieka (np. masło/margaryna) są podzielone. Jednak pomimo występowania różnego rodzaju wątpliwości i kontrowersji można uznać, że podstawowe zasady zdrowego żywienia to: spożywanie od 3 do 5 posiłków dziennie, unikanie przekąsek między posiłkami [Biernat, 2001], bilansowanie posiłków zgodnie z piramidą żywienia, spożywanie odpowiedniej ilości wody [Bączyk, 1990], ograniczenie tłuszczy zwierzęcych [Ziemiański, 1998], dbanie o odpowiednią ilość produktów
120
dostarczających błonnik, ograniczenie spożywania czerwonego mięsa, unikanie „pustych” kalorii, jedzenie bez pośpiechu [Celejowi, 1981], stosowanie diet pokarmowych tylko po konsultacji z lekarzem.
Cel
Celem badań było zdiagnozowanie i porównanie sposobu odżywiania się studentów UŁ KWFiZ oraz UM Wydziału Lekarskiego.
Materiał
Sposób odżywiania jest jednym z wielu, obok aktywności fizycznej, stosowania używek, higieny psychicznej i społecznej, obszarów stylu życia człowieka mających wpływ na jego jakość, dlatego zasadnym wydaje się diagnozowanie nawyków żywieniowych Polaków, a w szczególności tych grup, które z racji kierunku kształcenia powinny posiadać duży zakres wiedzy na ten temat, a co za tym idzie stosować ją w praktyce. Badaniami objęto 100 studentów dwóch wyższych uczelni: Uniwersytetu Łódzkiego – 50 osób z kierunku pedagogika kultury fizycznej i zdrowotnej II rok studiów niestacjonarnych II stopnia i Uniwersytetu Medycznego – 50 osób V rok studiów dziennych kierunek lekarski. Kobiety stanowiły 43%, a mężczyźni 57% ogółu respondentów.
Studenci kierunków związanych z kulturą fizyczną i zdrowotną są osobami, które w przyszłości będą zawodowo zajmować się propagowaniem zdrowego stylu życia i wychowywaniem pod tym kątem dzieci i młodzieży. Jak oceniają swoją wiedzę z zakresu odżywiania? Czy sami zdrowo się odżywiają odpowiednio komponując posiłki wystrzegając się produktów szkodliwych dla zdrowia? Czy jadają regularnie spożywając właściwą liczbę posiłków w ciągu doby? Jakie są najczęstsze przyczyny nieprzestrzegania zasad zdrowego odżywiania ankietowanych? To przykładowe pytania wykorzystane w pracy.
Metoda
W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem techniki ankiety. Pozyskanie materiału umożliwił specjalnie w tym celu opracowany kwestionariusz ankiety zawierający instruktaż, metryczkę (płeć, uczelnia) i 17 pytań, w tym 16 zamkniętych, jedno pół otwarte. Pytania dotyczyły nawyków żywieniowych badanych studentów pod względem jakościowym i ilościowym oraz przyczyn, jeśli takowe występują, nie stosowania zasad zdrowego odżywiania.
Wyniki badań
Analizując materiał badawczy 55% respondentów oceniło swoją wiedzę na temat zdrowego odżywiania jako przeciętną, w tym 64% studentów UŁ i 46% UM. Kobiety (47%) częściej niż mężczyźni (33%) przyznają, że jest ona duża (tab.1).
121
Tabela 1. Samoocena wiedzy respondentów o zasadach zdrowego żywienia
UM n=50 UŁ n=50 Wiedza M n=25 K n=25 M n=32 K n=18 Razem n=100 duża n % 10 40 14 56 9 28,1 6 33,3 39 39 przeciętna n % 12 48 11 44 20 62,5 12 66,7 55 55 mała n % 3 12 0 0 3 9,4 0 0 6 6
Liczba posiłków spożywana przez ponad połowę ankietowanych (52%) to trzy, 30% badanych jada częściej niż trzy razy w ciągu dnia i są to głównie studenci płci męskiej UŁ. Do jednego posiłku dziennie przyznają się po 2 kobiety z UŁ i UM (tab.2). Tabela 2. Dzienna liczba posiłków spożywana przez ankietowanych
UM n=50 UŁ n=50 Liczba posiłków M n=25 K n=25 M n=32 K n=18 Razem n=100 1 n % 0 0 2 8 0 0 2 11,1 4 4 2 n % 6 24 0 0 5 15,6 3 16,6 14 14 3 n % 13 52 19 76 13 40,6 7 38,9 52 52 więcej niż 3 n % 6 24 4 16 14 43,8 6 33,3 30 30
61% badanych jada nieregularnie, 2% regularnie (studentki pedagogiki), a 37% nie zawsze regularnie. Wśród osób jadających o różnych porach największą grupę stanowią mężczyźni z UM – 80%, następnie kobiety studiujące na UŁ. Generalnie do jadania o niestałych godzinach przyznaje się 68% ankietowanych z UM i 54% z UŁ (tab.3).
Tabela 3. Regularność spożywania posiłków przez badanych studentów
UM n=50 UŁ n=50 Regularność posiłków M n=25 K n=25 M n=32 K n=18 Razem n=100 zawsze n regularnie % 0 0 0 0 0 0 2 11,1 2 2 nie zawsze n regularnie % 5 20 11 44 17 53,1 4 22,2 37 37 nie- n regularnie % 20 80 14 56 15 46,9 12 66,7 61 61
Głównym kryterium doboru posiłków wymienianym na pierwszym miejscu przez badaną młodzież jest smak potrawy (75% wskazań), następnie czas potrzebny do jej przygotowania (42%) i ich urozmaicenie (39% częściej kobiety niż mężczyźni). Żaden z panów medyków nie zwraca uwagi na kaloryczność produktów spożywczych, czy ich wpływ na zdrowie.
Analiza danych, co i jak często studenci jadają pozwala zauważyć wiele negatywnych nawyków żywieniowych. Wysoki odsetek osób nie spożywa wielu wartościowych produktów. 53% badanych w ogóle nie je kasz, 21% pieczywa
122
ciemnego, 26% ryb, a 16% nie pije mleka. Ze słodyczy, napojów słodzonych, alkoholu rezygnuje odpowiednio 2%, 20% i 25%.
Dietę suplementuje poprzez przyjmowanie preparatów witaminowych 71% badanych (częściej kobiety niż mężczyźni), energetycznych 54% (w tym 19 na 25 studentek medycyny), odżywek dla sportowców 17% (najliczniej mężczyźni z UŁ).
54% ankietowanych uważa, że odżywia się niezdrowo, w tym 76% przyszłych lekarzy płci męskiej. 64% studiujących medycynę, w swojej ocenie, jada nieprawidłowo, a 44% pedagogów z UŁ (tab.4).
Tabela 4. Opinie studentów na temat własnego sposobu odżywiania się
UM n=50 UŁ n=50 Sposób odżywiania M n=25 K n=25 M n=32 K n=18 Razem n=100 zdrowy n % 6 24 12 48 20 62,5 8 44,4 46 46 niezdrowy n % 19 76 13 52 12 37,5 10 55,6 54 54
Przyczyny nieprawidłowego odżywiania wśród tych, którzy się do tego przyznali – 54 osoby, są następujące: brak czasu 83% wskazań (w tym 100% nauczycielki), następnie brak samodyscypliny 48% (55% mężczyzn), osobiste upodobania 32,2% (48% panów). Nikt nie podał braku wiedzy z tego zakresu.
Wnioski
Analiza uzyskanych wyników badań umożliwiła sformułowanie następujących wniosków:
1. Nieco ponad połowa ankietowanych określa swoją wiedzę na temat zasad zdrowego żywienia jako przeciętną – co niepokoi z racji kierunku studiów – deklarując umiarkowane zainteresowanie tą tematyką.
2. Większość badanych odżywia się na co dzień raczej niezdrowo i niezwykle monotonnie. Podstawę posiłków stanowią: pieczywo, mięso, wędliny, masło lub margaryna. Zbyt mało w codziennej diecie jest warzyw i owoców, ciemnego pieczywa, kasz i ryb, a za dużo słodyczy, słonych przekąsek i słodzonych napojów, tzw. „pustych” kalorii. Używki w postaci kawy i niskoprocentowych alkoholi (głównie piwa) przyjmuje zbyt duża liczba studentów.
3. Ponad 80% respondentów jada 3 lub więcej posiłków w ciągu dnia, ale tylko 2% o tej samej godzinie, zaś 61% nigdy o tej samej porze.
4. Głównym kryterium doboru potraw w jadłospisie badanych są: smak oraz czas na ich przygotowanie, a nie walory zdrowotne czy dostosowanie do uprawianej aktywności fizycznej.
5. Dziwi zatem, iż prawie połowa ankietowanych uważa, że odżywia się zdrowo, zaś wśród tych, którzy przyznają się do złych nawyków żywieniowych za najczęstszy powód podawany jest brak czasu, samodyscypliny czy niezdrowe upodobania. Nikt nie zgłosił braku wiedzy.
6. Studenci KWFiZ UŁ częściej niż ich koledzy z UM przestrzegają zasad zdrowego odżywiania, dopuszczając się mniejszej ilości uchybień.
7. Znaczące różnice w sposobie odżywiania dają się zauważyć pomiędzy kobietami a mężczyznami studiującymi na Uniwersytecie Medycznym na korzyść kobiet.
123
8. Większość badanych deklaruje pewną znajomość zasad zdrowego żywienia, ale w niewielkim stopniu stosuje je w praktyce.
Literatura
1. Bączyk S., Racjonalne żywienie człowieka, Warszawa-Poznań 1990. 2. Biernat J., Żywienie. Żywność a zdrowie, Wrocław 2001.
3. Celejowa J., Odżywianie sportowców, Warszawa 1981. 4. Hofman K., Konsumpcja żywności w Polsce, Warszawa 1989. 5. Samo zdrowie 2004, nr 8.
6. Szczygieł A., Siczkówna J., Nowicka L., Normy wyżywienia dla 18 grup ludności, Warszawa 1970.
124
Szymon Niesłańczyk, Aleksander Owczarek
WSHE w Łodzi, Wydział Zamiejscowy w Wodzisławiu Śląskim