Edukacja zdrowotna jest całożyciowym procesem uczenia się ludzi jak żyć, aby:
zachować i doskonalić zdrowie własne i innych,
w przypadku wystąpienia choroby lub niepełnosprawności aktywnie uczestniczyć w jej leczeniu, radzić sobie i zmniejszać jej negatywne skutki [Woynarowska, 2007].
Szkoła obok rodziny jest siedliskiem, na którym spoczywa największy ciężar i odpowiedzialność za powodzenie i efekty edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży. Za stwierdzeniem takim przemawiają następujące argumenty:
każde dziecko ma prawo do edukacji zdrowotnej, podobnie jak do nauki i pisania, edukacja do zdrowia wspiera realizację podstawowych zadań szkoły, zdrowie jest
nieodłącznym warunkiem osiągnięć szkolnych,
w szkole istnieją możliwości prowadzenia systematycznie zaplanowanej edukacji zdrowotnej całej populacji dzieci i młodzieży oraz co najmniej części rodziców, edukacja zdrowotna w szkole stanowi ważny element polityki zdrowotnej państwa
[Woynarowska, 2007].
W Polsce szkolna edukacja zdrowotna traktowana jest jak ,,koło zapasowe” – od czasu do czasu można go użyć i mieć co pokazać w czasie kontroli [Sokołowska, 2006]. W środowisku szkolnym trwa od dawna dyskusja, czy edukacja zdrowotna ma być odrębnym przedmiotem, czy jej treści powinny być zintegrowane z różnymi przedmiotami. W 2005 roku, w związku z projektem likwidacji ścieżki edukacyjnej ,,edukacja prozdrowotna”, grupa ekspertów wysunęła propozycję włączenia do podstawy programowej nowego, integrującego przedmiotu o nazwie „zdrowie” (lub pokrewnej), z uwzględnieniem treści dotyczących zdrowia w innych przedmiotach [Bartnik i in., 2005]. WHO uważa, iż w szkolnej edukacji zdrowotnej, ukierunkowanej na rozwijanie umiejętności życiowych, należy dążyć do wprowadzenia odrębnego lub wiodącego przedmiotu z włączeniem treści dotyczących zdrowia do wszystkich lub wielu przedmiotów [WHO, 2003].
Celem pracy było poznanie wiedzy na temat zdrowia uczniów szkół ponadgimnazjalnych ze środowiska wiejskiego i miejskiego. Postanowiono uzyskać informacje od badanych na temat szczegółowych aspektów wiedzy o zdrowiu takich jak: determinanty „jakości życia”; samoocena zdrowia badanych; źródła wiedzy o zdrowiu; sposób określenia zdrowia; wpływ aktywności ruchowej na zdrowie (korzyści); świadomość zagrożeń zdrowia wynikających z palenia, picia i niewłaściwego odżywiania.
114
Materiał i metoda
W badaniach wzięło udział 346 uczniów w wieku 18-19 lat z Białej Podlaskiej. Anonimową ankietę wypełniło 71 dziewcząt, 93 chłopców z Zespołu Szkół Zawodowych Nr 1 i Nr 2 (pochodzących ze środowiska wiejskiego) i 116 dziewcząt, 66 chłopców z Liceum Ogólnokształcącego im. J. Kraszewskiego i im. A. Mickiewicza (pochodzących ze środowiska miejskiego).
Wyniki badań
Determinanty „jakości życia” badanych uczniów są bardzo podobne. Wszyscy na pierwszym miejscu wskazali rodzinę, na drugim zdrowie. Następne wartości według badanej młodzieży to miłość i nauka. Tylko u chłopców ze środowiska wiejskiego miłość poprzedzają takie wartości jak dobra materialne i zarabianie pieniędzy. Najmniej ważne dla uczniów ze środowiska wiejskiego jest uznanie wśród ludzi natomiast dla pochodzących z miasta podróżowanie. Szczegóły wskazań badanych zamieszczono w tabeli 1.
Tabela 1. Hierarchia wartości determinujących „jakość życia” wśród badanych
Wieś Miasto Dziewczęta Chłopcy Dziewczęta Chłopcy Wartości „jakości życia”
Pozycja Rodzina 1 1 1 1 Zdrowie 2 2 2 2 Miłość 3 5 3 3 Edukacja 4 6 4 4 Zarabianie pieniędzy 5 4 5 5 Dobra materialne 6 3 8 7 Religijność 7 8 6 6 Podróże 8 9 10 10
Działanie dla innych 9 7 9 8
Uznanie wśród ludzi 10 10 7 9
Następne szczegółowe zadanie badawcze dotyczyło samooceny zdrowia. Uzyskano optymistyczne i podobne wyniki. Uczniowie z obu środowisk ocenili swoje zdrowie jako dosyć dobre, ze środowiska wiejskiego 56,3% dziewcząt i 47,3% chłopców a ze środowiska miejskiego 45,7% dziewcząt i 31,8% chłopców. Nieliczni uczniowie z miasta określili swoje zdrowie jako słabe (3,4% dziewcząt i 4,5% chłopców). Dane przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Zdrowie w samoocenie badanych
Wieś Miasto Kategoria zdrowia Dziewczęta
% Chłopcy % Dziewczęta % Chłopcy %
Słabe 0 1,1 3,4 4,5
Przeciętne 11,3 4,3 9,5 10,6
Dosyć dobre 56,3 47,3 45,7 31,8
Dobre 22,5 17,2 19,0 13,6
115
Od 1999 roku na każdym etapie edukacji obowiązuje realizacja ścieżki prozdrowotnej. Jest, więc ona ważnym źródłem wiedzy. Badani w następnym zadaniu wskazywali źródła, z których czerpią wiedzę o zdrowiu, osoby ze środowiska wiejskiego wskazały kolejno telewizję i radio (73,2% dziewcząt i 51,6% chłopców), następnie dziewczęta szkołę (63,4%), a chłopcy własne doświadczenia (46,2%). Ankietowani pochodzący z miasta wskazali własne doświadczenia (67,2% dziewcząt i 57,6% chłopców), na drugim miejscu dziewczęta telewizję i radio (62,9%), a chłopcy szkołę (41,0%) (tab.3).
Tabela 3. Źródła wiedzy o zdrowiu
Wieś Miasto Źródła Dziewczęta % Chłopcy % Dziewczęta % Chłopcy % Telewizja, radio 73,2 51,6 62,9 37,9 Rodzina 11,3 16,3 44,8 27,3 Lekarz 25,4 19,4 38,8 28,8 Własne doświadczenia 46,5 46,2 67,2 57,6 Rozmowy z rówieśnikami 25,4 11,8 31,0 9,1 Szkoła (biologia, WF, inne) 63,4 34,4 46,6 41,0
Prasa 12,7 4,3 53,4 25,8
Internet 0 0 5,2 9,1
Trener 0 0 0 1,5
Do określania zdrowia badani najchętniej używali dwóch słów, tylko nieliczni dokonali szerszych opisów. Jeżeli chodzi o sposób określenia zdrowia to ankietowani ze środowiska wiejskiego zarówno dziewczęta (36,6%) jak i chłopcy (40,9%) zdefiniowali zdrowie jako brak chorób. Największy odsetek badanych z miasta określił zdrowie jako pełnię fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu człowieka (48,3% dziewcząt i 47,0% chłopców) (tab.4).
Tabela 4. Sposób określenia zdrowia według badanych
Wieś Miasto
Cechy zdrowia Dziewczęta
% Chłopcy % Dziewczęta % Chłopcy %
Pełnia fiz., psych., społ. dobrostanu
człowieka 14,1 20,4 48,3 47,0 Radość życia 23,9 23,6 12,9 9,1 Brak chorób 36,6 40,9 9,5 12,1 Brak niedołęstwa 8,5 4,3 5,2 3,0 Prawidłowe funkcjonowanie organizmu 16,9 10,8 24,1 28,8
Zdaniem respondentów z obu środowisk aktywność ruchowa ma pozytywny wpływ na zdrowie. Szczegółowo dostrzegają to poprzez wskazane korzyści. Jako pierwszą uznali zgodnie ankietowani ze środowiska wiejskiego, poprawę sprawności fizycznej (34,4% dziewcząt i 36,4% chłopców), następnie poprawę sylwetki i dobre samopoczucie. Korzyści wskazane przez kolegów z miasta to też poprawa sprawności fizycznej (52,6% dziewcząt i 39,3% chłopców) następnie, dobre samopoczucie i poprawa sylwetki. Dane zamieszczono w tabeli 5.
116 Tabela 5. Korzyści dla zdrowia osób aktywnych ruchowo
Wieś Miasto
Korzyści Dziewczęta
% Chłopcy % Dziewczęta % Chłopcy %
Dobre samopoczucie 27,2 20,4 53,4 39,3
Poprawa sprawności fizycznej 34,4 36,4 52,6 51,5 Wzmocnienie zdrowia 4,4 6,6 12,9 9,1
Mile spędzony czas 5,6 12,4 14,1 12,1
Spotkania z rówieśnikami 4,2 6,0 9,5 12,1
Poprawa sylwetki 24,2 28,4 48,3 39,3
Analizując czynniki ryzyka zdrowia to badani w największym stopniu wskazali zgodnie na negatywny wpływ na zdrowie palenia papierosów (środowisko wiejskie – 98,6% dziewcząt i 91,4% chłopców; środowisko miejskie – 94,8% dziewcząt i 90,9% chłopców). Jako następny czynnik ryzyka uznali picie alkoholu. Jednak nieco mniej z nich jest przekonanych o jego negatywnym wpływie na zdrowie (środowisko wiejskie - 87,3% dziewcząt i 58,1% chłopców; środowisko miejskie – 85,3% dziewcząt i 65,2% chłopców). Bardzo duży odsetek ankietowanych uczniów jest przekonanych o negatywnym wpływie na zdrowie niewłaściwego sposobu odżywiania. Uważa tak 91,5% dziewcząt i 81,7% chłopców pochodzących ze wsi i 87,9% dziewcząt i 89,4% chłopców z miasta.
Podsumowanie
Pojęcie ,,jakości życia” pojawiło się w latach 70-tych XX wieku, a obecnie funkcjonuje jako jakość życia wyznaczana stanem zdrowia [Łazowski, 1995]. Według Tobiasz-Adamczyk [za Woynarowska, 2007] to ,,satysfakcja z sytuacji życiowej, subiektywna ocena własnej sytuacji życiowej w porównaniu z sytuacją innych osób w tym samym wieku lub osiągnięcie wysoko cenionych wartości”.
Wartościowanie zdrowia (nadawanie mu miejsca w hierarchii wartości) zależy od wielu czynników, w tym: różnic w rozumieniu zdrowia, religii, kultury, pozycji społecznej, wieku, a także zastosowanego narzędzia (skal) do badania systemu wartości [Woynarowska, 2007].
Z raportu CBOS z 2004 roku wynika, że na pytanie: co jest ważne w życiu osobistym? – 100% badanych uznało, że zdrowie własne i swojej rodziny. Na podanych 18 wartości najważniejszych w życiu zdrowie własne i rodziny znalazło się na drugim miejscu po takiej wartości jak rodzina. Zdrowie wyżej cenią ludzie starsi niż młodsi, osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym niż wyższym [Wenzel, 2004]. Niewiele jest publikacji na temat miejsca zdrowia w hierarchii wartości młodzieży. Wśród uczniów kończących licea ogólnokształcące i zasadnicze szkoły zawodowe w Poznaniu, w swobodnym wywiadzie żaden z nich nie wymienił zdrowia wśród wartości ważnych w życiu; gdy podano im listę 6 wartości, zdrowie znalazło się na 4 miejscu [Gromadecka-Sutkiewicz, 1999]. Istnieją nieliczne badania niereprezentatywnych grup młodzieży, z których wynika, że większość młodzieży uświadamia sobie, że zdrowie jest dla niej wartością [Danielewicz, Bytniewski, 2007].
Zdrowie, zajmując wysokie miejsce w hierarchii wartości, nie zawsze jest jednak wartością pielęgnowaną w codziennym życiu, to znaczy, że duży odsetek ludzi nie dąży do jego doskonalenia i nie dba wystarczająco o nie. Wymaga to kształtowania u ludzi
117
postawy autokreacyjnej wobec zdrowia. Postawę tę charakteryzuje przekonanie o tym, że każdy człowiek jest odpowiedzialny za swój los, pomyślność i zdrowie, a swoim działaniem może zdrowie kreować [Woynarowska, 2007].
Wnioski
1. Badani w hierarchii wartości determinujących ,,jakość życia” na pierwszym miejscu wskazali rodzinę a na drugim zdrowie.
2. Ankietowani uczniowie z obu środowisk w największym zakresie ocenili swoje zdrowie jako dość dobre.
3. Główne źródła o zdrowiu dla badanych ze wsi to telewizja i radio, a dla badanych z miasta to własne doświadczenia.
4. Najwięcej młodzieży pochodzącej ze wsi określa zdrowie jako brak chorób, natomiast z miasta jako pełnię fizycznego, psychicznego, społecznego dobrostanu człowieka.
5. Zdaniem ankietowanych z obu środowisk aktywność ruchowa ma pozytywny wpływ na zdrowie, a szczegółowo dostrzegają to poprzez wskazane korzyści. Na pierwszym miejscu wszyscy zgodnie uznali poprawę sprawności fizycznej.
6. Bardzo duży odsetek uczniów jest przekonanych o negatywnym wpływie na zdrowie palenia papierosów, picia alkoholu i niewłaściwego sposobu odżywiania.
Literatura
1. Bartnik E., Podstawa programowa kształcenia ogólnego, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005.
2. Danielewicz J., Bytniewski M., Świadomość zdrowotna maturzystów bialskich, (w:) Kultura fizyczna i zdrowotna w życiu współczesnego człowieka, Kaźmierczak A., Makarczyk A., Maszorek-Szymala A., Łódź 2007.
3. Gromadecka-Sutkiewicz M., Elementy stylu życia wpływające na zdrowie młodzieży szkół ponadpodstawowych, Akademia Medyczna w Poznaniu, Poznań 1999.
4. Łazowski T., Paradygmaty współczesnej medycyny, Sztuka leczenia, nr 1, s. 23-38. 5. Sokołowska M., Co będzie z edukacją zdrowotną?, Remedium 2006, nr 4, s. 6-7. 6. Wenzel M., Wartości życiowe, Komunikat z badań CBOS, 2004, nr 3145,
BS/98/2004, www.cbos.com.pl
7. WHO Skills for health, Skills based health education including life skills: An important component of child-friendly/health promoting school, Information Series on School Health Document 9, World Health Organization, Geneva 2003.
8. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Summary
The aim of work was to learn the knowledge of health issues among the students of secondary schools. The total of 346 boys and girls at the age of 18-19 filled in the questionnaire.
The analysis of the results showed that people surveyed listed family on the 1st place and health on the 2nd in the hierarchy of values determining “the quality of life”.
118
They judged their health condition as quite good. On the one hand, the source of knowledge for students living in the countryside is television and radio. On the other hand, their own experience is the source of knowledge for students who live in the cities. Most students living in the countryside describe term “health” as a lack of diseases and for those living in the cities health is a combination of both good physical and mental conditions.
According to the students surveyed, physical activity has a positive influence on health condition. They pointed at the improvement of physical fitness as the biggest advantage of physical activity. Most of the students are convinced that smoking cigarettes, drinking alcohol and unproper eating habits have a negative influence on health.
119
Jadwiga Robacha
Uniwersytet Łódzki, Katedra Wychowania Fizycznego i Zdrowotnego