Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. AIDS oraz Światowa Organizacja Zdrowia szacują, iż aktualnie liczba zakażonych i chorujących na HIV/AIDS w świecie wynosi ponad 42 miliony osób, z czego 3,3 miliona stanowią dzieci w wieku poniżej 15 lat. Około 95% spośród zakażonych to mieszkańcy krajów rozwijających się [UNAIDS/WHO, 2002]. Uważa się również, iż od początku epidemii zmarło z powodu AIDS 21,8 miliona osób, w tym 4,3 miliona dzieci. Około połowa z nich została zakażona w ciągu ostatnich 25 lat. Obecnie jedna osoba na sto w wieku 15-49 lat jest nosicielem wirusa HIV, a co najmniej 80% tych zakażeń powstało w wyniku kontaktów heteroseksualnych [Health Canada, 2000]. Zgodnie z danymi szacunkowymi Kanadyjskiej Rady Rozwoju Międzynarodowego [CIDA, 2000] codziennie około 3 tysiące kobiet zostaje zakażonych wirusem HIV. Kobiety stanowią obecnie 46% składu osób nowo zakażonych i odsetek ten ciągle rośnie. Szczególnie szybka feminizacja zakażeń obserwowana jest w krajach Europy Wschodniej, Azji i Ameryce Łacińskiej. W Afryce Subsaharyjskiej kobiety stanowią 60% osób zakażonych [UNAIDS/WHO, 2004].
Kobiety jako populacja szczególnego ryzyka były długo „ignorowane” w badaniach prewencyjnych i epidemiologicznych. W niektórych krajach rozwijających się wskaźniki zakażeń kobiet znacznie przewyższają aktualnie wskaźniki dotyczące mężczyzn (np. w Republice Południowej Afryki). W roku 2005 na świecie zarejestrowanych było 17,7 mln kobiet żyjących z HIV [Surdel, 2006]. Zainteresowanie problemem kobiet w kontekście HIV/AIDS zaczęło rozwijać się dopiero po roku 1990, kiedy to wyniki prowadzonych badań naukowych wykazały, iż HIV/AIDS nie jest wyłącznie problemem homoseksualistów i narkomanów [Bulman, Cohen, Van Anh, 2004].
HIV/AIDS, kobiety i walka z epidemią – konteksty polityczne, społeczne i kulturowe
Aktywności związane z walką z epidemią HIV/AIDS ewoluowały w ostatnich dekadach od modeli indywidualistycznych i opierających się wyłącznie na informacji do modeli koncentrujących się na upodmiotowieniu i mobilizowaniu społeczności lokalnych. Celem wielu z tych programów było i jest podejmowanie wysiłków w celu przeobrażenia instytucji, norm prawnych, polityki odpowiedzialnej za dopuszczanie do niesprawiedliwości i dyskryminacji kobiet [Parker, 1996]. Jedną z ważniejszych koncepcji zapobiegania dalszym zakażeniom wirusem HIV jest rozwijanie nowej polityki, której celem byłoby podniesienie statusu kobiet. W dokumentach Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju [IBRD, 1997] wielokrotnie podkreśla się, że polityka ta powinna obejmować opcje polegające na rozszerzaniu możliwości edukacyjnych i zatrudnieniowych kobiet. Należałoby również rozwinąć mechanizmy gwarantujące podstawowe prawa do dziedziczenia, własności i opieki nad dziećmi.
55
Natomiast – niewolnictwo, maltretowanie kobiet, gwałty oraz prostytucja dzieci – powinny zostać zabronione we wszystkich krajach.
Gurumurthy [1998] zwraca uwagę na fakt, że na status kobiety wpływa kontrolowanie zarówno prywatnych (dochodu własnego lub rodzinnego), jak i publicznych zasobów finansowych, na dostęp do rynku pracy, życia politycznego, struktur prawnych, kultury. Status kobiety jest również związany z problemem panowania nad czyimś ciałem. To z kolei może być podporządkowane strukturom klasowym, kastowym czy religijnym. Aby prawa kobiet w tych kwestiach były w pełni respektowane na świecie, w wielu jego obszarach zajść powinna zmiana społeczna. Właśnie taka zmiana społeczna stanowi podstawę wielu obecnych strategii związanych z zapobieganiem HIV/AIDS, w tym międzynarodowego programu ramowego ogłoszonego przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w związku z HIV/AIDS w 2001 roku w Deklaracji zobowiązań w sprawie HIV/AIDS [UNAIDS, 2001]. Dokument ten stwierdza, że „równość płci i upodmiotowienie kobiet stanowią fundamentalne elementy redukcji podatności kobiet i dziewcząt na zakażenie HIV/AIDS”.
Wojny, konflikty etniczne (które mają też aktualnie miejsce) powodują wzrost podatności kobiet i dziewcząt na zakażenie wirusem HIV. Podczas konfliktów wojennych systematyczne gwałty i maltretowanie są często sankcjonowane jako jeszcze jeden z rodzajów broni. Kobiety w Afganistanie, Rwandzie, Bośni, Chorwacji, Iraku [UNAIDS, 1999] były narażone na zakażenie wirusem HIV w wyniku brutalnych gwałtów ze strony różnych grup zbrojnych. Po ludobójstwie w Rwandzie, doniesiono, że „praktycznie każda dorosła kobieta lub dojrzała płciowo dziewczyna, która nie została zabita w masakrze, została zgwałcona” [Sy, 2001]. Część spośród tych kobiet, po doświadczeniu gwałtu, zostało skazanych przez swych oprawców na „niewolnictwo seksualne” [Human Rights Watch, 1996]. Odległe konsekwencje takich doświadczeń mogą obejmować zarówno urazy psychologiczne i społeczne, jak i zakażenie wirusem HIV.
Kolejnym istotnym kontekstem omawianego problemu jest fakt pojawienia się w ostatnich dziesięcioleciach w wielu systemach sądowniczych sankcji karnych przeciwko osobom przekazującym lub narażającym na niebezpieczeństwo zakażenia wirusem HIV innych ludzi [Elliott, 2000]. Według Elliot, procesy sądowe w krajach rozwiniętych często związane są z przemocą, będącą konsekwencją ukrywania przed partnerem zakażenia wirusem HIV. Jeśli takie czyny będą uznawane za przestępstwa, kobiety mogą popaść w sytuację jeszcze większej podatności na zakażenie niż są obecnie. Zierler i in. [2000] zwracają uwagę, że kobiety często doświadczają przemocy ze strony swoich partnerów płci męskiej, gdy poinformują ich, że są zakażone wirusem HIV. W tych sytuacjach uznanie „niebezpiecznego seksu” i „zatajenia” za czyny przestępcze nie chroni kobiet przed przemocą, gdy zdecydują się wyjawić swój stan.
Innym ważnym społecznym kontekstem HIV/AIDS jest związek między zakażeniem wirusem HIV lub chorowaniem na AIDS a biedą. Ubóstwo może bowiem być uznane zarówno za przyczynę, jak i konsekwencję HIV/AIDS [UNAIDS, 2000]. Bieda wydaje się czynić populację bardziej podatną na AIDS [Higgins, 1989]. Ubogie kobiety (jak również mężczyźni i dzieci) mogą uprawiać prostytucję lub handlować i zażywać narkotyki w celu utrzymania siebie lub swoich rodzin. Naraża to kobiety na zwiększone ryzyko zakażenia wirusem HIV. Ponadto, ubóstwo to również problem
56
braku dostępu do leczenia antyretrowirusowego lub leczenia własnego dziecka na wczesnym etapie rozwoju płodowego.
Problemy i kontrowersje wokół edukacji kobiet na temat HIV/AIDS
Skuteczna edukacja na temat HIV/AIDS powinna uwzględniać złożoność rzeczywistości społecznej, kulturowej, politycznej, gospodarczej i geograficznej krajów świata, w których ma być rozwijana. Ogólnie zdefiniowane strategie należy przystosować do warunków narodowych, regionalnych lub nawet lokalnych. Powinno być to poprzedzone szerokimi konsultacjami z ekspertami na poszczególnych poziomach organizacji życia społecznego. Strategie opisane poniżej zalecane są zarówno dla krajów rozwiniętych, jak i rozwijających się. Ważne jest, aby respektować różnice pomiędzy nimi i rozwijać podejścia bardziej twórcze niż odtwórcze w adaptowaniu ogólnych założeń.
Z punktu widzenia celów edukacji zdrowotnej oraz współczesnych tendencji w zakresie rozprzestrzeniania się epidemii HIV/AIDS, problematyka ta powinna być przybliżana dziewczętom i kobietom. W niektórych krajach okazuje się to jednak trudne lub wręcz niemożliwe, ponieważ dziewczęta pozbawiane są edukacji i to na wczesnym etapie szkolnictwa. Np. dzieje się tak, gdy osiągną one wiek, w którym religia albo kultura zabrania im kontaktów z tzw. „światem zewnętrznym” i nakazuje pozostanie w „wewnętrznym świecie rodziny” [Cylkowska-Nowak, 2003]; jeśli staną się sierotami lub też nakłada się na nie obowiązek pozostania w domu w celu sprawowania opieki nad członkami rodziny (być może chorymi na AIDS). Doprowadza to do zmniejszania osiąganego przez dziewczęta poziomu wykształcenia w tych krajach; jak również izolowania ich od miejsc, które potencjalnie mogłyby przekazywać wiedzę na temat prewencji HIV/AIDS oraz rozwijać niezbędne umiejętności w tym zakresie [Health Canada, 2000].
Kształcenie kobiet na temat zakażenia HIV/AIDS musi być rozważane z punktu widzenia płci. Jest to związane z tym, że zachowania seksualne i ponoszone ryzyko są zróżnicowane płciowo [Gillis, 1999], a epidemia HIV/AIDS w różny sposób stygmatyzuje mężczyzn i kobiety [UNAIDS, 2000]. Kobiece programy edukacyjne, które tego nie biorą pod uwagę, mogą być nieskuteczne. Podczas opracowywania programów należy, zatem uwzględnić następujące kwestie: niewielką wiedzę na temat rzeczywistych ryzykownych zachowań kobiet; wiarę kobiet w monogamię mężczyzn; istnienie dużych różnic pomiędzy kobietami na całym świecie; odgrywanie przez kobiety ról w prewencji i edukacji nie tylko w kwestii redukcji osobistego ryzyka, (ale także wobec kolejnych partnerów seksualnych i dzieci); oraz świadomość, że kobiety w krajach rozwijających się mogą posiadać niski poziom kompetencji w zakresie czytania i pisania.
Gupta [2000] charakteryzuje inne – transformatywne – podejścia do edukacji kobiet na temat HIV/AIDS. Podejścia te „usiłują zmieniać role charakterystyczne dla płci oraz przyczyniać się do powstawania większej liczby związków opierających się na równości płci”. Jedno z nich, wiąże się z działaniami polegającymi na ingerowaniu w socjalizację młodych mężczyzn. Gupta zauważa również, że inną drogą do wpływania na związki pomiędzy płciami może być praca z parami, zamiast indywidualnie z kobietami i mężczyznami. Włączenie obojga partnerów w działania takie, jak
57
testowanie się w kierunku HIV może zmniejszyć negatywne skutki nierównych relacji pomiędzy płciami.
Głównym problemem, który musi zostać podjęty przez ekspertów i edukatorów zajmujących się problemem HIV/AIDS w odniesieniu do kobiet, jest dynamika władzy. Kobiety z różnych kultur doświadczają w różnym stopniu możliwości decydowania o swoim zdrowiu i życiu seksualnym. W wielu przypadkach są one poddawane podporządkowaniu [Erben, 1990]. Niektóre kultury nie socjalizują bowiem dziewcząt do asertywności w kwestii rozwijania potrzeby uprawiania bezpieczniejszego seksu [Stein, 1990]. Związane z tym dążenia kobiet mogą zatem spotykać się z przemocą lub porzuceniem przez mężczyznę [Health Canada, 1998]. Dlatego eksperci zajmujący się problematyką epidemii HIV/AIDS muszą brać pod uwagę kulturowe kwestie władzy i podporządkowania w relacjach heteroseksualnych oraz gdy to tylko możliwe współpracować z lokalnymi organizacjami społecznymi zajmującymi się przemocą stosowaną wobec kobiet.
Reid [1996] uważa, że w działaniach prewencyjnych przeciw HIV/AIDS ukierunkowanych na kobiety bardziej niż indywidualizm skuteczna może być: „etyka troski i współczucia” (ethics of caring). Pogląd ten odzwierciedla koncepcje zawarte w literaturze odnoszącej się do edukacji kobiet w ogóle. Kobiety mogą bowiem działać właściwie w pozytywnie nastawionym do nich środowisku [Santon i in., 1996].
Leicester [2001] opisuje siedem właściwości wpływających na sposób myślenia kobiet, które mogą być również obecne w tzw. „kulturach oporu” (culture of resistance). Cechy te mogą zostać wykorzystane, gdy wspomagają kobiety w tworzeniu strategii, pozwalających im na uniknięcie zakażenia wirusem HIV. Właściwości rozpoznane przez Leicester obejmują: docenianie wiedzy zdobytej poprzez doświadczenie życiowe, stosowanie metafor, intuicję i emocje w procesie podejmowania decyzji, integrowanie „etyki opieki i współczucia” z rozumieniem skomplikowanych sytuacji, gdzie to tylko możliwe podkreślanie wspólnotowości oraz doświadczanie wielokulturowego rozumienia lub zdolności do postrzegania problemu HIV/AIDS z wielu punktów widzenia.
Z kolei Reid [1996] zauważa, że inną skuteczną strategią nauczania może być założenie, że wszyscy ludzie, we wszystkich sytuacjach powinni używać prezerwatyw. Sugeruje ona, że wiele kobiet zagrożonych zakażeniem wirusem HIV pozostaje w stałych związkach intymnych. Dla tych kobiet, „negocjowanie bezpieczeństwa” [Kippax i in., 1993] lub „ochrona podczas seksu” może stanowić skuteczną strategię, pod warunkiem, że w związku istnieje zaufanie oraz możliwe jest dobrowolne testowanie i doradztwo. Taka strategia może obejmować stałe rozmowy z partnerem, wiedzę na temat statusu zakażenia każdej z osób, zgoda co do tego, że jeśli stosunek seksualny zdarzy się poza związkiem podstawowym, to odbędzie się z użyciem środków ochrony oraz porozumienie, co do sposobu zachowania, gdy jedna z osób narazi się na ryzyko zakażenia. Jeśli kobiety i mężczyźni mają skutecznie wprowadzać w życie ten typ strategii, muszą zostać rozwinięte umiejętności negocjacyjne oraz umiejętność rozwiązywania konfliktów. Ponadto, strategia ta jest skuteczna tylko wtedy, gdy kobiety, usiłujące podjąć takie rozmowy, nie są zagrożone przemocą i agresją ze strony swojego partnera.
Amaro [1995] zwraca uwagę, że potrzeba związku emocjonalnego i fizycznego może stanowić główny cel życia kobiety. W tym kontekście konieczne wydaje się
58
rozwijanie takich programów edukacyjnych dla kobiet, które analizują czynniki takie, jak związki kobiet z innymi ludźmi; stopień zagrożenia kobiet konfliktem w związku; wzajemność w związkach; zdolność do radzenia sobie z konfliktem; oraz stopień, w jakim rodzenie dzieci jest uważane za sposób na przywiązanie mężczyzny. Do wymienionych kwestii nawiązuje też Highsmith [1997] twierdząc, że aby kobiety same potrafiły chronić się przed AIDS, muszą posiadać poczucie własnej wartości oraz umiejętność negocjowania uprawiania bezpiecznego seksu. Ważną strategią orędowników opieki zdrowotnej kobiet powinno być wspieranie przez nich wiary edukowanych kobiet we własne siły oraz poczucie upodmiotowienia. Gupta [2000] opisuje w tym kontekście koncepcje wspierania upodmiotowienia (empowering approaches) i wiary w siebie jako te, które zmniejszają edukacyjną przepaść pomiędzy płciami, zwiększają zaangażowanie kobiet, polepszają ich dostęp do zasobów ekonomicznych i chronią je przed przemocą.
Ahmed [1996] twierdzi, że jest zbyt mało inicjatyw badawczych, prewencyjnych i terapeutycznych dotyczących problemu HIV/AIDS u kobiet. Ponieważ nie ma szczepionki lub lekarstw na HIV/AIDS, badacze koncentrują się na zachowaniu. Autorka opisuje składniki modelu przekonań zdrowotnych, który stosuje się do działań prewencyjnych. Obejmuje on: (1) czynniki indywidualne, takie jak wiedza jednostki, postawy i przekonania; (2) postrzeganie wagi problemu HIV/AIDS lub możliwość wyparcia; (3) postrzeganie podatności na HIV/AIDS; (4) postrzeganie korzyści z praktykowania bezpiecznych zachowań; oraz (5) dostrzeganie przeszkód w zapobieganiu HIV/AIDS. Ahmed uważa, że najlepsze metody nakłaniania do zachowań zapobiegawczych, związane są z „bodźcami do działania” i obejmują dostosowany do odbiorcy, zindywidualizowany przekaz, prezentacje w małych grupach oraz scenki edukacyjne. Osoby opracowujące programy muszą znać charakterystykę odbiorców oraz wiedzieć, jakie informacje słuchacze ci są w stanie przyswoić i wykorzystywać w codziennym życiu. Edukatorzy powinni być bardzo konkretni i kompetentni, podczas wyjaśniania zachowań ryzykownych, powinni opisać różne możliwe sposoby zaspokajania potrzeb intymnych, budować umiejętność praktykowania zachowań zapobiegawczych oraz, wykorzystując stosowne środki przekazu, wzmacniać umiejętność postrzegania ryzyka.
Dwa leżące u podstaw rozpowszechnionego już Modelu Przekonań Zdrowotnych założenia to: „ludzie działają racjonalnie” oraz „zamiar zawsze poprzedza działanie” [Maticka-Tyndale, 1995]. Programy prewencji i edukacji na temat HIV/AIDS, opierające się na tym podejściu, koncentrują się na bezpiecznym seksie jako jedynym racjonalnym i właściwym wyborze [Gillis, 1999]. Może być on niezrozumiały w krajach spoza kultury Zachodu, gdzie pragnienia jednostki są często podporządkowywane szerszej społeczności (plemiennej lub klanowej), religii lub specyficznej kulturze.
Z kolei w Modelu Humanistycznym nacisk kładzie się na indywidualne uczenie się praw i obowiązków. W rezultacie, strategie edukacyjne na temat HIV/AIDS koncentrujące się na metodach takich, jak testowanie krwi, natrafiły na opór ponieważ uważa się, że naruszają one wolność osobistą. McPartland sugeruje, że sposobem przełamania tego problemu może być „praca nad tworzeniem języka współzależności” oraz myślenie o wspólnej, zbiorowej przyszłości. Sugeruje ona, że skuteczna edukacja
59
na temat AIDS musi nie tylko dawać jednostce wiarę we własne siły, ale również dostrzegać dobro wspólne [McPartland, 1989].
Od początku epidemii AIDS problemem dla szerzących oświatę na tym polu były postawy homofobiczne, które w poważny sposób wpływały na działania prewencyjne i edukacyjne zarówno w stosunku do kobiet, jak i mężczyzn [Lorway, 1999]. Na przykład, homofobia jest czasem wyrażana poprzez stawianie wchodzącym do szkół edukatorom ograniczeń merytorycznych. Kehily [2002] zwraca uwagę, że w szkołach heteroseksualizm jest uważany za „naturalny porządek rzeczy”. „Naturalizowanie” heteroseksualności jest podtrzymywane przez nieformalne kultury uczniów, oficjalne praktyki polityczne i pedagogiczne. Według Kehily, skutkiem „naturalizowania” heteroseksualności jest homofobia rozpowszechniona w kulturze seksualnej uczniów. Kehily zwraca też uwagę, że świadomość edukatorów zdrowotnych odnosząca się do problemów kultury uczniowskiej może być pomocna w rozwijaniu edukacji seksualnej. Homofobia jest mniej powszechna w kulturach, w których zachowania homoseksualne są uważane za zwykłą część rozwoju lub za jeden z aspektów istniejących rytuałów [Connell, 2002].
Caillods [2000] zauważa też, że organizowanie klas jednopłciowych lub szkół dla dziewcząt może stanowić skuteczną strategię reakcji na epidemię AIDS. Strategia ta pozwala na skoncentrowanie się na wpajaniu dziewczętom wiary we własne siły. Koncepcja ta musi jednak brać pod uwagę, że ważna jest praca z mężczyznami i kobietami razem, w celu zwalczania nierówności płci [Greig i in., 2000].
W wielu rejonach świata skuteczne podejście do edukacji prewencyjnej dla kobiet wiązało się z zaangażowaniem jako pierwszych edukatorów, ludzi zakażonych wirusem HIV. Podejście to znajduje poparcie w literaturze prewencji i edukacji (Lorway, 1999). Słuchanie osoby HIV-pozytywnej mówiącej o swoich doświadczeniach życiowych sprawia, że zachodzi uczenie się na poziomie zarówno emocjonalnym, jak i poznawczym. Koncepcja ta opiera się na przekonaniu, że „poznanie kogoś zarażonego jest jednym z najlepszych katalizatorów zmiany postaw i zachowań” [Reid, 1996].
Jednym z głównych problemów edukatorów pracujących z kobietami jest uświadomienie izolacji i stygmatyzacji, jaka spotyka kobiety zakażone HIV. Według Metcalfe i in. [1998], kobiety zakażone wirusem HIV czują się bardziej naznaczone i mniej wspierane niż mężczyźni. Mogą też one zostać wykluczone z nieformalnego systemu informacji o terapii HIV/AIDS [Taylor, 1990]. Promotorzy i edukatorzy, którzy wspierają kobiety w dziedzinie otrzymywania wsparcia i informacji potęgują rezultaty swoich działań prewencyjnych, gdyż wiele kobiet (i mężczyzn) zakażonych wirusem HIV może stać się skutecznymi edukatorami oraz rzecznikami zapobiegania rozprzestrzeniania się HIV/AIDS [Norman, 1998]. Sposobem na zminimalizowanie skutków izolacji i stygmatyzacji zakażonych kobiet, może być ich zaangażowanie w ukierunkowaną płciowo edukację prewencyjną na temat HIV/AIDS na wszystkich poziomach organizacji życia społecznego.
Zakończenie
Epidemia HIV/AIDS coraz dotkliwiej dotyka współcześnie kobiet. Bez wątpienia mamy tu do czynienia z globalnym zagrożeniem i problemem zdrowotnym. Znaczącym ograniczeniem dla wprowadzania w praktykę strategii przeciw HIV/AIDS opracowanych przez międzynarodowe agendy są uwarunkowania polityczne, społeczne
60
i kulturowe wpływające na codzienne życie kobiet. Różnorodność tych uwarunkowań nie pozwala na proste implantowanie znanych już sposobów prewencji i edukacji w każdym kraju. Konieczne jest każdorazowe opracowywanie koncepcji i wdrażanie praktyki dostosowanej do warunków, w których ma być zastosowana. Pomimo wielu podejmowanych w tym zakresie prób nadal nie udało się przełamać niekorzystnego, wzrostowego w skali świata trendu epidemiologicznego zakażeń HIV wśród kobiet.
Literatura
1. Amaro H., Gender and sexual risk reduction, (w:) Proceedings of the National Latino HIV/AIDS Research Conference, University California, http://latino.sscnet.ucla.edu/research/aids/conf/genderse.html
2. Astill J., War injects AIDS into the tragedy of Sierra Leone, The Guardian 2001, May 12, s. 18.
3. Belenky M., Clinchy B., Goldberger N., Tarule J., Toward an Education for Women, (w:) Women’s Ways of Knowing, New York 1986.
4. Bulman D., Cohen D., Van Anh N., Educating Women about HIV/AIDS: some comparisons, Compare 2004, t. 34, nr 2, s. 141-155.
5. Caillods F., Fighting the damages of AIDS to education, ADEA Newsletter 2000, nr 12, s. 10.
6. Campbell C., Prostitiution, AIDS and preventative health behaviour, Social Science and Medicine 1991, nr 32, s. 1375-1378.
7. CIDA, CIDA’s social development priorities: HIV/AIDS and woman, Ottawa 2000. 8. Connell R. W., Gender, Polity Press, Cambridge 2002.
9. Cylkowska-Nowak M., Główne tendencje w zakresie struktur i funkcjonowania systemów edukacyjnych na świecie, (w:) Pedagogika, (red.) Kwieciński Z., Śliwerski B., Warszawa 2003, s. 278-279.
10. Elliott R., Criminal Law and HIV: Strategic Considerations, Canadian HIV/AIDS Policy and Law Review 2000, nr 5, s. 66-71.
11. Erben R., The Special Threat to Women, World Health 1990, s. 7-10.
12. Fleming J., How learning in residence fosters transformative learning and connected teaching?, http://www.anrecs.msu.edu/research/fleming.html
13. Gillis L., Women and HIV Prevention: review of the research and literature, Toronto 1999.
14. Greig A., Kimmel M., Lang J., Men, Masculinities and Development: broadening our work towards gender equality, New York 2000.
15. Gupta G., Gender, sexuality and HIV/AIDS: the what, the why, and the how, Canadian HIV/AIDS Policy and Law Review 2000, nr 5, s. 86-93.
16. Gurumurthy A., Women’s rights and status: questions of analysis and measurement, 2000, http://www.undp.org/gender/resources/mono7.html
17. Health Canada, The Canadian strategy on HIV/AIDS, Ottawa 1998.
18. Health Canada, To share and to learn: the case for Canadians to act globally against HIV/AIDS, Ottawa 2000.
19. Human Rights Watch, New York 1996.
20. Kehily M., Sexuality, Gender and Schooling Shirting Agenda in Social Learning, London 2002, s. 50-59.
61
21. Kippax S., Crawford J., Davis M., Rodden P., Dowsett G., Sustaining Safe Sex: a longitudinal study of a sample of homosexual men, AIDS 1993, nr 7, s. 261-264. 22. Leicester M., Two Decades of Feminist Thought – and Beyond, International
Journal of Lifelong Education 2001, nr 20, s. 55-63.
23. Lorway R., Getting through today and trying to change tomorrow. Members of the HIV/AIDS movement in Nova Scotia reflect in the legacy of our work and the implications for the future, nieopublikowany manuskrypt, (por.) Bulman D., Cohen D., Van Anh N…., op. cit.
24. Maticka-Tyndale E., Can we? Have we? Prevention of sexual transmission of HIV, Canadian Journal of Human Sexuality 1995, s. 70-100.
25. McPartland P., AIDS: a challenge for adult educators, (w:) SCUTREA, (red.) Morgan W.J., Nottingham 1989.
26. Mulvihill M. A., Women and HIV: building an action plan for CPHA, Ottawa 1998.